عمان سامانى: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''عمان سامانی''' (۱۲۵۸ ه. ق<ref>سامان در حال حاضر مرکز بخش «لار» استان چهارمحال بختیاری است که در سابق جزیی از استان اصفهان به شمار می‌رفته و بعدها به صورت استان مستقلی در آمده است.
سامان علیرغم محدوده‌ی کوچک خود از نظر جغرافیایی، از دیر زمان تاکنون سرزمین علم و ادب و عشق و هنر و عرفان بوده و سخنورانی را در دامن خود پرورش داده است که برای نمونه می‌توان از شعرایی چون: عمّان، دریا، قلزم، محیط، جیحون، قطره، سحاب، نیسان، خورشید، ذره، افلاکی، کیهان، دهستان، تبیان، عرفان، حشمت و سامانی نام برد.
اهالى لار بدون آن‌که لهجه خاص آذرى داشته باشند به دو زبان ترکى و فارسى صحبت مى‌کنند و شعراى این خطه نیز اغلب ذواللسانین‌اند.</ref>- ۱۳۲۲ ه. ق) از شاعران قرن سیزدهم و چهاردهم است. {{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
| نام                    =عمّان سامانی
| تصویر                  =oman samani.jpg
| اندازه تصویر            =
| توضیح تصویر            =
| نام اصلی              =میرزا نوراللّه
| زمینه فعالیت          =
| ملیت                  =ایرانی
| تاریخ تولد            =نوزدهم ذى الحجة سنه ۱۲۵۸ ه. ق
| محل تولد                =سامان
| والدین                =میرزا عبداللّه متخلص به «ذرّه»
| تاریخ مرگ              =دوازدهم شوال سال ۱۳۲۲ ه. ق
| محل مرگ                =
| علت مرگ                =
| محل زندگی              =
| مختصات محل زندگی        =
| مدفن                  =نجف اشرف
|در زمان حکومت          =
|اتفاقات مهم            =
| نام دیگر              =
|لقب                    =تاج‌الشعراء
|بنیانگذار              =
| پیشه                  =
| سال‌های نویسندگی        =
|سبک نوشتاری            =
|کتاب‌ها                =
|مقاله‌ها                =
|نمایشنامه‌ها            =
|فیلم‌نامه‌ها              =
|دیوان اشعار            =مثنوى آیینى معراج‌نامه، مثنوى عاشورایى گنجینةالاسرار و نیز مخزن‌الدّور
|تخلص                    =عمّان
|فیلم‌(های) ساخته بر اساس اثر(ها)=
| همسر                    =
| شریک زندگی            =
| فرزندان                =
|تحصیلات                  =
|دانشگاه                =
|حوزه                  =
|شاگرد                  =
|استاد                  =
|علت شهرت              =
| تأثیرگذاشته بر        =
| تأثیرپذیرفته از        =
| وب‌گاه                  =
|گفتاورد                =
|امضا                  =
}}
==زندگینامه==
==زندگینامه==
میرزا نوراللّه عمّان سامانی ملقب به «تاج‌الشعراء» و با تخلص شعری «عمّان» از شعرای به نام نیمه‌ی دوم قرن سیزده و اوایل قرن چهاردهم هجری به شمار می‌رود. پدرش مرحوم میرزا عبداللّه متخلص به «ذرّه» مؤلّف جامع‌الانساب، جدش میرزا عبدالوهاب متخلص به «قطره»، عمویش مرحوم میرزا لطف‌اللّه متخلص به «دریا» از شعرای سرشناس عهد ناصری بوده و علاوه بر ایشان، فرزندش محیط سامانى <ref>۱۲۹۰-۱۳۵۵.</ref> نیز همگی ادیب و عارف بودند. عمان سامانى از اعضاى اصلى انجمن ابوالفقراى اصفهان به شمار مى‌رفته که همه هفته در روزهاى جمعه به ریاست ملا محمدباقر فرزند محمدتقى کزى اصفهانى معروف به «ابوالفقراء» تشکیل مى‌شده و تا سال ۱۲۸۶ ه. ق که در تاریخ فوت ابوالفقراء است به حیات ادبى خود ادامه داده‌است.<ref>قصیده انجمنیّه عمان سامانى که حاوى ۵۸ بیت است ۳۴ بیت آن در معرفى و تعریف این انجمن و شعراى عضو آن سروده شده و نمایانگر اهمیتى است که در آن مقطع زمانى از نظر ادبى داشته است. عمان سامانى در این قصیده از: ابوالفقراء، مسکین، پرتو، افسر، عنقا، سرگشته؛ آشفته، فرّخ، ساغر، پروین، دهقان، شعرى، و جوزا به نیکى و بزرگى یاد مى‌کند.</ref> پس از درگذشت ابوالفقراء، جلسات انجمن ادبى اصفهان در منزل ملک‌الشعراء<ref>عنقا.</ref> تشکیل مى‌شده و قصیده انجمنیۀ حاج محمدکاظم قالب‌تراش اصفهانى متخلص به «چاووش» و به روایتى «خاموش»، دلیلى بر اثبات آن است.<ref>این قصیده که به شیوه «براعت استهلال» سروده شده، اسامى شعراى عضو انجمن ادبى عنقا را در بر دارد و عمان سامانى یکى از آن‌هاست:


