حکیم الهی قمشه‌ای‌: تفاوت میان نسخه‌ها

آیة اللّه محی الدّین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای
آیة اللّه محی الدّین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای
	;
زادروز	۱۲۸۳ ه. ش; اصفهان
مرگ	۱۳۵۲ ه.ش;

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۳ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۲۰

آیة الله محی الدین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای یکی از حکیمان و شاعران معاصر ایرانی بود.

زندگینامهویرایش

حکیم، ادیب، عارف، شاعر و مترجم نامور حضرت آیة الله محی الدین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای در سال ۱۲۸۳ ه. ش. در «قُمشه» از توابع اصفهان متولد شد. پدرانش از سادات بحرین بودند که در زمان نادر شاه به ایران آمده و در قمشه سکونت گزیدند. دروس مقدماتی را در زادگاه خود فرا گرفت و سپس راهی اصفهان و بعد مشهد گردید و به تحصیل و تکمیل دانش پرداخت و پس از سپری کردن دوران تحصیل به تهران آمد و به عنوان استاد دانشگاه الهیات به تدریس فلسفه و دیگر علوم اسلامی پرداخت و در کنار تدریس و تهذیب نفوس و تربیت شاگردان به تدوین آثار ارزشمند علمی پرداخت و سرانجام در ۲۵ اردیبهشت سال ۱۳۵۲ شمسی مطابق با ۱۲ ربیع الثانی ۱۳۹۳ قمری در حالی که به کار علمی و تحقیق مشغول بود از دنیا رحلت فرمود.

آثار علمی و ادبی شاعرویرایش

آثار علمی و ادبی حکیم الهی قمشه‌ای را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

۱- آثار فلسفی و عرفانی شامل «حکمت الهی»، که متضمن شرح فصوص الحکمة منسوب به فارابی است. «توحید هوشمندان»، «رساله در سیر و سلوک عارفان».

۲- آثار دینی و مذهبی شامل ترجمه‌ی قرآن کریم که به علت اشتمال بر نکات مهم تفسیر به «خلاصة التفاسیر» شهرت یافته است. ترجمه و شرح صحیفه‌ی سجادیه (ع)، ترجمه ادعیه مفاتیح الجنان، تصحیح و تحشیه (پاورقی) تفسیر ابو الفتوح رازی.

۳- آثار شعری و ادبی شامل «نغمه‌های الهی» مشتمل بر متن خطبه‌ی همام از نهج البلاغه بر وزن خسرو و شیرین. «نغمه‌ی حسینی» در شرح زندگانی و شهادت حسین بن علی (ع) که بر وزن مخزن الاسرار نظامی نوشته شده و قطعه مناجات آن حضرت با شاهد یکتای عالم از قطعات برجسته کتاب است. «نغمه عشاق» مجموعه غزلیات، قصاید، رباعیات و ترجیعات الهی است که نقطه‌ی کمال شعری اوست. ^[۱]

اشعارویرایش

شهادت هانیویرایش

هانی زندانی عشق و وفا		چون شد و ز آن شوم چه دید از جفا؟
گفت کشندش سر بازار زار		تا بکشند از دم تیغ شرار
گشت شهید آن شه مهمان‌نواز		درگه رضوان به رُخش گشت باز
کشته‌ی حق زنده‌ی جاوید گشت‌		ذرّه‌ی او غیرت خورشید گشت
کشته‌ی حق یافت ز سرّ حیات‌		هستی مطلق که ندارد ممات
کشته‌ی حق یار هم آغوش اوست‌		ملک و ملک جمله فراموش اوست
کشته‌ی حق برگ گلشن پژمرد		لطف ازل باغ گلشن پرورد
کشته‌ی حق جامه‌ی تن بردرید		جانش به گلزار ابد برپرید
کشته‌ی حق هستی مطلق شود		نیست فنا باقی بالحق شود ^[۲]

کربلا کجاستویرایش

هرکه زند جرعه‌ی جام بلا		بارگشاید به صف کربلا
کربُ بلا درس وفا می‌دهد		تربت عشق است و شفا می‌دهد
کربُ بلا قبله‌ی اهل صفاست‌		بارگه عزّ شهید وفاست
کربُ بلا عرش الهی بود		بر شرفش عرش گواهی بود
کربُ بلا مدفن اهل ولاست‌		بزم الست و عرفات بلاست
کربُ بلا وادی سیناستی‌		بارقه‌ی طور تجلّاستی
مهبط جبریل امین کربلاست‌		کعبه‌ی ارباب یقین کربلاست
خاک وی آمیخته با خون حق‌		خون دل عاشق مفتون حق
رونق دیر و حرم از کربلاست‌		جلوه‌ی باغ ارم از کربلاست
هر که سر انداخت در این آستان‌		گشت سرافراز به هر دو جهان ^[۳]

خیمه زد آن شاه چو در کربلا		با همه اصحاب و سپاه ولا
نامه فرستاد حُرّ آنگاه زود		تا به بر ابن زیاد عنود
ابن زیاد از سر بیداد و کین‌		با عمر آن زاده‌ی سعد لعین
گفت: که گر ملک ری‌ات آرزوست‌		خیز که اینت ز جهاد عدو است
خیز و سوی کربُ بلا کن سفر		در طلب زاده‌ی خیر البشر
خطبه‌ای آغاز نمود آن شریر		کرد بر اسپاه، عمر را امیر
گفت: که یا بیعت از آن شاه گیر		یا که شود طعمه‌ی شمشیر و تیر
گفت: عمر زین عملم کن معاف‌		نیست مرا با شه ایمان مصاف
سبط رسول است حسین ای امیر		کشتن او هست جهان را خطیر
کشتن او کشتن ایمان بود		ریختن حرمت قرآن بود
ور تو برآنی که کنی کارزار		غیر مرا بر سر این کار دار
گفت: دگر بار که یا حکم ری‌		باز بده یا که کن این کار طی
عذر تو بپذیرم اگر مایلی‌		ملک ری و قتل حسین علی
گفت: عمر مهلتی امشب که باز		فکر کنم نیست شبی بس دراز
شب همه شب زیست به فکر و حساب‌		صبح سیه تافت بر او آفتاب
بعد سخن‌ها و بسی فکر و شور		نفس کشیدش به ره ظلم و جور ^[۴]

شب عاشوراویرایش

ای فلک امشب شب عاشور ماست‌		خواب مکن گر به دلت شور ماست
شب نه، که آرایش روز الست‌		ساقی محفل ز می عشق مست
شب نه، که معراج گه مصطفی‌		لیله‌ی اسرای سپاه وفا
شب نه، که در دهر بهین روز عشق‌		روز ازل را ز ابد سوزِ عشق
شب نه، که آرایش صبح وصال‌		معرکه‌ی عشق سپاه جلال
شب نه، که آشوب دو عالم در او		جلوه‌گه آدم و خاتم در او
شب نه، که صبح ازل از اهتراز		مشتری و زهره‌ی او دلنواز
شب عجبا روز قیامت ز شور		انجم او مظهر اللّه و نور
چرخ به حیرت که چو غوغاستی‌		شام و یا محشر کبراستی
مهر ز بی‌مهری اگر خواب کرد		چرخ نکو طالع مهتاب کرد
زهره به وجد است و نشاط و سرور		خنده زند خوش به جهان غرور
مشتری امشب طلب دل کند		منطقه‌ی لعل حمایل کند
چشم عطارد نگران است و باز		تا نگرد بر رخ ماه حجاز
دیده‌ی مرّیخ و زحل زهره‌وار		شد متحیّر به رخ آن نگار
جلوه آن شاهد ملک ابد		رعشه در افکنده به قلب الاسد
عشق فکند از سر اکلیل تاج‌		شوق گرفت از دل جوزا خراج
رونق صد جبهه و کفّ الخضیب‌		می‌برد از پرتوی آن دلفریب
حسن رُخش جلوه‌ی پروین برد		بلکه ز مه رونق و تمکین برد
دیده‌ی شعرا به تماشای او		چشم سها بر رخ زیبای او
این شب عشق است و ندای وثاق‌		نغمه‌ی وصل است و نوای فراق
نیست روا کانجم شبگرد و ماه‌		خواب و بر او دیده‌ی شاه و سپاه
برشدی از ناله ز شب تا سحر		نغمه‌ی عشّاق به عَیوق بر ^[۵]

نماز ظهر عاشوراویرایش

خاست حسین بن علی در صلوة		با خطر و خوف سپاه عصاة
وه چه نمازی به سر کوی عشق‌		با صف عشاق و هیاهوی عشق
وه چه نمازی همه سوز و گداز		ناز و نیازی به شه بی‌نیاز
پیش چنین ذکر و نماز احد		باد فدا طاعت ما تا ابد
دشمن دون خواست به تیر خدنگ‌		وقت دوگانه کند از جور تنگ
در جلو تیر سپاه جفا		سینه سپر کرد دو تن با وفا
پیش رخ شاه ستاده دلیر		تا نرسد بر تن آن ماه تیر
چون شه دین داد سلام نماز		گشت سعید بن وفا سرفراز
پاک روانش ز جهان روی تافت‌		وز الم تیر به جنت شتافت ^[۶]

مناجات حضرت حسین (ع) در قتلگاهویرایش

از بر زین چون شه عشق آفرین‌		کرد زمین مفخر عرش برین
با تن صد چاک و دل سوزناک‌		ناله همی کرد به یزدان پاک
گفت الها! ملکا! داورا!		پادشها! ذو الکرما! یاورا!
در رهت ای شاهد زیبای من‌		شمع صفت سوخت سراپای من
عشق تو شد جان و تنم فی هواک‌		نیست بود در نظرم ماسواک
جز تو جهان را عدم انگاشتم‌		غیر تو چشم از همه برداشتم
کرد ز دل عشق تو هر نقش پاک‌		ساخت غمت جامه‌ی تن چاک‌چاک
رفت سرم بر سر پیمان تو		محو توام واله و حیران تو
گر ارِنی گوی به طور آمدم‌		خواستیَم تا به حضور آمدم
باللّه اگر تشنه‌ام آبم تویی‌		بحر من و موج و حبابم تویی
عشق تو شد عقل من و هوش من‌		گشته همه خلق فراموش من
مهر تو ای شاهد زیبای جان‌		آمده در پیکر من جای جان
وادی سینای تو شد سینه‌ام‌		پرتو عکس تو شد آیینه‌ام
ای سر من در هوس روی تو		بر سر نی ره سپر کوی تو
دید رُخت دیده‌ی دل بی‌حجاب‌		لاجرم آمد به رهت با شتاب
عشق تو گنجی است به ویرانه‌ام‌		غیر تو کس نیست به کاشانه‌ام
می‌زنم از ناله‌ی «هَلْ مِنْ مُغیث»		من چو نِیَم وز لب توست این حدیث
هست کنون در رگ و شریان من‌		خون تو و شوق تو ای جان من
سرّ غم عشق تو شد رهبرم‌		گو برود در ره وصلت سرم
ای دل و دلدار و دل آرای من‌		ای به رخت چشم تماشای من
نیست میان من و رویت حجاب‌		تافت به صحرای من آن آفتاب
تشنه لبم تشنه‌ی دریای تو		لایم و آیینه‌ی الّای تو
تشنه به معراج شهود آمدم‌		بر لب دریای وجود آمدم
چون تو تن آغشته به خون خواهیم‌		حکم تو را از دل و جان راضیم
راه تو پویند یتیمان من‌		کوی تو جوید سر و سامان من
چون نیم از خود ز توام سربه سر		سر برود بر سر نی دربه‌در
نقش همه جلوه‌ی نقّاش شد		سرّ هو اللّه ز من فاش شد
آیینه بشکست و رخ یار ماند		ای عجب این دل شد و دلدار ماند
منزل معشوق شد این دار من‌		نیست در این دار به جز یار من
هرچه ز من رفت تویی جای آن‌		دل به تو پرداخت ز سودای آن
آنچه به جا ماند ز جان و تنم‌		آنِ تو ای خار غمت گلشنم
گر سر من رفت به نوک سنان‌		هست سنان سایه‌ی سرو جنان
من گل بستان رضای توام‌		بلبل دستان قضای توام
رویدی از داغ تو در باغ من‌		شاخ گل و سنبل و سرو و سمن
هرچه که خوشنودی توست ای حبیب‌		با همه خوشنودم و دارم شکیب
تا مگر از لطف شفیعم کنی‌		با رقم قرب رفیعم کنی
نوح شوم قوم به کشتی کنم‌		وز کرمت خلق بهشتی کنم
کفر و گنه را خط باطل کشم‌		کشتی اسلام به ساحل کشم
تا دهم از غصّه به محشر نجات‌		امّت پیغمبر ختمی صفات ^[۷]

