فیض الدموع

فیض الدموع
نویسنده	محمد ابراهیم نواب تهرانی
موضوع	امام حسین (ع)
زبان	فارسی

فیض‌الدموع و عبره‌‎المستهام نوشته بدایع نگار تهرانی یکی  از مقاتل و مصیب‎تنامه‌‎های امام حسین است که از حیث بلاغت تحول نوینی را در ادبیات عاشورایی ایجاد کرد.

درباره نویسنده

محمدابراهیم نواب تهرانی ( 1241-1299 قمری) مشهور به «بدایع نگار» و مقلب به «نواب دارالخلافه»، ادیب و مورخ شیعه و از رجال دربار ناصرالدین شاه قاجار است. از او کتاب دیگری به نام عقدالآلی و نیز ترجمه‌ای از نامه حضرت علی به مالک اشتر در دست است. بدایع نگار در نیمه ربیع الاول سال 1299ق در تهران درگذشت و در نجف اشرف دفن شد.

درباره کتاب

فیض‌‎الدموع و عبره‌المستهام (ریزش اشک‎های محزون و دل شکسته)  نوشته میرزا محمدابراهیم نواب بدایع‌‎نگار تهرانی(1241- 1299ق) است. از این کتاب، دو نسخه خطی یکی در کتابخانه گلستان با تاریخ کتابت سال 1283ق و دیگری در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به کتابت میرزا محمدرضا کلهر در سال 1286ق وجود دارد.

بدایع‌نگار در ابتدا و انتهای کتاب تاریخ تالیف و نیز چگونگی نامگذاری کتاب را بیان می‎کند، ولی هیچ اشاره‎ای به نسخه 1283سال ق نکرده است. فاصله کوتاه بین کتابت اول و دوم و نیز عدم اشاره کاتب نسخه دوم به وجود نسخه اول، این ظن را پررنگ می‎کند که در واقع هر دو نسخه حاوی یک متن بوده و تفاوت آنها فقط در حواشی (شرح و معانی کلمات و جمله ها)  است.

طی چندین دهه اخیر، فیض‌‎الدموع با مقدمه افراد مختلف چندین بار منتشر شده‌است که از جمله آنها میتوان به تصحیح و تحقیق علی اکبر ایرانی اشاره کرد.

از نظر علمی و استنادی، محتوای کتاب در چارچوب مقاتل پیش از آن قرار دارد. در اصل شامل روایاتی در رابطه با واقعه کربلا است که با تولد امام حسین آغاز میشودو با بازگشت کاروان اسرای کربلا به شام، خاتمه میابد. نویسنده در لابلای متن، منابع مورد استفاده‌اش را معرفی می‎کند که مهمترین آنها لهوف سیدبن طاووس، مناقب ابن شهر آشوب و مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی می‎باشد. او در بسیاری از مواقع متن عربی روایات و همچنین اشعار و مثالهای  عربی را نیز  نقل می‎کند. میزان حجم این عبارات، در پاره‎ای مواقع به قدری زیاد است که متن کتاب عملا تبدیل به دو زبانه می‎شود.

خط و کتابت نسخه خطی فیض ‎الدموع بسیار تمیز، خوانا و زیبا بوده و از این حیث، یکی از سرآمدان نسخه‌‎های خطی عصر قاجار به شمار می‎رود. اما صفحات آن فاقد شماره و متن نیز بدون تقسیم ‎بندی فصول، بخش‎ها و گفتارها است.

چکیده کتاب

کتاب با نوشته کوتاهی از محمدرضا کلهر، آغاز می‎شود که در آن، وی انتشار کتاب را در سال 1286 ق در تهران و با سرمایه شخصی بدایع نگار میداند. در ادامه، مقدمه نویسنده قرار دارد که در آن، انگیزه‎اش برای تالیف کتاب را رسیدن به ایام کهولت و تهیه یک توشه جهت آخرت، بیان کرده‌است. در همان جا، بدایع نگار ضمن تجلیل از تلاش‎هایی که در ضبط احادیث مربوط به واقعه عاشورا و تالیف کتاب‎های متعدد و مقاتل امام حسین انجام شده، بر این نکته خرده میگیرد که نویسندگان‎ آنها: «بر همان مقدار قانع شده که عامی چند گوش فرا دهند و لفظی دو فرا گیرند و فهم معنی ناکرده، بگریند و این ندانستند که اجر جزیل و پاداش جمیل آن را بود که فهم هر معنی کنند و حقیقت‎شناس و دقیق‎یاب باشند.» بدایع نگار برای حل این مشکل از منابع معتبر استفاده نموده و احادیث و روایاتی از پیامبر و اهل بیت را به زبانی ساده بیان کرده به گونه‌ای که برای همه قابل فهم باشد.

برای آشنایی بیشتر با نحوه نگارش کتاب، می‎توان به نحوه انعکاس واقعه اول اربعین حسینی در کتاب فیض الدموع اشاره کرد: «[کاروان اسرا] در وقت بازگشت از شام، از راه کوفه به کربلا رسیدند و جابربن عبدالله انصاری با تنی چند از آل‌رسول به زیارت آن خاک پاک آمدند. روزی چند هم در جوار آن مرقد مطهر اقامت کردند و از قبایل اعراب نواحی، مرد و زن بسیار بدیشان پیوستند و نوحه گری‎ها کردند و گریبان‎ها چاک نمودند.»

ارزش و اهمیت کتاب

با توجه به مطالب پیش گفته،  انتظار خواننده از کتاب فیض‌الدموع، باید در چارچوب یک کتاب تاریخی و روایی به سبک مقاتل و مصیبت‎نامه‌‎های پیش از آن باشد و در واقع نیز چنین اتفاقی روی داده و عملا از بعد روایی، فیض‌الدموع را لهوف‌نامه نیز می‎گویند. این باور به این دلیل است که بدایع نگار در کتابش نکته خاصی اضافه بر آنچه که در کتب معتبر قیام امام حسین  هست، ذکر نکرده و چنین ادعایی نیز ندارد. هدف بدایع‎ نگار ارائه روایت ادبی جدیدی از واقعه عاشورا و قیام امام حسین بوده است.

در مجموع ویژگی اصلی و بسیار مهم کتاب فیض‌الدموع و عبره‌المستهام، شیوه نگارش آن می‎باشد. کتاب مورد بحث عامدانه از سوی مولف به شیوه ادبی متفاوتی با متون مشابه قبل از خودش نوشته شده است. در انجام چنین نوآوری، بدایع‎ نگار کاملا موفق بوده و متنی را به نگارش در آورد که از حیث بلاغت و شیوه نگارش ادبی، تحول نوین و مهمی را در ادبیات عاشورایی و مصیبت‎نامه‌های امام حسین ایجاد کرده است.

منبع

• محسن حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ویراست دوم 1395، ص 377-378
• بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن 12و13و14، جلد سوم. تهران: کتابفروشی زوار، 1378
• بدایع نگار تهرانی، محمدابراهیم نواب، فیض الدموع و عبره المستهام، کتابت محمدرضا کلهر. تهران: 1286 ق
• شاکر نژاد، احمد، معرفی و ارائه گزیده‎ای از مقاتل کهن فارسی و مصائب امام حسین (ع). مجله پیان، ش 103، پائیز 1389