نامش میرزا نور اللّه تخلص شعرى‌اش«عمّان»زادگاهش سامان،و ملقب به«تاج الشعراء» از شعراى پرآوازه و عرفانى مشرب نیمه دوم سده چهاردهم و اوایل سده چهاردهم هجرى است.
ز هجر یار تو را دیده رود «جیحون» شد    ***  به بحر طبع گهرزا چو بحر «عمان» باش</ref> جنازه‌ی وی را در مسجد جامع سامان به رسم امانت به خاک می‌سپارند و بعدها براساس وصیت او، جنازه‌اش را به نجف اشرف می‌برند.   
==آثار==
عمان سامانى در آفرینش آثار منظوم خود از سبک عراقى پیروی کرده و مطالب بلند سلوکى و عرفانى را به تصویر کشیده‌است. بدون تردید عمان سامانى از چهره‌های شاخص‌ شعر [[عاشورا]] در زبان فارسى است که به تبیین عرفانى حادثه [[کربلا]] پرداخته و منظومه عاشورایى گنجینةالاسرار او در قالب مثنوى در شمار آثار برجسته شعر آیینى به شمار مى‌رود.


در خاندان عمّان،چهره‌هاى ادبى فراوانى را مى‌شناسیم که هریک در زمانه خود در میان اهل شعر و فرهنگ مطرح بوده‌اند.ولى اشتهار هیچ کدام به عمّانى نمى‌رسد.پدرش مرحوم میرزا عبد اللّه متخلص به«ذرّه»مؤلّف جامع الانساب،جدش مرحوم میرزا عبد الوهاب متخلص به«قطره»،عمویش مرحوم میرزا لطف اللّه متخلص به«دریا»و فرزندش محیط سامانى <ref>1290-1355.</ref>از چهره‌هاى سرشناس و معروف آن سامان‌اند.
===تالیفات===
سامان،زادگاه عمان،سابقا جزیى از استان اصفهان به شمار مى‌رفته ولى امروزه مرکز بخش لار <ref>رار.</ref>استان چهارمحال و بختیارى است.این استان همان گونه که از اسمش پیدا است داراى چهار محال مى‌باشد:لار،کیار،گندمان و میزدج.


اهالى لار بدون آن‌که لهجه خاص آذرى داشته باشند به دو زبان ترکى و فارسى صحبت مى‌کنند و شعراى این خطه نیز اغلب ذو اللسانین‌اند.
*«[http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2235393&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author معراج‌نامه]»<ref>مثنوی آیینی</ref>
*«[http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1999810&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author گنجینةالاسرار]<ref>مثنوی عاشورایی؛ مهمترین اثر عمّان سامانی است که به سبک و شیوه و وزن «زبدة الاسرار» صفی علیشاه ساخته و پرداخته شده است و انصافا از شاهکارهای ادب شیعی به شمار می‌رود.