چون که در افتاد شه بی‌معین‌		از زبر اسب به روی زمین
خواهر غمدیده‌ی زار و فگار		زینب محزون ز حرم اشکبار
رو به عمر کرد که ای بی‌حیا		می‌نگری قتل امام هدی
می‌نگری زار چنین می‌کشند		سبط نبی را و نداری گزند
وای بر آیین تو ای سنگدل‌		ای ز تو ذرات جهان تنگدل
ناله‌ی زینب دل او کرد زار		گشت ز غم چشم عمر اشکبار
روی ولی جانب دیگر فکند		سنگدلی کرد لعین تا به چند
گشت عمر زار و ندادش جواب‌		بار دگر کرد به لشکر خطاب
گفت که ای قوم تبه روزگار		ای گُرُه سنگدل نابکار
زین همه خلق ای سپه کج نهاد		نیست یکی مسلم نیک اعتقاد
مسلمی ای وای میان شما		نیست یکی تا نگرد حال ما
آه که آهش دل گردون فروخت‌		وز سپه شوم یکی دل بسوخت
آن گُرُه سنگدل دوزخی‌		وه که ندادند به وی پاسخی ^[۸]

خیل ستم سوی حرم تاختند		غارتیان ولوله انداختند
در حرم عزت پیغمبری‌		دست گشودند به غارتگری
شاه که از ضعف حیاتی نداشت‌		بر قدم خویش ثباتی نداشت
مظهر غیرت که نبودش توان‌		از الم ضربت تیغ و سنان
از صف لشکر که چنین جور دید		چند قدم خویش به زانو کشید
سخت برآشفت از آن قوم دون‌		گفت که ای مردم زشت و زبون
دین و فتوت نه، حمیت کجاست؟		غیرت و شرم عربیت کجاست؟
آخر اگر اهل هدی نیستید		پیرو آیین خدا نیستید
هیچ نترسید ز روز جزا؟		هیچ ندانید بدی را سزا؟
از عربید آخر اگر بنگرید		بر حسب خویش همی بنگرید
با من اگر هست شما را مصاف‌		نیست زنان را سر جنگ و خلاف
شمر که دل سنگ‌تر از سنگ بود		وز ستمش قلب جهان تنگ بود
سوخت تو گویی دل بی‌باک او		گشت غمین گوهر ناپاک او
گفت حسین است علی النسب‌		راست سخن گفت کریم الحسب
نا به تن وی رمق جان بود		آینه‌ی غیرت یزدان بود
باز شوید از حرم عزّتش‌		دست کشید از سلب و غارتش
باز شدند آن سپه پرگناه‌		از حرم شاه سوی قتلگاه
حرمله و خولی و شمر و سنان‌		جمله پی قتل شه انس و جان
با سپر و تیغ و سنان تاختند		هیئت شه دیده و دل باختند
عاقبت آن شمر شقاوت نژاد		برد سر از پیکر شاه رشاد
بود در آن حال شه تشنه‌لب‌		بر لب او العطش و ذکر رب
فوج ملک محو تماشای او		چشم فلک بر رخ زیبای او
کرد خدا فخر که ای قدسیان‌		آنچه نهان بود کنون شد عیان
سر بشر بر ملک اظهار کرد		حادثه‌ی عشق نمودار کرد
ای قلم از عشق مکن گفت‌وگو		نیست خرد را ره این های و هو
طبع الهی و دم آتشین‌		نقش برآب است سخن بعد از این
دهر یکی داشت چو آن عشق باز		گشت به او هر دو جهان سرفراز ^[۹]
اهل حرم با دل پر انتظار		تا که شه آید ز صف کارزار
شیهه‌زنان اسب بیامد ز راه‌		چشم حرم بود به امید شاه
ناله برآمد چو رسید آن کمیت‌		از دل هشتاد و دو تن اهل بیت
زین فرس چون که نگون یافتند		یال و تنش غرقه به خون یافتند
اهل حرم گرد فرس ریختند		ز آه و فغان شورشی انگیختند
گفت یکی کای فرس با وفا		کرد چه با شاه سپاه جفا؟
ای فرس آخر چه شد آن شهسوار؟		شاه چه شد؟ کو پدر تاجدار؟
گفت یکی کودک شیرین زبان‌		ناله‌ی او سوخت دل انس و جان
کی فرس آیا ز سپاه عرب‌		داد یکی آب بدان تشنه‌لب؟
یا که بدان حال که لب‌تشنه بود		شمر دغا دست به خنجر نمود؟
یک طرف اطفال ز مرگ پدر		اشک فشان دیده و خونین جگر
وز طرفی لشکر کفر و عنود		سوی حرم دست به غارت نمود
یک طرف اطفال و زنان از خیام‌		رفت برون سر به بیابان تمام
تا چه ستم کرده سپاه پلید		بر حرم عزت شاه شهید
شرح چنین حال بر اهل حرم‌		سوخت قلم را که نگردد رقم
گر قلم این سوی عنان کش زند		بر دو جهان نقش وی آتش زند ^[۱۰]

خطبه‌ی امام سجادویرایش

چون که رسیدند اسیران عشق‌		تا به بر تخت امیر دمشق
ابن اثیر این سخن آرد پیام‌		شاد شد و داد یزید اذن عام
گفت علی: شاد دلت زین جفاست‌		تا چه گمانت به رسول خداست
گر نِگَرد عترت مظلوم خویش‌		در غل و زنجیر تو، زار و پریش
شرم نداری ز رسول خدا		ای به ضلالت همه را مقتدا
گوش بدان شاه نکرد آن شریر		بود ز بس غَرّه به تاج و سریر

حضرت سجاد (ع) در خطبه‌ای مفصل و مشروح در مسجد شام، مقامات عالیه‌ی آل علی (ع) را بیان فرمود و خلق را از جلالت خویش آگاه کرد:

گفت پس از حمد و ثنای خدا		کی گُرُه شامی دور از هدی
گر نشناسید شما گمرهان‌		کیستم این لحظه نمایم بیان
من که در این سلسله در آتشم‌		زاده‌ی وحیم ملک دانشم
سبط رسولم، شرف عالمم‌		نسل علی فخر بنی آدمم

گر نشناسید انَا بْنُ الصَفا		قبله‌ی دین کعبه‌ی اهل وفا
قبله منم کعبه منم حج منم‌		خسرو دین شاه متوج منم
عمره منم طوف منم حق منم‌		در دو جهان والی مطلق منم
زمزم عشق آبروی روی من‌		سعی صفا سر منی سوی من
زاده‌ی طاها شهِ اسراستم ^[۱۱]		راهرو مسجد اقصا ستم
زمزم عشقم به صفا محفلم‌		سر منایم، عرفات دلم

گر نشناسید شناسا شوید		جهد کنید از پی عیسی شوید
نوح منم آدم اول منم‌		شش صحف وحی مأؤل منم
موسی و عیسای ملک فر منم‌		روح قدس بنده و قیصر منم
در فلک عشق مسیحا ستم‌		طور تجلی گه موسا ستم
محرم و احرام و حرم خانه‌ام‌		شاهد و شمع و شه کاشانه‌ام
نور خدا شمس هدایت منم‌		حجت حق هادی امت منم
روح القدس محرم اجلال من‌		بوسه زنان بر حجر خال من

گر نشناسید بدانید هان		خسرو اسلام منم در جهان
میوه‌ی عصمت منم از باغ وحی‌		نور دل و دیده‌ی ما راغ وحی
بلبل عرشم دم رحمان منم‌		شاخه‌ی طوبی گل رضوان منم
روی من است آیت صبح ولا		موی من است آفت شام بلا
صبح ازل چشم جهان بین من‌		شام ابد طره‌ی مشکین من
میر منم لیله‌ی اسرا منم‌		صور منم محشر کبری منم
جنت فردوسم و رضوان رخم‌		خلد برین بزمِ ملک پاسخم
مهر من است آیت مهر خدا		قهر من است آتش قهر خدا

گر نشناسید که من کیستم		زین گُرُه خاک‌نشین نیستم
عرش خدایم قلم قدرتم‌		لوح قضایم رقم دولتم
سدره منم طوبی و کوثر منم‌		بر سر شاهان حق افسر منم
معنی تورات و زبور حقم‌		مظهر قرآن و ظهور حقم
قاب دو قوسم فَتَدَلاسْتَم‌		این همه لایند من الاسْتَم
خضر منم رهبر آب حیات‌		معطی جان هادی راه نجات
طائر قدسم ملک رحمتم‌		هر دو جهان زیر پر همتم

گر نشناسید نژاد مرا		پاک نیاکان ز نهاد مرا
هاشمی‌ام مصطفوی دولتم‌		فاطمی‌ام مرتضوی صولتم
در حسبم شاهد اهل وفا		در نسبم نور دل مصطفی
شعشعه‌ی زهره‌ی زهرا ستم‌		بارقه‌ی محشر کبرا ستم
من گهر و نُه صدفم آسمان‌		من عَلَم و حجت اهل زمان
مِنطقه‌ی ^[۱۲] چرخ مقرنس ^[۱۳] منم‌		گوهر نُه قلزم ^[۱۴] اطلس منم
من کی‌ام ای مردم بی‌عقل و دین‌		قائمه عزت عرش برین
خارجی‌ام خواند یزید از عناد		دین منم ای مردم بی‌دین و داد

گر نشناسید منم در نسب		سبط نبی نجل علی وجه رب
زاده‌ی آن خشک لبم کز جفا		تشنه بریدند سرش از قفا
جسم شریفش هدف تیر گشت‌		پاک سرش بر نی تقدیر گشت
از غم او قلب ملائک شکست‌		نظم جهان رشته‌ی ایمان گسست