سامان على‌رغم محدوده کوچکى که از نظر جغرافیایى دارد از دیرزمان تاکنون مرکز علم و ادب و هنر و عرفان بوده و سخنوران بزرگى را در دامن خود پرورش داده است از قبیل:
عمّان سامانی مسوّدات گنجینه را به سال ۱۳۰۵ ه. ق. در اصفهان به تشویق و ترغیب آقا سلیمان خان نامی که رییس خواجه سرایان بوده است در طول یک سال جمع‌آوری و تدوین نموده است. در این مثنوی ماندگار، با برداشت‌های ناب عرفانی از جریان عاشورای حسینی، از حرّ، حضرت عبّاس، حضرت قاسم، حضرت علی اکبر، به میدان رفتن حضرت سیّد الشهداء و عنان‌گیری حضرت زینب و تجلّیات جمال حسینی در آیینه‌ی وجود زینبی، سفارش امام حسین(ع) در مورد حضرت سجّاد به حضرت زینب، شهادت حضرت علی اصغر و بالاخره به میدان رفتن حضرت سیّد الشهداء و جریان شهادت آن ذخیره‌ی خداوندی سخن به میان آمده است.</ref>»
*«[http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=625742&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author مخزن‌الدرر]»<ref>ظاهرا تذکره شعراى اصفهان است.</ref>
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=703365&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author دیوان]<ref>دیوان خطّی او در خانواده‌ی محترم ثقفی اصفهان نگهداری می‌شود و تاکنون به زیور طبع آراسته نگردیده است.</ref>


عمان،دریا،قطره،محیط،قلزم،جیحون،سحاب،نیسان،خورشید،ذرّه،افلاکى،کیهان، دهقان،تبیان،عرفان و حشمت.
==اشعار==
{{شعر}}
{{ب| گوید او چون باده خواران الست‌|هریک اندر وقت خود گشتند مست }}
 
{{ب| ز انبیا و اولیا، از خاص و عام‌|عهد هریک شد به عهد خود تمام }}
 
{{ب| نوبت ساقی سرمستان رسید|آنکه بد پا تا به سر مست، آن رسید }}
 
{{ب| آنکه بد منظور ساقی، مست شد|و آنکه دل از دست برد، از دست شد }}
 
{{ب| گرم شد بازار عشق ذو فنون‌|بو العجب عشقی! جنون اندر جنون  }}
 
{{ب| خیره شد تقوی و زیبایی به هم‌|پنجه زد درد و شکیبایی به هم }}
 
{{ب| سوختن با ساختن آمد قرین‌|گشت محنت با تحمل، هم‌نشین }}
 
{{ب| زجر و سازش متّحد شد، درد و صبر|نور و ظلمت متّفق شد، ماه و ابر }}
 
{{ب| عیش و غم مدغم <ref>مدغم شدن: درهم شدن.</ref> شد و تریاق و زهر|مهر و کین توأم شد و اشفاق <ref>اشفاق: محبت.</ref> و قهر <ref>قهر: عداوت.</ref> }}
 
{{ب| ناز معشوق و نیاز عاشقی‌|جور عذرا و رضای وامقی <ref>عذرا و وامق: دو دلداده. عذرا نام معشوقه وامق است که کنیزکی بود در زمان اسکندر ذو القرنین.</ref> }}
 
{{ب| گفت: اینک آمدم من ای کیا! <ref> کیا: پادشاه بزرگ.</ref> |گفت: از جان آرزومندم، بیا! }}
 
{{ب| لاجرم زد خیمه عشق بی‌قرین‌|در فضای ملک آن عشق آفرین }}
 
{{ب| کرد بر وی باز، درهای بلا|تا کشانیدش به دشت کربلا }}
 
{{ب| سرکشید از چار جانب فوج فوج‌|لشکر غم، همچنان کز بحر، موج }}
 
{{ب| یافت چون سر خیل مخموران خبر|کز خمار باده آید دردسر }}
 
{{ب| خلوت از اغیار شد پرداخته‌|وز رقیبان، خانه خالی ساخته }}
 
{{ب| محرمانِ رازِ خود را خواند، پیش‌|جمله را بنشاند، پیرامون خویش }}
 
{{ب| با لب خود گوششان انباز کرد|در ز صندوق حقیقت باز کرد }}
 
{{ب| جمله را کرد از شراب عشق، مست‌|یادشان آورد آن عهد الست }}
 
{{ب| گفت شاباش این دل آزادتان‌|باده خوردستید، بادا یادتان! }}
 
{{ب| گوشه چشمی می‌نماید گاه‌گاه‌|سوی مستان می‌کند، خوش‌خوش نگاه <ref> گنجینةالاسرار؛ ص ۷۳- ۷۹ گزینش اشعار.</ref> }}
{{پایان شعر}}{{شعر}}
{{ب| سرّی اندر گوش هریک، باز گفت‌|باز گفت: این راز را باید نهفت! }}
 
{{ب| این وصیّت کرد با اصحاب خویش‌|تا به کلّی پرده برگیرد ز پیش }}
 
{{ب| گفتشان کای سرخوشان می پرست‌|خورده می، از جامی ساقی الست }}
 
{{ب| اینک آن ساغر به کف ساقی منم‌|جمله اشیاء فانی و، باقی منم }}
 
{{ب| در فنای من شما هم، باقئید|مژده ای مستان که مست ساقئید }}


عمان سامانى از اعضاى اصلى انجمن ابو الفقراى اصفهان به شمار مى‌رفته که همه هفته در روزهاى جمعه به ریاست ملا محمد باقر فرزند محمد تقى کزى اصفهانى معروف به «ابو الفقراء»تشکیل مى‌شده و تا سنه 1286 ه.ق-که در تاریخ فوت ابو الفقراء است-به حیات ادبى خود زیر نظر این مرد ادیب و عارف ادامه داده است.قصیده انجمنیّه عمان سامانى که حاوى 58 بیت است 34 بیت آن در معرفى و تعریف این انجمن و شعراى عضو آن سروده شده و نمایانگر اهمیتى است که در آن مقطع زمانى از نظر ادبى داشته است.عمان سامانى در این قصیده از:ابو الفقراء،مسکین،پرتو،افسر،عنقا،سرگشته؛آشفته،فرّخ،ساغر،پروین، دهقان،شعرى،و جوزا به نیکى و بزرگى یاد مى‌کند.
{{ب| لب چو بربست آن شه دلدادگان|«حُرّ» ز جا جست آن سر آزادگان }}


پس از درگذشت ابو الفقراء،جلسات انجمن ادبى اصفهان در منزل ملک الشعراء <ref>عنقا.</ref> تشکیل مى‌شده و قصیده انجمنیۀ حاج محمد کاظم قالب‌تراش اصفهانى متخلص به «چاووش»و به روایتى«خاموش»،دلیلى بر اثبات این مدّعا است.این قصیده که به شیوه «براعت استهلال»سروده شده،اسامى شعراى عضو انجمن ادبى عنقا <ref>1308-1260.</ref>را در بر دارد و عمان سامانى یکى از آنهاست:
{{ب| گفت: کای صورتگر ارض و سما|ای دلت، آیینه‌ی ایزد نما }}
 
{{ب| اول این آیینه از من یافت زنگ‌|من نخست انداختم بر جام، سنگ }}
 
{{ب| باید اول از پی دفع گله‌|من بجنبانم سر این سلسله  }}
 
{{ب| شورش اندر مغز مستان آورم‌|می به یاد می پرستان آورم }}
 
{{ب| پاسخش را از دو مرجان ریخت، دُرّ|گفت: «احسنت انت فی الدّارین حرّ» <ref>آفرین بر تو که در هر دو سرای آزاد مردی.</ref> }}
 