گر نشناسید انَا ابْنُ الْشَهید		آن که چو او کشته به عالم که دید
آن که سرش رفت به شهر و دیار		بر سر نی در کف قوم شرار

گر نشناسید انَا ابْنُ الْشَهید		آن که چو او کشته به عالم که دید
آن که سرش رفت به شهر و دیار		بر سر نی در کف قوم شرار

گر نشناسید انَا ابْنُ الْغَریب		آن که جهان شد ز غمش بی‌شکیب
آن که به مظلومی او آسمان‌		در همه آفاق ندارد نشان
آن که غمش شعله بر افلاک زد		داغ ابد بر جگر خاک زد

گر نشناسید انَا ابْنُ الْغَریب		آن که جهان شد ز غمش بی‌شکیب
آن که به مظلومی او آسمان‌		در همه آفاق ندارد نشان
آن که غمش شعله بر افلاک زد		داغ ابد بر جگر خاک زد

گر نشناسید انَا ابْنُ الْحُسَیْن		زاده‌ی حیدر شه بدر و حُنَین
آن که سزد کز دل چرخ برین‌		خون چکد از غصه‌ی او بر زمین
گشت شهید آن شه قدسی صفات‌		تشنه‌لب اندر لب شطّ فرات

گر نشناسید انَا ابْنُ الْحُسَیْن		زاده‌ی حیدر شه بدر و حُنَین
آن که سزد کز دل چرخ برین‌		خون چکد از غصه‌ی او بر زمین
گشت شهید آن شه قدسی صفات‌		تشنه‌لب اندر لب شط فرات

گر نشناسید منم در جهان		شیر خدا صید شما روبهان
ما که اسیران عراقیم و شام‌		آل رسولیم و بر امّت امام
قلب جهانیم و خدا مظهریم‌		سرّ وجودیم و شه کشوریم
حالی اگر عترت ختم رسل‌		زار بود بسته به زنجیر و غل
بسته‌ی زنجیر قضاییم ما		خسرو اقلیم رضاییم ما

گر نشناسید منم کز نفاق		شد پدرم کشته‌ی دین در عراق
خیمه‌ی آن شاه به تاراج رفت‌		وز بدنش سر ز سرش تاج رفت
ما ز کجاییم بدانید باز		قافله‌ی حق ز دیار حجاز
قافله‌ی غم سپه اشتیاق‌		آمده مهمان به دیار عراق
مردم کوفه به فسون یزید		وز ستم ابن زیاد پلید
بر سر ما تیغ جفا آختند		آل رسولیم که نشناختند ^[۱۵]

منبعویرایش

دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ ۲، ص: ۱۰۹۲-۱۱۰۱.

پی نوشتویرایش

↑ کوچه مهر؛ ص ۹ و۱۰.
↑ نغمه‌ی حسینی؛ ص ۳۷.
↑ همان؛ ص ۷۶.
↑ همان؛ ص ۷۷.
↑ همان؛ ص ۸۴- ۸۵.
↑ همان؛ ص ۱۱۰.
↑ همان؛ ص ۱۲۹- ۱۳۰.
↑ همان؛ ص 132.
↑ همان؛ ص ۱۳۳ و ۱۳۴.
↑ همان؛ ص ۱۳۴.
↑ منظور شب اسراء است.
↑ منطقه: کمربند.
↑ چرخ مقرنس: گنبدی شکل.
↑ قلزم: دریا.
↑ کوچه مهر؛ ص ۶۹- ۷۴.

[1] کوچه مهر؛ ص ۹ و۱۰.

[2] نغمه‌ی حسینی؛ ص ۳۷.

[3] همان؛ ص ۷۶.

[4] همان؛ ص ۷۷.

[5] همان؛ ص ۸۴- ۸۵.

[6] همان؛ ص ۱۱۰.

[7] همان؛ ص ۱۲۹- ۱۳۰.

[8] همان؛ ص 132.

[9] همان؛ ص ۱۳۳ و ۱۳۴.

[10] همان؛ ص ۱۳۴.

[11] منظور شب اسراء است.

[12] منطقه: کمربند.

[13] چرخ مقرنس: گنبدی شکل.

[14] قلزم: دریا.