{{ب| قصد جانان کرد و جان بر باد داد|رسم آزادی به مردان، یاد داد <ref> گنجینةالاسرار؛ ص ۸۵- ۸۹.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> تا که اکبر با رخ افروخته‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">خرمن آزادگان را سوخته  </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> ماه رویش، کرده از غیرت، عرق‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">همچو شبنم، صبحدم بر گل ورق </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آمد و افتاد از ره، با شتاب‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">همچو طفل اشک، بر دامان باب </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> کای پدر جان! همرهان بستند بار</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">ماند بار افتاده اندر رهگذار </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> دیر شد هنگام رفتن ای پدر</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">رخصتی گر هست باری زودتر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گفت: کای فرزند مقبل آمدی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">آفت جان، رهزن دل آمدی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> کرده‌یی از حق، تجلّی ای پسر</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">زین تجلّی، فتنه‌ها داری به سر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> راست بهر فتنه، قامت کرده‌یی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">وه کزین قامت، قیامت کرده‌یی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> نرگست با لاله در طنازی‌ست‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">سنبلت با ارغوان در بازی‌ست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> از رخت مست غرورم می‌کنی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">از مراد خویش دورم می‌کنی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> بیش از این بابا! دلم را خون مکن‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">زاده‌ی لیلی، مرا مجنون مکن </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> همچو چشم خود به قلب دل متاز</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">همچو زلف خود، پریشانم مساز </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> حایل <ref>حایل: جلوگیر، مانع.</ref> ره، مانع مقصد مشو</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بر سر راه محبت، سد مشو </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا»</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بعد از آن، «مِمَّا تُحِبُّونَ» گوید او <ref> اشاره است به آیه ۹۲ از سوره آل عمران. شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصّان خدا نخواهید رسید مگر از آنچه دوست می‌دارید در راه خدا انفاق کنید.</ref> </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> نیست اندر بزم آن والا نگار</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">از تو بهتر گوهری، بهر نثار </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> هرچه غیر از اوست، سدّ راه من‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">آن بت‌ست و غیرت من، بت‌شکن </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آن حجاب از پیش چون دور افکنی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">من تو هستم در حقیقت، تو منی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> چون ترا او خواهد از من رو نما</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">رو نما شو، جانب او رو، نما  </span>
|}
<br />
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب| ز هجر یار تو را دیده رود«جیحون»شد | به بحر طبع گهرزا چو بحر«عمّان»باش }}
{{ب| خوش نباشد از تو شمشیر آختن‌|بلکه خوش باشد سپر انداختن }}
{{پایان شعر}}
 
مرحوم استاد فرزانه همائى <ref>سنا.</ref>در مقدمه دیوان طرب نگاشته‌اند:
{{ب| مژّه داری، احتیاج تیر نیست!|پیش ابروی کجت، شمشیر چیست؟ }}
 
{{ب| تیر مهری بر دل دشمن بزن‌|تیر قهری گر بود، بر من بزن }}
 
{{ب| از فنا مقصود ما عین بقاست‌|میل آن رخسار و شوق آن لقاست }}
 
{{ب| شوق این غم از پی آن شادی‌ست‌|این خرابی بهر آن آبادی‌ست }}
 
{{ب| پس برفت آن غیرت خورشید و ماه‌|همچو نور از چشم و جان از جسم شاه }}
 
{{ب| مست گشت از ضربت تیغ و سنان‌|بی‌خودی‌ها کرد و داد از کف عنان }}
 
{{ب| رو به دریا کرد دیگر آبِ جو|زی پدر شد آب گوی و آب جو }}
 
{{ب| اکبر آمد العطش گویان ز راه‌|از میان رزمگه تا پیش شاه }}
 
{{ب| کای پدر جان، ار عطش افسرده‌ام‌|می ندانم زنده‌ام یا مرده‌ام! }}
 
{{ب| این عطش رمزست و عارف، واقف است‌|سرّ حق‌ست این و عشقش کاشف‌ست }}
 
{{ب| دید شاه دین که سلطان هدی‌ست‌|اکبر خود را که لبریز از خداست }}
 
{{ب| عشق پاکش را، بنای سرکشی‌ست‌|آب و خاکش را هوای آتشی‌ست }}
 
{{ب| شورش صهبای عشقش، در سرست‌|مستیش از دیگران افزونترست }}
 
{{ب| مغز بر خود می‌شکافد، پوست را|فاش می‌سازد حدیث دوست را }}
 
{{ب| پس سلیمان بر دهانش بوسه کرد|تا نیارد سرّ حق را فاش کرد }}
 
{{ب| هرکه را اسرار حق آموختند|مُهر کردند و دهانش دوختند <ref> گنجینة الاسرار؛ ص ۱۱- ۱۲۵، گزینش اشعار.</ref> }}
{{پایان شعر}}{{شعر}}
{{ب| دیگر شوری به آب و گل رسید|وقت میدان داری این دل رسید }}
 