[15] کوچه مهر؛ ص ۶۹- ۷۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-حکیم، ادیب، عارف، شاعر و مترجم نامور حضرت آیة اللّه محی الدّین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای در سال 1283 ه. ش. در «قُمشه» از توابع اصفهان متولد شد. پدرانش از سادات بحرین بودند که در زمان نادر شاه به ایران آمده و در قمشه سکونت گزیدند. دروس مقدماتی را در زادگاه خود فرا گرفت و سپس راهی اصفهان و بعد مشهد گردید و به تحصیل و تکمیل دانش پرداخت و پس از سپری کردن دوران تحصیل به تهران آمد و به عنوان استاد دانشگاه الهیات به تدریس فلسفه و دیگر علوم اسلامی پرداخت و در کنار تدریس و تهذیب نفوس و تربیت شاگردان به تدوین آثار ارزشمند علمی پرداخت و سرانجام در 25 اردیبهشت سال 1352 شمسی مطابق با 12 ربیع الثانی 1393 قمری در حالی که به کار علمی و تحقیق مشغول بود از دنیا رحلت فرمود.
+'''آیة الله محی الدین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای''' یکی از حکیمان و شاعران معاصر ایرانی بود.
+{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
+| نام                    = آیة اللّه محی الدّین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای
+| تصویر                  = حکیم قمشه ای.jpg
+| توضیح تصویر            =
+| نام اصلی               =
+| زمینه فعالیت           =
+| ملیت                   =
+| تاریخ تولد             =۱۲۸۳ ه. ش
+| محل تولد                =اصفهان
+| والدین                 =
+| تاریخ مرگ              =۱۳۵۲ ه.ش
+| محل مرگ                 =
+| علت مرگ                 =
+| محل زندگی               =
+| مختصات محل زندگی         =
+| مدفن                   =
+|مذهب                    =
+|در زمان حکومت           =
+|اتفاقات مهم             =
+| نام دیگر               =
+|لقب                     =
+|بنیانگذار               =
+| پیشه                   =
+| سال‌های نویسندگی        =
+|سبک نوشتاری             =
+|کتاب‌ها                 =
+|مقاله‌ها                =
+|نمایشنامه‌ها            =
+|فیلم‌نامه‌ها              =
+|دیوان اشعار             =
+|تخلص                    =
+|فیلم ساخته بر اساس اثر =
+| همسر                    =
+| شریک زندگی             =
+| فرزندان                =
+|تحصیلات                  =
+|دانشگاه                =
+|حوزه                   =
+|شاگرد                  =
+|استاد                  =
+|علت شهرت               =
+| تأثیرگذاشته بر         =
+| تأثیرپذیرفته از        =
+| وب‌گاه                  =
+| imdb_id                =
+| soure_id               =
+| جوایز اسکار            =
+| جوایز آفی              =
+| جایزه اریل             =
+| جوایز بافتا            =
+| جوایز سزار             =
+| جوایز امی              =
+| filmfareawards         =
+| جوایز جمینای            =
+| جوایز گوی طلایی         =
+| جوایز تمشک طلایی         =
+| جوایز گویا             =
+| جوایز گرمی             =
+| جوایز ایفتا            =
+| جوایز لورنس الیور      =
+| naacpimageawards       =
+| جوایز فیلم ملی         =
+| جوایز ساگه             =
+| جوایز تونی             =
+| جوایز سیمرغ بلورین     =
+| جوایز جشن سینمای ایران =
+| جوایز حافظ             =
+| جوایز                  =
+|گفتاورد                =
+|امضا                  =
+}}
+==زندگینامه==
+حکیم، ادیب، عارف، شاعر و مترجم نامور حضرت آیة الله محی الدین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای در سال ۱۲۸۳ ه. ش. در «قُمشه» از توابع اصفهان متولد شد. پدرانش از سادات بحرین بودند که در زمان نادر شاه به ایران آمده و در قمشه سکونت گزیدند. دروس مقدماتی را در زادگاه خود فرا گرفت و سپس راهی اصفهان و بعد مشهد گردید و به تحصیل و تکمیل دانش پرداخت و پس از سپری کردن دوران تحصیل به تهران آمد و به عنوان استاد دانشگاه الهیات به تدریس فلسفه و دیگر علوم اسلامی پرداخت و در کنار تدریس و تهذیب نفوس و تربیت شاگردان به تدوین آثار ارزشمند علمی پرداخت و سرانجام در ۲۵ اردیبهشت سال ۱۳۵۲ شمسی مطابق با ۱۲ ربیع الثانی ۱۳۹۳ قمری در حالی که به کار علمی و تحقیق مشغول بود از دنیا رحلت فرمود.
+==آثار علمی و ادبی شاعر==
+آثار علمی و ادبی حکیم الهی قمشه‌ای را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
+۱- آثار فلسفی و عرفانی شامل «حکمت الهی»، که متضمن شرح فصوص الحکمة منسوب به فارابی است. «توحید هوشمندان»، «رساله در سیر و سلوک عارفان».
+۲- آثار دینی و مذهبی شامل ترجمه‌ی قرآن کریم که به علت اشتمال بر نکات مهم تفسیر به «خلاصة التفاسیر» شهرت یافته است. ترجمه و شرح صحیفه‌ی سجادیه (ع)، ترجمه ادعیه مفاتیح الجنان، تصحیح و تحشیه (پاورقی) تفسیر ابو الفتوح رازی.
+۳- آثار شعری و ادبی شامل «نغمه‌های الهی» مشتمل بر متن خطبه‌ی همام از نهج البلاغه بر وزن خسرو و شیرین. «نغمه‌ی حسینی» در شرح زندگانی و [[شهادت]] [[حسین بن علی (ع)]] که بر وزن مخزن الاسرار نظامی نوشته شده و قطعه مناجات آن حضرت با شاهد یکتای عالم از قطعات برجسته کتاب است. «نغمه عشاق» مجموعه غزلیات، قصاید، رباعیات و ترجیعات الهی است که نقطه‌ی کمال شعری اوست. <ref>کوچه مهر؛ ص ۹ و۱۰.</ref>
+==اشعار==
+===شهادت هانی===
+{{شعر}}
+{{ب| هانی زندانی عشق و وفا|چون شد و ز آن شوم چه دید از جفا؟ }}
+{{ب| گفت کشندش سر بازار زار|تا بکشند از دم تیغ شرار }}
+{{ب| گشت شهید آن شه مهمان‌نواز|درگه رضوان به رُخش گشت باز }}
+{{ب| کشته‌ی حق زنده‌ی جاوید گشت‌|ذرّه‌ی او غیرت خورشید گشت }}
+{{ب| کشته‌ی حق یافت ز سرّ حیات‌|هستی مطلق که ندارد ممات }}
+{{ب| کشته‌ی حق یار هم آغوش اوست‌|ملک و ملک جمله فراموش اوست }}
+{{ب| کشته‌ی حق برگ گلشن پژمرد|لطف ازل باغ گلشن پرورد }}
+{{ب| کشته‌ی حق جامه‌ی تن بردرید|جانش به گلزار ابد برپرید }}
+{{ب| کشته‌ی حق هستی مطلق شود|نیست فنا باقی بالحق شود <ref>نغمه‌ی حسینی؛ ص ۳۷.</ref> }}
+{{پایان شعر}}
+===کربلا کجاست===
+{{شعر}}
+{{ب| هرکه زند جرعه‌ی جام بلا|بارگشاید به صف کربلا }}
+{{ب| کربُ بلا درس وفا می‌دهد|تربت عشق است و شفا می‌دهد }}
+{{ب| کربُ بلا قبله‌ی اهل صفاست‌|بارگه عزّ شهید وفاست }}
+{{ب| کربُ بلا عرش الهی بود|بر شرفش عرش گواهی بود }}
+{{ب| کربُ بلا مدفن اهل ولاست‌|بزم الست و عرفات بلاست }}
+{{ب| کربُ بلا وادی سیناستی‌|بارقه‌ی طور تجلّاستی }}
+{{ب| مهبط جبریل امین کربلاست‌|کعبه‌ی ارباب یقین کربلاست }}
+{{ب| خاک وی آمیخته با خون حق‌|خون دل عاشق مفتون حق }}
+{{ب| رونق دیر و حرم از کربلاست‌|جلوه‌ی باغ ارم از کربلاست }}
+{{ب| هر که سر انداخت در این آستان‌|گشت سرافراز به هر دو جهان <ref>همان؛ ص ۷۶.</ref> }}
+{{پایان شعر}}{{شعر}}
+{{ب| خیمه زد آن شاه چو در کربلا|با همه اصحاب و سپاه ولا }}
+{{ب| نامه فرستاد حُرّ آنگاه زود|تا به بر ابن زیاد عنود }}
+{{ب| ابن زیاد از سر بیداد و کین‌|با عمر آن زاده‌ی سعد لعین }}
+{{ب| گفت: که گر ملک ری‌ات آرزوست‌|خیز که اینت ز جهاد عدو است }}
+{{ب| خیز و سوی کربُ بلا کن سفر|در طلب زاده‌ی خیر البشر }}
+{{ب| خطبه‌ای آغاز نمود آن شریر|کرد بر اسپاه، عمر را امیر }}
+{{ب| گفت: که یا بیعت از آن شاه گیر|یا که شود طعمه‌ی شمشیر و تیر }}
+{{ب| گفت: عمر زین عملم کن معاف‌|نیست مرا با شه ایمان مصاف }}
+{{ب| سبط رسول است حسین ای امیر|کشتن او هست جهان را خطیر }}
+{{ب| کشتن او کشتن ایمان بود|ریختن حرمت قرآن بود }}
+{{ب| ور تو برآنی که کنی کارزار|غیر مرا بر سر این کار دار }}
+{{ب| گفت: دگر بار که یا حکم ری‌|باز بده یا که کن این کار طی }}
+{{ب| عذر تو بپذیرم اگر مایلی‌|ملک ری و قتل حسین علی }}
+{{ب| گفت: عمر مهلتی امشب که باز|فکر کنم نیست شبی بس دراز }}
+{{ب| شب همه شب زیست به فکر و حساب‌|صبح سیه تافت بر او آفتاب }}
+{{ب| بعد سخن‌ها و بسی فکر و شور|نفس کشیدش به ره ظلم و جور <ref>همان؛ ص ۷۷.</ref> }}
+{{پایان شعر}}
+===شب عاشورا===
+{{شعر}}
+{{ب| ای فلک امشب شب عاشور ماست‌|خواب مکن گر به دلت شور ماست }}
+{{ب| شب نه، که آرایش روز الست‌|ساقی محفل ز می عشق مست }}
+{{ب| شب نه، که معراج گه مصطفی‌|لیله‌ی اسرای سپاه وفا }}
+{{ب| شب نه، که در دهر بهین روز عشق‌|روز ازل را ز ابد سوزِ عشق }}
+{{ب| شب نه، که آرایش صبح وصال‌|معرکه‌ی عشق سپاه جلال }}
+{{ب| شب نه، که آشوب دو عالم در او|جلوه‌گه آدم و خاتم در او }}
+{{ب| شب نه، که صبح ازل از اهتراز|مشتری و زهره‌ی او دلنواز }}
+{{ب| شب عجبا روز قیامت ز شور|انجم او مظهر اللّه و نور }}
+{{ب| چرخ به حیرت که چو غوغاستی‌|شام و یا محشر کبراستی }}
+{{ب| مهر ز بی‌مهری اگر خواب کرد|چرخ نکو طالع مهتاب کرد }}
+{{ب| زهره به وجد است و نشاط و سرور|خنده زند خوش به جهان غرور }}
+{{ب| مشتری امشب طلب دل کند|منطقه‌ی لعل حمایل کند }}
+{{ب| چشم عطارد نگران است و باز|تا نگرد بر رخ ماه حجاز }}
+{{ب| دیده‌ی مرّیخ و زحل زهره‌وار|شد متحیّر به رخ آن نگار }}
+{{ب| جلوه آن شاهد ملک ابد|رعشه در افکنده به قلب الاسد }}
+{{ب| عشق فکند از سر اکلیل تاج‌|شوق گرفت از دل جوزا خراج }}
+{{ب| رونق صد جبهه و کفّ الخضیب‌|می‌برد از پرتوی آن دلفریب }}
+{{ب| حسن رُخش جلوه‌ی پروین برد|بلکه ز مه رونق و تمکین برد }}
+{{ب| دیده‌ی شعرا به تماشای او|چشم سها بر رخ زیبای او }}
+{{ب| این شب عشق است و ندای وثاق‌|نغمه‌ی وصل است و نوای فراق }}
+{{ب| نیست روا کانجم شبگرد و ماه‌|خواب و بر او دیده‌ی شاه و سپاه }}
+{{ب| برشدی از ناله ز شب تا سحر|نغمه‌ی عشّاق به عَیوق بر <ref>همان؛ ص ۸۴- ۸۵.</ref> }}
+{{پایان شعر}}
+===نماز ظهر عاشورا===
+{{شعر}}
+{{ب| خاست حسین بن علی در صلوة|با خطر و خوف سپاه عصاة }}
+{{ب| وه چه نمازی به سر کوی عشق‌|با صف عشاق و هیاهوی عشق }}
+{{ب| وه چه نمازی همه سوز و گداز|ناز و نیازی به شه بی‌نیاز }}
+{{ب| پیش چنین ذکر و نماز احد|باد فدا طاعت ما تا ابد  }}
+{{ب| دشمن دون خواست به تیر خدنگ‌|وقت دوگانه کند از جور تنگ }}
+{{ب| در جلو تیر سپاه جفا|سینه سپر کرد دو تن با وفا }}
+{{ب| پیش رخ شاه ستاده دلیر|تا نرسد بر تن آن ماه تیر }}
+{{ب| چون شه دین داد سلام نماز|گشت سعید بن وفا سرفراز }}
+{{ب| پاک روانش ز جهان روی تافت‌|وز الم تیر به جنت شتافت <ref>همان؛ ص ۱۱۰.</ref> }}
+{{پایان شعر}}
+===مناجات حضرت حسین (ع) در قتلگاه===
+{{شعر}}
+{{ب| از بر زین چون شه عشق آفرین‌|کرد زمین مفخر عرش برین }}
+{{ب| با تن صد چاک و دل سوزناک‌|ناله همی کرد به یزدان پاک }}
+{{ب| گفت الها! ملکا! داورا!|پادشها! ذو الکرما! یاورا! }}
+{{ب| در رهت ای شاهد زیبای من‌|شمع صفت سوخت سراپای من }}
+{{ب| عشق تو شد جان و تنم فی هواک‌|نیست بود در نظرم ماسواک }}
+{{ب| جز تو جهان را عدم انگاشتم‌|غیر تو چشم از همه برداشتم }}
+{{ب| کرد ز دل عشق تو هر نقش پاک‌|ساخت غمت جامه‌ی تن چاک‌چاک }}
+{{ب| رفت سرم بر سر پیمان تو|محو توام واله و حیران تو }}
+{{ب| گر ارِنی گوی به طور آمدم‌|خواستیَم تا به حضور آمدم }}
+{{ب| باللّه اگر تشنه‌ام آبم تویی‌|بحر من و موج و حبابم تویی }}
+{{ب| عشق تو شد عقل من و هوش من‌|گشته همه خلق فراموش من }}
+{{ب| مهر تو ای شاهد زیبای جان‌|آمده در پیکر من جای جان }}
+{{ب| وادی سینای تو شد سینه‌ام‌|پرتو عکس تو شد آیینه‌ام }}
+{{ب| ای سر من در هوس روی تو|بر سر نی ره سپر کوی تو }}
+{{ب| دید رُخت دیده‌ی دل بی‌حجاب‌|لاجرم آمد به رهت با شتاب }}
+{{ب| عشق تو گنجی است به ویرانه‌ام‌|غیر تو کس نیست به کاشانه‌ام }}
+{{ب| می‌زنم از ناله‌ی «هَلْ مِنْ مُغیث»|من چو نِیَم وز لب توست این حدیث }}
+{{ب| هست کنون در رگ و شریان من‌|خون تو و شوق تو ای جان من }}
+{{ب| سرّ غم عشق تو شد رهبرم‌|گو برود در ره وصلت سرم }}
+{{ب| ای دل و دلدار و دل آرای من‌|ای به رخت چشم تماشای من }}
+{{ب| نیست میان من و رویت حجاب‌|تافت به صحرای من آن آفتاب }}
+{{ب| تشنه لبم تشنه‌ی دریای تو|لایم و آیینه‌ی الّای تو }}
+{{ب| تشنه به معراج شهود آمدم‌|بر لب دریای وجود آمدم }}
+{{ب| چون تو تن آغشته به خون خواهیم‌|حکم تو را از دل و جان راضیم }}
+{{ب| راه تو پویند یتیمان من‌|کوی تو جوید سر و سامان من }}
+{{ب| چون نیم از خود ز توام سربه سر|سر برود بر سر نی دربه‌در }}
+{{ب| نقش همه جلوه‌ی نقّاش شد|سرّ هو اللّه ز من فاش شد }}
+{{ب| آیینه بشکست و رخ یار ماند|ای عجب این دل شد و دلدار ماند }}
+{{ب| منزل معشوق شد این دار من‌|نیست در این دار به جز یار من }}
+{{ب| هرچه ز من رفت تویی جای آن‌|دل به تو پرداخت ز سودای آن }}
+{{ب| آنچه به جا ماند ز جان و تنم‌|آنِ تو ای خار غمت گلشنم }}
+{{ب| گر سر من رفت به نوک سنان‌|هست سنان سایه‌ی سرو جنان }}
+{{ب| من گل بستان رضای توام‌|بلبل دستان قضای توام }}
+{{ب| رویدی از داغ تو در باغ من‌|شاخ گل و سنبل و سرو و سمن }}
+{{ب| هرچه که خوشنودی توست ای حبیب‌|با همه خوشنودم و دارم شکیب }}
+{{ب| تا مگر از لطف شفیعم کنی‌|با رقم قرب رفیعم کنی }}
+{{ب| نوح شوم قوم به کشتی کنم‌|وز کرمت خلق بهشتی کنم }}
+{{ب| کفر و گنه را خط باطل کشم‌|کشتی اسلام به ساحل کشم }}
+{{ب| تا دهم از غصّه به محشر نجات‌|امّت پیغمبر ختمی صفات <ref>همان؛ ص ۱۲۹- ۱۳۰.</ref> }}
+{{پایان شعر}}
+{| style="margin: 0 auto; "
+| class="b" |<span class="beyt"> چون که در افتاد شه بی‌معین‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">از زبر اسب به روی زمین </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> خواهر غمدیده‌ی زار و فگار</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">زینب محزون ز حرم اشکبار </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> رو به عمر کرد که ای بی‌حیا</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">می‌نگری قتل امام هدی </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> می‌نگری زار چنین می‌کشند</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">سبط نبی را و نداری گزند </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> وای بر آیین تو ای سنگدل‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">ای ز تو ذرات جهان تنگدل </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> ناله‌ی زینب دل او کرد زار</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">گشت ز غم چشم عمر اشکبار </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> روی ولی جانب دیگر فکند</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">سنگدلی کرد لعین تا به چند </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> گشت عمر زار و ندادش جواب‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">بار دگر کرد به لشکر خطاب </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> گفت که ای قوم تبه روزگار</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">ای گُرُه سنگدل نابکار </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> زین همه خلق ای سپه کج نهاد</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">نیست یکی مسلم نیک اعتقاد </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> مسلمی ای وای میان شما</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">نیست یکی تا نگرد حال ما </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> آه که آهش دل گردون فروخت‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">وز سپه شوم یکی دل بسوخت </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> آن گُرُه سنگدل دوزخی‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">وه که ندادند به وی پاسخی <ref> همان؛ ص 132.</ref> </span>
+|}
+{{شعر}}
+{{ب| خیل ستم سوی حرم تاختند|غارتیان ولوله انداختند }}
+{{ب| در حرم عزت پیغمبری‌|دست گشودند به غارتگری }}
+{{ب| شاه که از ضعف حیاتی نداشت‌|بر قدم خویش ثباتی نداشت }}
+{{ب| مظهر غیرت که نبودش توان‌|از الم ضربت تیغ و سنان }}
+{{ب| از صف لشکر که چنین جور دید|چند قدم خویش به زانو کشید }}
+{{ب| سخت برآشفت از آن قوم دون‌|گفت که ای مردم زشت و زبون }}
+{{ب| دین و فتوت نه، حمیت کجاست؟|غیرت و شرم عربیت کجاست؟ }}
+{{ب| آخر اگر اهل هدی نیستید|پیرو آیین خدا نیستید }}
+{{ب| هیچ نترسید ز روز جزا؟|هیچ ندانید بدی را سزا؟ }}
+{{ب| از عربید آخر اگر بنگرید|بر حسب خویش همی بنگرید }}
+{{ب| با من اگر هست شما را مصاف‌|نیست زنان را سر جنگ و خلاف }}
+{{ب| شمر که دل سنگ‌تر از سنگ بود|وز ستمش قلب جهان تنگ بود }}
+{{ب| سوخت تو گویی دل بی‌باک او|گشت غمین گوهر ناپاک او }}
+{{ب| گفت حسین است علی النسب‌|راست سخن گفت کریم الحسب }}
+{{ب| نا به تن وی رمق جان بود|آینه‌ی غیرت یزدان بود }}
+{{ب| باز شوید از حرم عزّتش‌|دست کشید از سلب و غارتش }}
+{{ب| باز شدند آن سپه پرگناه‌|از حرم شاه سوی قتلگاه }}
+{{ب| حرمله و خولی و شمر و سنان‌|جمله پی قتل شه انس و جان }}
+{{ب| با سپر و تیغ و سنان تاختند|هیئت شه دیده و دل باختند }}
+{{ب| عاقبت آن شمر شقاوت نژاد|برد سر از پیکر شاه رشاد }}
+{{ب| بود در آن حال شه تشنه‌لب‌|بر لب او العطش و ذکر رب }}
-آثار علمی و ادبی حکیم الهی قمشه‌ای را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
+{{ب| فوج ملک محو تماشای او|چشم فلک بر رخ زیبای او }}
+{{ب| کرد خدا فخر که ای قدسیان‌|آنچه نهان بود کنون شد عیان }}
+{{ب| سر بشر بر ملک اظهار کرد|حادثه‌ی عشق نمودار کرد }}
+{{ب| ای قلم از عشق مکن گفت‌وگو|نیست خرد را ره این های و هو }}
+{{ب| طبع الهی و دم آتشین‌|نقش برآب است سخن بعد از این }}
+{{ب| دهر یکی داشت چو آن عشق باز|گشت به او هر دو جهان سرفراز <ref>همان؛ ص ۱۳۳ و ۱۳۴.</ref> }}
+{{ب| اهل حرم با دل پر انتظار|تا که شه آید ز صف کارزار }}
+{{ب| شیهه‌زنان اسب بیامد ز راه‌|چشم حرم بود به امید شاه }}
+{{ب| ناله برآمد چو رسید آن کمیت‌|از دل هشتاد و دو تن اهل بیت }}
+{{ب| زین فرس چون که نگون یافتند|یال و تنش غرقه به خون یافتند }}
+{{ب| اهل حرم گرد فرس ریختند|ز آه و فغان شورشی انگیختند }}
+{{ب| گفت یکی کای فرس با وفا|کرد چه با شاه سپاه جفا؟ }}
+{{ب| ای فرس آخر چه شد آن شهسوار؟|شاه چه شد؟ کو پدر تاجدار؟ }}
+{{ب| گفت یکی کودک شیرین زبان‌|ناله‌ی او سوخت دل انس و جان }}
+{{ب| کی فرس آیا ز سپاه عرب‌|داد یکی آب بدان تشنه‌لب؟ }}
+{{ب| یا که بدان حال که لب‌تشنه بود|شمر دغا دست به خنجر نمود؟ }}
+{{ب| یک طرف اطفال ز مرگ پدر|اشک فشان دیده و خونین جگر }}
+{{ب| وز طرفی لشکر کفر و عنود|سوی حرم دست به غارت نمود }}
+{{ب| یک طرف اطفال و زنان از خیام‌|رفت برون سر به بیابان تمام }}
+{{ب| تا چه ستم کرده سپاه پلید|بر حرم عزت شاه شهید }}
+{{ب| شرح چنین حال بر اهل حرم‌|سوخت قلم را که نگردد رقم }}
+{{ب| گر قلم این سوی عنان کش زند|بر دو جهان نقش وی آتش زند <ref>همان؛ ص ۱۳۴.</ref> }}
+{{پایان شعر}}<br />
+===خطبه‌ی امام سجاد===
+{{شعر}}
-- آثار فلسفی و عرفانی شامل «حکمت الهی»، که متضمن شرح فصوص الحکمة منسوب به فارابی است. «توحید هوشمندان»، «رساله در سیر و سلوک عارفان».
-- آثار دینی و مذهبی شامل ترجمه‌ی قرآن کریم که به علت اشتمال بر نکات مهم تفسیر به «خلاصة التفاسیر» شهرت یافته است. ترجمه و شرح صحیفه‌ی سجادیه (ع)، ترجمه ادعیه مفاتیح الجنان، تصحیح و تحشیه (پاورقی) تفسیر ابو الفتوح رازی.
+{{ب| چون که رسیدند اسیران عشق‌|تا به بر تخت امیر دمشق }}
-- آثار شعری و ادبی شامل «نغمه‌های الهی» مشتمل بر متن خطبه‌ی همّام از نهج البلاغه بر وزن خسرو و شیرین. «نغمه‌ی حسینی» در شرح زندگانی و شهادت حسین بن علی (ع) که بر وزن مخزن الاسرار نظامی نوشته شده و قطعه مناجات آن حضرت با شاهد یکتای عالم از قطعات برجسته کتاب است. «نغمه عشاق» مجموعه غزلیات، قصاید، رباعیات و ترجیعات الهی است که نقطه‌ی کمال شعری اوست. <ref>کوچه مهر؛ ص 9 و 10.</ref>
+{{ب| ابن اثیر این سخن آرد پیام‌|شاد شد و داد یزید اذن عام }}
+{{ب| گفت علی: شاد دلت زین جفاست‌|تا چه گمانت به رسول خداست }}