{{ب| موقع پا در رکاب آوردن‌ست‌|اسب عشرت را سواری کردن‌ست }}
 
{{ب| تنگ شد دل، ساقی از روی صواب‌|زین می عشرت مرا پر کن رکاب }}
 
{{ب| روی در میدان این دفتر کنم‌|شرح میدان رفتن شه، سر کنم }}
 
{{ب| باز گویم آن شه دنیا و دین‌|سرور و سر حلقه اهل یقین }}


«تاج الشعراء شهاب لویى اصفهانى،عمان سامانى،ساغر،سید محمد بقا و بیضاى جونقانى،هر پنج نفر صاحب دیوان‌اند که نسخ خطى آن را نگارنده دیده‌ام و هیچ کدام تا امروز چاپ نشده است...»
{{ب| چونکه خود را یکه و تنها بدید|خویشتن را دور از آن تن‌ها بدید }}


مرحوم عمانى سامانى به جز دیوان اشعارش آثار دیگرى نیز دارد:
{{ب| پا نهاد از روی همّت در رکاب‌|کرد با اسب از سر شفقت، خطاب }}


مثنوى آیینى معراج‌نامه،مثنوى عاشورایى گنجینة الاسرار و نیز مخزن الدّور که ظاهرا تذکره شعراى اصفهان است.
{{ب| کای سبک پر ذو الجناح تیزتک‌|گرد نعلت، سرمه‌ی چشمه ملک }}


مرحوم میرزا عبد اللّه«ذره»تاریخ تولد فرزندش عمانى سامانى را شب شنبه نوزدهم ذى الحجة سنه 1258 ه.ق ثبت کرده است و تاریخ درگذشت وى را در شب سه‌شنبه دوازدهم شوال سال 1322 ه.ق نوشته‌اند.جنازه عمان سامانى بنا به وصیّت او به رسم امانت در مسجد جامع سامان به خاک سپرده مى‌شود و بعد طبق وصیت او به نجف اشرف منتقل مى‌گردد.
{{ب| ای سماوی جلوه‌ی قدسی خرام‌|ای ز مبدأ تا معادت نیم‌گام }}


==سبک شعرى==
{{ب| ای به رفتار از تفکّر تیزتر|وز براق عقل، چابک خیزتر }}


عمان سامانى در آفرینش آثار منظوم خود از سبک عراقى سود جسته و مطالب بلند سلوکى و عرفانى را به مدد طبع توانا و وقّاد خود به زیبایى به تصویر کشیده است.
{{ب| رو به کوی دوست، منهاج <ref>منهاج: طریقه‌ی مستقیم.</ref> من است‌|دیده وا کن وقت معراج من است }}


===دامنه تاثیر آثار عاشورایى===
{{ب| بُد به شب معراج آن گیتی‌فروز <ref> اشاره است به معراج رسول‌اللّه(ص) در لیلةالاسری.</ref> |ای عجب معراج من باشد به روز! }}


بدون تردید عمان سامانى شاخص‌ترین چهره شعر عاشورا در زبان فارسى است که به تبیین عرفانى حادثه شگرف کربلا و واقعه خونبار عاشورا پرداخته و منظومه عاشورایى گنجینة الاسرار او در قالب مثنوى در شمار شاهکارهاى شعر آیینى به شمار مى‌رود.
{{ب| تو بُراق آسمان پیمای من‌|روز عاشورا، شب اسرای من }}


هر چند پیش از او صفى اصفهانى در مثنوى زبدة الاسرار خود در تبیین عرفانى این حادثه خون‌نگار کوشیده است؛ولى شیوه بیانى عمان جاذبه‌هایى دارد که آن را تحت الشعاع خود قرار داده است و با این که گنجینة الاسرار براى همیشه نام و یاد او را در خاطر شیفتگان ادب شیعى زنده نگاه خواهد داشت.
{{ب| پس به چالاکی به پشت زین نشست‌|این بگفت و برد سوی تیغ، دست }}


این اثر ماندگار عاشورایى بیش از یک سده است که الهام‌بخش شاعران آیینى فارسى زبان بوده و هست و آثار فاخرى که پس از او در مقوله‌هاى عرفانى قیام کربلا و قرائت معرفتى و عرفانى از فرهنگ عاشورا آفریده شده شاهد صادقى براى اثبات این مدعاست.
{{ب| کای مُشَعْشَع ذو الفقار دل شکاف‌|مدتی شد تا که ماندی در غلاف }}
در این که عمان سامانى بر ترکیب نادرست«گنجینة الاسرار»آگاهى داشته و مى‌توانسته گنجینۀ الاسرار را جایگزین آن سازد تردیدى نیست،ولى انگیزه این عدم جایگزینى مشخص نمى‌باشد.شاید مشرب ملامتى عمان این امر را اقتضا کرده باشد تا اگر هر از گاه از سرودن این مثنوى ماندگار عاشورایى در خود احساس غرور کند،این ترکیب نادرست به یارى او بشتابد و سرانگشت عیب‌جویان،حباب غرور او را بشکند و او را از آفات آن در امان دارد!و اللّه اعلم.