-'''شهادت هانی:'''
+{{ب| گر نِگَرد عترت مظلوم خویش‌|در غل و زنجیر تو، زار و پریش }}
-{{ب| هانی زندانی عشق و وفاچون شد و ز آن شوم چه دید از جفا؟ }}
+{{ب| شرم نداری ز رسول خدا|ای به ضلالت همه را مقتدا }}
-{{ب| گفت کشندش سر بازار زارتا بکشند از دم تیغ شرار }}
-{{ب| گشت شهید آن شه مهمان‌نوازدرگه رضوان به رُخش گشت باز }}
-{{ب| کشته‌ی حق زنده‌ی جاوید گشت‌ذرّه‌ی او غیرت خورشید گشت }}
-{{ب| کشته‌ی حق یافت ز سرّ حیات‌هستی مطلق که ندارد ممات }}
-{{ب| کشته‌ی حق یار هم آغوش اوست‌ملک و ملک جمله فراموش اوست }}
-{{ب| کشته‌ی حق برگ گلشن پژمردلطف ازل باغ گلشن پرورد }}
-{{ب| کشته‌ی حق جامه‌ی تن بردریدجانش به گلزار ابد برپرید }}
-{{ب| کشته‌ی حق هستی مطلق شودنیست فنا باقی بالحق شود <ref>نغمه‌ی حسینی؛ ص 37.</ref> }}
-'''کربلا کجاست:'''
+{{ب| گوش بدان شاه نکرد آن شریر|بود ز بس غَرّه به تاج و سریر }}
+{{پایان شعر}}<br />'''[[زین العابدین «ع»|حضرت سجاد (ع)]] در خطبه‌ای مفصل و مشروح در مسجد [[شام]]، مقامات عالیه‌ی آل علی (ع) را بیان فرمود و خلق را از جلالت خویش آگاه کرد:'''
-{{ب| هرکه زند جرعه‌ی جام بلابارگشاید به صف کربلا }}
-{{ب| کربُ بلا درس وفا می‌دهدتربت عشق است و شفا می‌دهد }}
-{{ب| کربُ بلا قبله‌ی اهل صفاست‌بارگه عزّ شهید وفاست }}
-{{ب| کربُ بلا عرش الهی بودبر شرفش عرش گواهی بود }}
-{{ب| کربُ بلا مدفن اهل ولاست‌بزم الست و عرفات بلاست }}
-{{ب| کربُ بلا وادی سیناستی‌بارقه‌ی طور تجلّاستی }}
-{{ب| مهبط جبریل امین کربلاست‌کعبه‌ی ارباب یقین کربلاست }}
-{{ب| خاک وی آمیخته با خون حق‌خون دل عاشق مفتون حق }}
-{{ب| رونق دیر و حرم از کربلاست‌جلوه‌ی باغ ارم از کربلاست }}
-{{ب| هر که سر انداخت در این آستان‌گشت سرافراز به هر دو جهان <ref>همان؛ ص 76.</ref> }}
+{| style="margin: 0 auto; "
+| class="b" |<span class="beyt"> گفت پس از حمد و ثنای خدا</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">کی گُرُه شامی دور از هدی </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید شما گمرهان‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">کیستم این لحظه نمایم بیان </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> من که در این سلسله در آتشم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">زاده‌ی وحیم ملک دانشم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> سبط رسولم، شرف عالمم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">نسل علی فخر بنی آدمم</span>
+|}
-{{ب| خیمه زد آن شاه چو در کربلابا همه اصحاب و سپاه ولا }}
+{| style="margin: 0 auto; "
-{{ب| نامه فرستاد حُرّ آنگاه زودتا به بر ابن زیاد عنود }}
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید انَا بْنُ الصَفا</span>
-{{ب| ابن زیاد از سر بیداد و کین‌با عمر آن زاده‌ی سعد لعین }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| گفت: که گر ملک ری‌ات آرزوست‌خیز که اینت ز جهاد عدو است }}
+| class="b" |<span class="beyt">قبله‌ی دین کعبه‌ی اهل وفا </span>
-{{ب| خیز و سوی کربُ بلا کن سفردر طلب زاده‌ی خیر البشر }}
+|-
-{{ب| خطبه‌ای آغاز نمود آن شریرکرد بر اسپاه، عمر را امیر }}
+| class="b" |<span class="beyt"> قبله منم کعبه منم حج منم‌</span>
-{{ب| گفت: که یا بیعت از آن شاه گیریا که شود طعمه‌ی شمشیر و تیر }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| گفت: عمر زین عملم کن معاف‌نیست مرا با شه ایمان مصاف }}
+| class="b" |<span class="beyt">خسرو دین شاه متوج منم </span>
-{{ب| سبط رسول است حسین ای امیرکشتن او هست جهان را خطیر }}
+|-
-{{ب| کشتن او کشتن ایمان بودریختن حرمت قرآن بود }}
+| class="b" |<span class="beyt"> عمره منم طوف منم حق منم‌</span>
-{{ب| ور تو برآنی که کنی کارزارغیر مرا بر سر این کار دار }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| گفت: دگر بار که یا حکم ری‌باز بده یا که کن این کار طی }}
+| class="b" |<span class="beyt">در دو جهان والی مطلق منم </span>
-{{ب| عذر تو بپذیرم اگر مایلی‌ملک ری و قتل حسین علی }}
+|-
-{{ب| گفت: عمر مهلتی امشب که بازفکر کنم نیست شبی بس دراز }}
+| class="b" |<span class="beyt"> زمزم عشق آبروی روی من‌</span>
-{{ب| شب همه شب زیست به فکر و حساب‌صبح سیه تافت بر او آفتاب }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| بعد سخن‌ها و بسی فکر و شورنفس کشیدش به ره ظلم و جور <ref>همان؛ ص 77.</ref> }}
+| class="b" |<span class="beyt">سعی صفا سر منی سوی من </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> زاده‌ی طاها شهِ اسراستم <ref>منظور شب اسراء است.</ref> </span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">راهرو مسجد اقصا ستم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> زمزم عشقم به صفا محفلم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">سر منایم، عرفات دلم </span>
+|}
-'''شب عاشورا:'''
+{| style="margin: 0 auto; "
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید شناسا شوید</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">جهد کنید از پی عیسی شوید </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> نوح منم آدم اول منم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">شش صحف وحی مأؤل منم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> موسی و عیسای ملک فر منم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">روح قدس بنده و قیصر منم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> در فلک عشق مسیحا ستم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">طور تجلی گه موسا ستم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> محرم و احرام و حرم خانه‌ام‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">شاهد و شمع و شه کاشانه‌ام </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> نور خدا شمس هدایت منم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">حجت حق هادی امت منم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> روح القدس محرم اجلال من‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">بوسه زنان بر حجر خال من </span>
+|}
-{{ب| ای فلک امشب شب عاشور ماست‌خواب مکن گر به دلت شور ماست }}
-{{ب| شب نه، که آرایش روز الست‌ساقی محفل ز می عشق مست }}
-{{ب| شب نه، که معراج گه مصطفی‌لیله‌ی اسرای سپاه وفا }}
-{{ب| شب نه، که در دهر بهین روز عشق‌روز ازل را ز ابد سوزِ عشق }}
-{{ب| شب نه، که آرایش صبح وصال‌معرکه‌ی عشق سپاه جلال }}
-{{ب| شب نه، که آشوب دو عالم در اوجلوه‌گه آدم و خاتم در او }}
-{{ب| شب نه، که صبح ازل از اهترازمشتری و زهره‌ی او دلنواز }}
-{{ب| شب عجبا روز قیامت ز شورانجم او مظهر اللّه و نور }}
-{{ب| چرخ به حیرت که چو غوغاستی‌شام و یا محشر کبراستی }}
-{{ب| مهر ز بی‌مهری اگر خواب کردچرخ نکو طالع مهتاب کرد }}
-{{ب| زهره به وجد است و نشاط و سرورخنده زند خوش به جهان غرور }}
-{{ب| مشتری امشب طلب دل کندمنطقه‌ی لعل حمایل کند }}
-{{ب| چشم عطارد نگران است و بازتا نگرد بر رخ ماه حجاز }}
-{{ب| دیده‌ی مرّیخ و زحل زهره‌وارشد متحیّر به رخ آن نگار }}
-{{ب| جلوه آن شاهد ملک ابدرعشه در افکنده به قلب الاسد }}
-{{ب| عشق فکند از سر اکلیل تاج‌شوق گرفت از دل جوزا خراج }}
-{{ب| رونق صد جبهه و کفّ الخضیب‌می‌برد از پرتوی آن دلفریب }}
-{{ب| حسن رُخش جلوه‌ی پروین بردبلکه ز مه رونق و تمکین برد }}
-{{ب| دیده‌ی شعرا به تماشای اوچشم سها بر رخ زیبای او }}
-{{ب| این شب عشق است و ندای وثاق‌نغمه‌ی وصل است و نوای فراق }}
-{{ب| نیست روا کانجم شبگرد و ماه‌خواب و بر او دیده‌ی شاه و سپاه }}
-{{ب| برشدی از ناله ز شب تا سحرنغمه‌ی عشّاق به عَیوق بر <ref>همان؛ ص 85- 84.</ref> }}
-'''نماز ظهر عاشورا:'''
+{| style="margin: 0 auto; "
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید بدانید هان</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">خسرو اسلام منم در جهان </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> میوه‌ی عصمت منم از باغ وحی‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">نور دل و دیده‌ی ما راغ وحی </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> بلبل عرشم دم رحمان منم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">شاخه‌ی طوبی گل رضوان منم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> روی من است آیت صبح ولا</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">موی من است آفت شام بلا </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> صبح ازل چشم جهان بین من‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">شام ابد طره‌ی مشکین من </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> میر منم لیله‌ی اسرا منم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">صور منم محشر کبری منم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> جنت فردوسم و رضوان رخم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">خلد برین بزمِ ملک پاسخم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> مهر من است آیت مهر خدا</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">قهر من است آتش قهر خدا </span>
+|}
-{{ب| خاست حسین بن علی در صلوةبا خطر و خوف سپاه عصاة }}
-{{ب| وه چه نمازی به سر کوی عشق‌با صف عشّاق و هیاهوی عشق }}
-{{ب| وه چه نمازی همه سوز و گدازناز و نیازی به شه بی‌نیاز }}
-{{ب| پیش چنین ذکر و نماز احدباد فدا طاعت ما تا ابد  }}
-{{ب| دشمن دون خواست به تیر خدنگ‌وقت دوگانه کند از جور تنگ }}
-{{ب| در جلو تیر سپاه جفاسینه سپر کرد دو تن با وفا }}
-{{ب| پیش رخ شاه ستاده دلیرتا نرسد بر تن آن ماه تیر }}
-{{ب| چون شه دین داد سلام نمازگشت سعید بن وفا سرفراز }}