این قبیل سنت‌شکنى‌ها در ادب پارسى پیشینه کهنى دارد که پرداختن به آن از موضوع این مقال بیرون است و در حوصله تنگ آن نمى‌گنجد.در شعر سعدى،قاآنى،صائب و دیگران مى‌توان موارد بارزى از این سنت‌شکنى‌ها را نشان داد که بررسى آن را به فرصت دیگرى موکول مى‌کنیم.
{{ب| آنقدر در جای خود کردی درنگ‌|تا گرفت آیینه‌ی اسلام، زنگ }}


==برگزیدۀ آثار عاشورایى عمان سامانى==
{{ب| من کنم زنگ از تو پاک ای تابناک‌|کن تو این آیینه را از زنگ، پاک }}


عمان سامانى منظومه گنجینه خود را به سال 1305 ه.ق در اصفهان به تشویق و ترغیب آقا سلیمان خان-که از او به عنوان«رییس خواجه‌سرایان»نام مى‌برد-در طول یک سال آفریده است.با در نظر گرفتن سال تولد او <ref>1258 ه.ق. </ref>نتیجه مى‌گیریم که عمان سامانى به هنگام آفرینش این اثر ماندگار  <ref>در سال 1345 ش که در مشهد مقدس به زیارت یکى از مردان خدا نایل آمدم امر فرمودند تا با مقابله نسخه‌هاى چاپى گنجینه و تصحیح و تنفیح آنها نسخه قابل استفاده‌اى از آن در اختیار شیفتگان ادب شیعى قرار دهم و خداى را سپاسگزارم که در همان سال به انجام این خدمت ناچیز توفیق یافتم و گنجینة الاسرار را با غزلیات وحدت کرمانشاهى به دست چاپ سپردم که از همان آغاز با اقبال بى‌سابقه ادب‌دوستان قرار گرفت و چاپهاى متعددى از آن تا به امروز به بازار کتاب عرضه شده است. هجدهمین چاپ آن توسط شرکت چاپ و انتشارات اسوه در پنج هزار نسخه صورت گرفت که هم اکنون نسخه‌اى از آن در بازار موجود نیست و ناشران بسیارى آمادگى خود را براى چاپهاى بعدى آن اعلام داشته‌اند که به یارى خداوند با تجدید نظر کامل و اضافات بار دیگر به دست چاپ سپرده خواهد شد.</ref>47 و 48 ساله بوده و حدود هفده سال پس از آن نیز در قید حیات بوده است.
{{ب| من تو را صیقل دهم از آگهی‌|تا تو آن آیینه را صیقل دهی <ref>گنجینةالاسرار؛ ص ۱۲۶- ۱۲۹.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> ساقی ای قربان چشم مست تو</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">چند چشم می کشان بر دست تو؟ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> در فکن آن آب عشرت را به جام‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بیش از این مپسند ما را تشنه کام </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> تا برآرند این گدایان سلوک‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">پای کوبان نعره‌ی «أین الملوک» <ref>شهریاران کجایند تا دولت گدایان حضرت سلطان عشق را ببینند؟.</ref> </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> خاک بر فرق تن خاکی کنند</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">جای در آتش ز بی‌باکی کنند </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> در میان ذکری ز عشّاق آورند</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">شرح عشّاق اندر اوراق آورند </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> خاصه شرح حال شاهنشاه عشق‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">مقتدای شرع و خضر راه عشق </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> تا بدانند آن امام خوش خصال‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">پا چسان هِشت اندر آن دار الوصال </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> چیست آن دار الوصال ای مرد ره؟</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">ساحت میدان و طرف قتلگاه </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> اوفتاده غرق خون، بالای هم‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کشتگان راه او، در هر قدم </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> پیش او جسم جوانان، ریزریز</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">از سنان و خنجر و شمشیر تیز </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> پشت سر، بر سینه و بر سر زنان‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بی‌پدر طفلان و بی‌شوهر، زنان </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> دشمنان، گرم شرار افروختن‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">خیمه‌گاهش، مستعدّ سوختن </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> چشم سوی رزمگاه از یک طرف‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">سوی بیمارش نگاه از یک طرف </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> انقلاب و محنت و تاب و طپش‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">التهاب و زحمت و جوع <ref>جوع: گرسنگی.