-{{ب| پاک روانش ز جهان روی تافت‌وز الم تیر به جنّت شتافت <ref>همان؛ ص 110.</ref> }}
+{| style="margin: 0 auto; "
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید که من کیستم</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">زین گُرُه خاک‌نشین نیستم  </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> عرش خدایم قلم قدرتم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">لوح قضایم رقم دولتم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> سدره منم طوبی و کوثر منم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">بر سر شاهان حق افسر منم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> معنی تورات و زبور حقم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">مظهر قرآن و ظهور حقم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> قاب دو قوسم فَتَدَلاسْتَم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">این همه لایند من الاسْتَم </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> خضر منم رهبر آب حیات‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">معطی جان هادی راه نجات </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> طائر قدسم ملک رحمتم‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">هر دو جهان زیر پر همتم </span>
+|}
-'''مناجات حضرت حسین (ع) در قتلگاه:'''
-{{ب| از بر زین چون شه عشق آفرین‌کرد زمین مفخر عرش برین }}
+{| style="margin: 0 auto; "
-{{ب| با تن صد چاک و دل سوزناک‌ناله همی کرد به یزدان پاک }}
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید نژاد مرا</span>
-{{ب| گفت الها! ملکا! داورا!پادشها! ذو الکرما! یاورا! }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| در رهت ای شاهد زیبای من‌شمع صفت سوخت سراپای من }}
+| class="b" |<span class="beyt">پاک نیاکان ز نهاد مرا </span>
-{{ب| عشق تو شد جان و تنم فی هواک‌نیست بود در نظرم ماسواک }}
+|-
-{{ب| جز تو جهان را عدم انگاشتم‌غیر تو چشم از همه برداشتم }}
+| class="b" |<span class="beyt"> هاشمی‌ام مصطفوی دولتم‌</span>
-{{ب| کرد ز دل عشق تو هر نقش پاک‌ساخت غمت جامه‌ی تن چاک‌چاک }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| رفت سرم بر سر پیمان تومحو توام واله و حیران تو }}
+| class="b" |<span class="beyt">فاطمی‌ام مرتضوی صولتم </span>
-{{ب| گر ارِنی گوی به طور آمدم‌خواستیَم تا به حضور آمدم }}
+|-
-{{ب| باللّه اگر تشنه‌ام آبم تویی‌بحر من و موج و حبابم تویی }}
+| class="b" |<span class="beyt"> در حسبم شاهد اهل وفا</span>
-{{ب| عشق تو شد عقل من و هوش من‌گشته همه خلق فراموش من }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| مهر تو ای شاهد زیبای جان‌آمده در پیکر من جای جان }}
+| class="b" |<span class="beyt">در نسبم نور دل مصطفی </span>
-{{ب| وادی سینای تو شد سینه‌ام‌پرتو عکس تو شد آیینه‌ام }}
+|-
-{{ب| ای سر من در هوس روی توبر سر نی ره سپر کوی تو }}
+| class="b" |<span class="beyt"> شعشعه‌ی زهره‌ی زهرا ستم‌</span>
-{{ب| دید رُخت دیده‌ی دل بی‌حجاب‌لاجرم آمد به رهت با شتاب }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| عشق تو گنجی است به ویرانه‌ام‌غیر تو کس نیست به کاشانه‌ام }}
+| class="b" |<span class="beyt">بارقه‌ی محشر کبرا ستم </span>
-{{ب| می‌زنم از ناله‌ی «هَلْ مِنْ مُغیث»من چو نِیَم وز لب توست این حدیث }}
+|-
-{{ب| هست کنون در رگ و شریان من‌خون تو و شوق تو ای جان من }}
+| class="b" |<span class="beyt"> من گهر و نُه صدفم آسمان‌</span>
-{{ب| سرّ غم عشق تو شد رهبرم‌گو برود در ره وصلت سرم }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| ای دل و دلدار و دل آرای من‌ای به رخت چشم تماشای من }}
+| class="b" |<span class="beyt">من عَلَم و حجت اهل زمان </span>
-{{ب| نیست میان من و رویت حجاب‌تافت به صحرای من آن آفتاب }}
+|-
-{{ب| تشنه لبم تشنه‌ی دریای تولایم و آیینه‌ی الّای تو }}
+| class="b" |<span class="beyt"> مِنطقه‌ی <ref>منطقه: کمربند.</ref> چرخ مقرنس <ref>چرخ مقرنس: گنبدی شکل.</ref> منم‌</span>
-{{ب| تشنه به معراج شهود آمدم‌بر لب دریای وجود آمدم }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| چون تو تن آغشته به خون خواهیم‌حکم تو را از دل و جان راضیم }}
+| class="b" |<span class="beyt">گوهر نُه قلزم <ref> قلزم: دریا.</ref> اطلس منم </span>
-{{ب| راه تو پویند یتیمان من‌کوی تو جوید سر و سامان من }}
+|-
-{{ب| چون نیم از خود ز توام سربه سرسر برود بر سر نی دربه‌در }}
+| class="b" |<span class="beyt"> من کی‌ام ای مردم بی‌عقل و دین‌</span>
-{{ب| نقش همه جلوه‌ی نقّاش شدسرّ هو اللّه ز من فاش شد }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| آیینه بشکست و رخ یار ماندای عجب این دل شد و دلدار ماند }}
+| class="b" |<span class="beyt">قائمه عزت عرش برین </span>
-{{ب| منزل معشوق شد این دار من‌نیست در این دار به جز یار من }}
+|-
-{{ب| هرچه ز من رفت تویی جای آن‌دل به تو پرداخت ز سودای آن }}
+| class="b" |<span class="beyt"> خارجی‌ام خواند یزید از عناد</span>
-{{ب| آنچه به جا ماند ز جان و تنم‌آنِ تو ای خار غمت گلشنم }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| گر سر من رفت به نوک سنان‌هست سنان سایه‌ی سرو جنان }}
+| class="b" |<span class="beyt">دین منم ای مردم بی‌دین و داد </span>
-{{ب| من گل بستان رضای توام‌بلبل دستان قضای توام }}
+|}
-{{ب| رویدی از داغ تو در باغ من‌شاخ گل و سنبل و سرو و سمن }}
-{{ب| هرچه که خوشنودی توست ای حبیب‌با همه خوشنودم و دارم شکیب }}
-{{ب| تا مگر از لطف شفیعم کنی‌با رقم قرب رفیعم کنی }}
-{{ب| نوح شوم قوم به کشتی کنم‌وز کرمت خلق بهشتی کنم }}
-{{ب| کفر و گنه را خط باطل کشم‌کشتی اسلام به ساحل کشم }}
-{{ب| تا دهم از غصّه به محشر نجات‌امّت پیغمبر ختمی صفات <ref>همان؛ ص 129- 130.</ref> }}
-{{ب| چون که در افتاد شه بی‌معین‌از زبر اسب به روی زمین }}
+{| style="margin: 0 auto; "
-{{ب| خواهر غمدیده‌ی زار و فگارزینب محزون ز حرم اشکبار }}
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید منم در نسب</span>
-{{ب| رو به عمر کرد که ای بی‌حیامی‌نگری قتل امام هدی }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| می‌نگری زار چنین می‌کشندسبط نبی را و نداری گزند }}
+| class="b" |<span class="beyt">سبط نبی نجل علی وجه رب </span>
-{{ب| وای بر آیین تو ای سنگدل‌ای ز تو ذرّات جهان تنگدل }}
+|-
-{{ب| ناله‌ی زینب دل او کرد زارگشت ز غم چشم عمر اشکبار }}
+| class="b" |<span class="beyt"> زاده‌ی آن خشک لبم کز جفا</span>
-{{ب| روی ولی جانب دیگر فکندسنگدلی کرد لعین تا به چند }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| گشت عمر زار و ندادش جواب‌بار دگر کرد به لشکر خطاب }}
+| class="b" |<span class="beyt">تشنه بریدند سرش از قفا </span>
-{{ب| گفت که ای قوم تبه روزگارای گُرُه سنگدل نابکار }}
+|-
-{{ب| زین همه خلق ای سپه کج نهادنیست یکی مسلم نیک اعتقاد }}
+| class="b" |<span class="beyt"> جسم شریفش هدف تیر گشت‌</span>
-{{ب| مسلمی ای وای میان شمانیست یکی تا نگرد حال ما }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| آه که آهش دل گردون فروخت‌وز سپه شوم یکی دل بسوخت }}
+| class="b" |<span class="beyt">پاک سرش بر نی تقدیر گشت </span>
-{{ب| آن گُرُه سنگدل دوزخی‌وه که ندادند به وی پاسخی <ref> همان؛ ص 132.</ref> }}
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> از غم او قلب ملائک شکست‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">نظم جهان رشته‌ی ایمان گسست </span>
+|}
+{{شعر}}
+{{ب| گر نشناسید انَا ابْنُ الْشَهید|آن که چو او کشته به عالم که دید }}
-{{ب| خیل ستم سوی حرم تاختندغارتیان ولوله انداختند }}
+{{ب| آن که سرش رفت به شهر و دیار|بر سر نی در کف قوم شرار }}
-{{ب| در حرم عزّت پیغمبری‌دست گشودند به غارتگری }}
+{{پایان شعر}}
-{{ب| شاه که از ضعف حیاتی نداشت‌بر قدم خویش ثباتی نداشت }}
+{| style="margin: 0 auto; "
-{{ب| مظهر غیرت که نبودش توان‌از الم ضربت تیغ و سنان }}
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید انَا ابْنُ الْشَهید</span>
-{{ب| از صف لشکر که چنین جور دیدچند قدم خویش به زانو کشید }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| سخت برآشفت از آن قوم دون‌گفت که ای مردم زشت و زبون }}
+| class="b" |<span class="beyt">آن که چو او کشته به عالم که دید </span>
-{{ب| دین و فتوّت نه، حمّیت کجاست؟غیرت و شرم عربیّت کجاست؟ }}
+|-
-{{ب| آخر اگر اهل هدی نیستیدپیرو آیین خدا نیستید }}
+| class="b" |<span class="beyt"> آن که سرش رفت به شهر و دیار</span>
-{{ب| هیچ نترسید ز روز جزا؟هیچ ندانید بدی را سزا؟ }}
+| style="width:2em;" |
-{{ب| از عربید آخر اگر بتگریدبر حسب خویش همی بنگرید }}
+| class="b" |<span class="beyt">بر سر نی در کف قوم شرار </span>
-{{ب| با من اگر هست شما را مصاف‌نیست زنان را سر جنگ و خلاف }}
+|}
-{{ب| شمر که دل سنگ‌تر از سنگ بودوز ستمش قلب جهان تنگ بود }}
-{{ب| سوخت تو گویی دل بی‌باک اوگشت غمین گوهر ناپاک او }}
-{{ب| گفت حسین است علی النسب‌راست سخن گفت کریم الحسب }}
-{{ب| نا به تن وی رمق جان بودآینه‌ی غیرت یزدان بود }}
-{{ب| باز شوید از حرم عزّتش‌دست کشید از سلب و غارتش }}
-{{ب| باز شدند آن سپه پرگناه‌از حرم شاه سوی قتلگاه }}
-{{ب| حرمله و خولی و شمر و سنان‌جمله پی قتل شه انس و جان }}
-{{ب| با سپر و تیغ و سنان تاختندهیئت شه دیده و دل باختند }}
-{{ب| عاقبت آن شمر شقاوت نژادبرد سر از پیکر شاه رشاد }}
-{{ب| بود در آن حال شه تشنه‌لب‌بر لب او العطش و ذکر رب }}
-{{ب| فوج ملک محو تماشای اوچشم فلک بر رخ زیبای او }}
-{{ب| کرد خدا فخر که ای قدسیان‌آنچه نهان بود کنون شد عیان }}
-{{ب| سرّ بشر بر ملک اظهار کردحادثه‌ی عشق نمودار کرد }}
-{{ب| ای قلم از عشق مکن گفت‌وگونیست خرد را ره این های و هو }}
-{{ب| طبع الهی و دم آتشین‌نقش برآب است سخن بعد از این }}
-{{ب| دهر یکی داشت چو آن عشق بازگشت به او هر دو جهان سرفراز <ref>همان؛ ص 133 و 134.</ref> }}
-{{ب| اهل حرم با دل پر انتظارتا که شه آید ز صف کارزار }}
-{{ب| شیهه‌زنان اسب بیامد ز راه‌چشم حرم بود به امیّد شاه }}
-{{ب| ناله برآمد چو رسید آن کمیت‌از دل هشتاد و دو تن اهل بیت }}
-{{ب| زین فرس چون که نگون یافتندیال و تنش غرقه به خون یافتند }}
-{{ب| اهل حرم گرد فرس ریختندز آه و فغان شورشی انگیختند }}
-{{ب| گفت یکی کای فرس با وفاکرد چه با شاه سپاه جفا؟ }}
-{{ب| ای فرس آخر چه شد آن شهسوار؟شاه چه شد؟ کو پدر تاجدار؟ }}
-{{ب| گفت یکی کودک شیرین زبان‌ناله‌ی او سوخت دل انس و جان }}
-{{ب| کی فرس آیا ز سپاه عرب‌داد یکی آب بدان تشنه‌لب؟ }}
-{{ب| یا که بدان حال که لب‌تشنه بودشمر دغا دست به خنجر نمود؟ }}
-{{ب| یک طرف اطفال ز مرگ پدراشک فشان دیده و خونین جگر }}
-{{ب| وز طرفی لشکر کفر و عنودسوی حرم دست به غارت نمود }}
-{{ب| یک طرف اطفال و زنان از خیام‌رفت برون سر به بیابان تمام }}
-{{ب| تا چه ستم کرده سپاه پلیدبر حرم عزّت شاه شهید }}
-{{ب| شرح چنین حال بر اهل حرم‌سوخت قلم را که نگردد رقم }}
-{{ب| گر قلم این سوی عنان کش زندبر دو جهان نقش وی آتش زند <ref>همان؛ ص 134.</ref> }}
+{{شعر}}
+{{ب| گر نشناسید انَا ابْنُ الْغَریب|آن که جهان شد ز غمش بی‌شکیب }}
+{{ب| آن که به مظلومی او آسمان‌|در همه آفاق ندارد نشان }}
-'''خطبه‌ی امام سجّاد:'''
+{{ب| آن که غمش شعله بر افلاک زد|داغ ابد بر جگر خاک زد }}
+{{پایان شعر}}
+{| style="margin: 0 auto; "
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید انَا ابْنُ الْغَریب</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">آن که جهان شد ز غمش بی‌شکیب </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> آن که به مظلومی او آسمان‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">در همه آفاق ندارد نشان </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> آن که غمش شعله بر افلاک زد</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">داغ ابد بر جگر خاک زد </span>
+|}
-{{ب| چون که رسیدند اسیران عشق‌تا به بر تخت امیر دمشق }}
-{{ب| ابن اثیر این سخن آرد پیام‌شاد شد و داد یزید اذن عام }}
-{{ب| گفت علی: شاد دلت زین جفاست‌تا چه گمانت به رسول خداست }}
-{{ب| گر نِگَرد عترت مظلوم خویش‌در غل و زنجیر تو، زار و پریش }}
-{{ب| شرم نداری ز رسول خداای به ضلالت همه را مقتدا }}
-{{ب| گوش بدان شاه نکرد آن شریربود ز بس غَرّه به تاج و سریر }}
+{{شعر}}
+{{ب| گر نشناسید انَا ابْنُ الْحُسَیْن|زاده‌ی حیدر شه بدر و حُنَین  }}
-حضرت سجّاد (ع) در خطبه‌ای مفصّل و مشروح در مسجد شام، مقامات عالیه‌ی آل علی (ع) را بیان فرمود و خلق را از جلالت خویش آگاه کرد:
+{{ب| آن که سزد کز دل چرخ برین‌|خون چکد از غصه‌ی او بر زمین }}
-{{ب| گفت پس از حمد و ثنای خداکی گُرُه شامی دور از هدی }}
+{{ب| گشت شهید آن شه قدسی صفات‌|تشنه‌لب اندر لب شطّ فرات }}
-{{ب| گر نشناسید شما گمرهان‌کیستم این لحظه نمایم بیان }}
-{{ب| من که در این سلسله در آتشم‌زاده‌ی وحیم ملک دانشم }}
-{{ب| سبط رسولم، شرف عالمم‌نسل علی فخر بنی آدمم گر نشناسید انَا بْنُ الصَّفا
-قبله‌ی دین کعبه‌ی اهل وفا }}
-{{ب| قبله منم کعبه منم حج منم‌خسرو دین شاه متوّج منم }}
-{{ب| عمره منم طوف منم حق منم‌در دو جهان والی مطلق منم }}
-{{ب| زمزم عشق آبروی روی من‌سعی صفا سرّ منی سوی من }}
-{{ب| زاده‌ی طاها شهِ اسراستم <ref>منظور شب اسراء است.</ref> راهرو مسجد اقصا ستم }}
-{{ب| زمزم عشقم به صفا محفلم‌سرّ منایم، عرفات دلم گر نشناسید شناسا شوید
-جهد کنید از پی عیسی شوید }}
-{{ب| نوح منم آدم اوّل منم‌شش صحف وحی مأؤّل منم }}
-{{ب| موسی و عیسای ملک فرّ منم‌روح قدس بنده و قیصر منم }}
-{{ب| در فلک عشق مسیحا ستم‌طور تجلّی گه موسا ستم }}
-{{ب| محرم و احرام و حرم خانه‌ام‌شاهد و شمع و شه کاشانه‌ام }}
-{{ب| نور خدا شمس هدایت منم‌حجّت حق هادی امت منم }}
-{{ب| روح القدس محرم اجلال من‌بوسه زنان بر حجر خال من گر نشناسید بدانید هان
-خسرو اسلام منم در جهان }}
-{{ب| میوه‌ی عصمت منم از باغ وحی‌نور دل و دیده‌ی ما راغ وحی }}
-{{ب| بلبل عرشم دم رحمان منم‌شاخه‌ی طوبی گل رضوان منم }}
-{{ب| روی من است آیت صبح ولاموی من است آفت شام بلا }}
-{{ب| صبح ازل چشم جهان بین من‌شام ابد طره‌ی مشکین من }}
-{{ب| میر منم لیله‌ی اسرا منم‌صور منم محشر کبری منم }}
-{{ب| جنّت فردوسم و رضوان رخم‌خلد برین بزمِ ملک پاسخم }}
-{{ب| مهر من است آیت مهر خداقهر من است آتش قهر خدا گر نشناسید که من کیستم
-زین گُرُه خاک‌نشین نیستم  }}
-{{ب| عرش خدایم قلم قدرتم‌لوح قضایم رقم دولتم }}
-{{ب| سدره منم طوبی و کوثر منم‌بر سر شاهان حق افسر منم }}
-{{ب| معنی تورات و زبور حقّم‌مظهر قرآن و ظهور حقّم }}
-{{ب| قاب دو قوسم فَتَدَلّاسْتَم‌این همه لایند من الّاسْتَم }}
-{{ب| خضر منم رهبر آب حیات‌معطی جان هادی راه نجات }}
-{{ب| طائر قدسم ملک رحمتم‌هر دو جهان زیر پر همّتم گر نشناسید نژاد مرا
-پاک نیاکان ز نهاد مرا }}
-{{ب| هاشمی‌ام مصطفوی دولتم‌فاطمی‌ام مرتضوی صولتم }}
-{{ب| در حسبم شاهد اهل وفادر نسبم نور دل مصطفی }}
-{{ب| شعشعه‌ی زهره‌ی زهرا ستم‌بارقه‌ی محشر کبرا ستم }}
-{{ب| من گهر و نُه صدفم آسمان‌من عَلَم و حجت اهل زمان }}
-{{ب| مِنطقه‌ی <ref>منطقه: کمربند.</ref> چرخ مقرنس <ref>چرخ مقرنس: گنبدی شکل.</ref> منم‌گوهر نُه قلزم <ref> قلزم: دریا.</ref> اطلس منم }}
-{{ب| من کی‌ام ای مردم بی‌عقل و دین‌قائمه عزّت عرش برین }}
-{{ب| خارجی‌ام خواند یزید از عناددین منم ای مردم بی‌دین و داد گر نشناسید منم در نسب
-سبط نبی نجل علی وجه رب }}
-{{ب| زاده‌ی آن خشک لبم کز جفاتشنه بریدند سرش از قفا }}
-{{ب| جسم شریفش هدف تیر گشت‌پاک سرش بر نی تقدیر گشت }}
-{{ب| از غم او قلب ملائک شکست‌نظم جهان رشته‌ی ایمان گسست گر نشناسید انَا ابْنُ الْشَهید
-آن که چو او کشته به عالم که دید }}
-{{ب| آن که سرش رفت به شهر و دیاربر سر نی در کف قوم شرار گر نشناسید انَا ابْنُ الْغَریب
-آن که جهان شد ز غمش بی‌شکیب }}
-{{ب| آن که به مظلومی او آسمان‌در همه آفاق ندارد نشان }}
-{{ب| آن که غمش شعله بر افلاک زدداغ ابد بر جگر خاک زد گر نشناسید انَا ابْنُ الْحُسَیْن
-زاده‌ی حیدر شه بدر و حُنَین  }}
-{{ب| آن که سزد کز دل چرخ برین‌خون چکد از غصه‌ی او بر زمین }}
-{{ب| گشت شهید آن شه قدسی صفات‌تشنه‌لب اندر لب شطّ فرات گر نشناسید منم در جهان
-شیر خدا صید شما روبهان }}
-{{ب| ما که اسیران عراقیم و شام‌آل رسولیم و بر امّت امام }}
-{{ب| قلب جهانیم و خدا مظهریم‌سرّ وجودیم و شه کشوریم }}
-{{ب| حالی اگر عترت ختم رسل‌زار بود بسته به زنجیر و غل }}
-{{ب| بسته‌ی زنجیر قضاییم ماخسرو اقلیم رضاییم ما گر نشناسید منم کز نفاق
-شد پدرم کشته‌ی دین در عراق }}
-{{ب| خیمه‌ی آن شاه به تاراج رفت‌وز بدنش سر ز سرش تاج رفت }}
-{{ب| ما ز کجاییم بدانید بازقافله‌ی حق ز دیار حجاز }}
-{{ب| قافله‌ی غم سپه اشتیاق‌آمده مهمان به دیار عراق }}
-{{ب| مردم کوفه به فسون یزیدوز ستم ابن زیاد پلید }}
-{{ب| بر سر ما تیغ جفا آختندآل رسولیم که نشناختند <ref> کوچه مهر؛ ص 69- 74.</ref> }}
 {{پایان شعر}}
+{| style="margin: 0 auto; "
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید انَا ابْنُ الْحُسَیْن</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">زاده‌ی حیدر شه بدر و حُنَین  </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> آن که سزد کز دل چرخ برین‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">خون چکد از غصه‌ی او بر زمین </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> گشت شهید آن شه قدسی صفات‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">تشنه‌لب اندر لب شط فرات </span>
+|}
+{{شعر}}
+{{ب| گر نشناسید منم در جهان|شیر خدا صید شما روبهان }}
+{{ب| ما که اسیران عراقیم و شام‌|آل رسولیم و بر امّت امام }}
+{{ب| قلب جهانیم و خدا مظهریم‌|سرّ وجودیم و شه کشوریم }}
+{{ب| حالی اگر عترت ختم رسل‌|زار بود بسته به زنجیر و غل }}
+{{ب| بسته‌ی زنجیر قضاییم ما|خسرو اقلیم رضاییم ما }}
+{{پایان شعر}}
+{| style="margin: 0 auto; "
+| class="b" |<span class="beyt"> گر نشناسید منم کز نفاق</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">شد پدرم کشته‌ی دین در عراق </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> خیمه‌ی آن شاه به تاراج رفت‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">وز بدنش سر ز سرش تاج رفت </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> ما ز کجاییم بدانید باز</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">قافله‌ی حق ز دیار حجاز </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> قافله‌ی غم سپه اشتیاق‌</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">آمده مهمان به دیار عراق </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> مردم کوفه به فسون یزید</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">وز ستم ابن زیاد پلید </span>
+|-
+| class="b" |<span class="beyt"> بر سر ما تیغ جفا آختند</span>
+| style="width:2em;" |
+| class="b" |<span class="beyt">آل رسولیم که نشناختند <ref> کوچه مهر؛ ص ۶۹- ۷۴.</ref> </span>
+|}
+<br />
-==منابع==
+==منبع==
-دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 1092-1101.
+*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=700738&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ ۲، ص: ۱۰۹۲-۱۱۰۱.]
 ==پی نوشت==
@@ خط ۲۸۹: / خط ۷۸۰: @@
 [[رده:شاعران فارسی زبان]]
 [[رده:شاعران متأخر]]
+<references />{{شاعران}}

آیة اللّه محی الدّین میرزا مهدی الهی قمشه‌ای

زادروز	۱۲۸۳ ه. ش اصفهان
مرگ	۱۳۵۲ ه.ش