</ref> و عطش </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> با بلاهایی که بودش نو به نو</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">هم چنانش رخش همّت گرم رو </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> چشم بر دیدار و گوشش بر ندا</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">تا کند تن را فدا، جانش فدا </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> نی ز اکبر نه ز اصغر یاد او</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">جمله محو خاطر آزاد او </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> سرخوش از اتمام و انجام عهود</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">شاهد غیبش هم آغوش شهود </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گشت تیغ لا مثالش، گرم سیر</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">از پی اثبات حقّ و نفی غیر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> ریخت بر خاک از جلادت خون شرک‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">شست ز آب وحدت از دین رنگ و چرک </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> جبرئیل آمد که ای سلطان عشق‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">یکه تاز عرصه‌ی میدان عشق </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> دارم از حق بر تو ای فرّخ امام‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">هم سلام و هم تحیّت، هم پیام </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گوید ای جان، حضرتِ جان آفرین‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">مرا ترا بر جسم و بر جان، آفرین </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> محکمی‌ها از تو میثاق مراست‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">رو سپیدی از تو عشاق مراست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> هرچه بودت داده‌یی اندر رهم‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">در رهت من هر چه دارم می‌دهم </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> شاه گفت: ای محرم اسرار ما</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">محرم اسرار ما از یار ما  </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گرچه تو محرم به صاحبخانه‌یی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">لیک تا اندازه‌یی، بیگانه‌یی! </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آنکه از پیشش سلام آورده‌یی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">و آنکه از نزدش پیام آورده‌یی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> بی‌حجاب اینک هم آغوش من‌ست‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بی‌تو، رازش جمله در گوش من‌ست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> از میان رفت آن منی و آن تویی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">شد یکی مقصود و بیرون شد دویی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> جبرئیلا رفتنت زینجا نکوست‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">پرده کم شو در میان ما و دوست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> رنجش طبع مرا مایل مشو</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">در میان ما و او، حایل مشو </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> از سر زین بر زمین آمد فراز</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">وز دل و جان برد بر جانان نماز </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> با وضویی از دل و جان شسته دست‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">چار تکبیری بزد بر هرچه هست <ref> کنایه از اینکه دست از همگان شست.</ref> </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گشته پرگل، ساجدی عمّامه‌اش‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">غرقه اندر خون، نمازی جامه‌اش </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> بر فقیه از آن رکوع و آن سجود</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">گفت اسرار نزول و هم صعود </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> بر حکیم از آن قعود و آن قیام‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">حل نمود اشکال خَرق و التیام </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> و آن سپاه ظلم و آن احزاب جور</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">چون شیاطین مر نمازی را، بدور </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> تیر بر بالای تیر بیدریغ‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">نیزه بعد از نیزه، تیغ از بعد تیغ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> قصه کوته شمر ذی الجوشن رسید</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">گفتگو را، آتش خرمن رسید </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> ز آستین، غیرت برون آورد دست‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">صفحه را شست و قلم را، سر شکست <ref>گنجینة الاسرار؛ ص ۱۴۸- ۱۶۷، گزینش اشعار.</ref> </span>
|}


گنجینۀ عمان،یک اثر برگزیده است و انتخاب قسمت‌هایى از این منظومه ماندگار عاشورایى امرى بس دشوار مى‌نماید با این همه براى رعایت شیوه‌اى که در تنظیم این تذکره به کار رفته به نقل قسمت‌هایى از آن بسنده مى‌کنیم:
 
گنجینۀ عمان، یک اثر برگزیده است و انتخاب قسمت‌هایى از این منظومه ماندگار عاشورایى امرى بس دشوار مى‌نماید با این همه براى رعایت شیوه‌اى که در تنظیم این تذکره به کار رفته به نقل قسمت‌هایى از آن بسنده مى‌کنیم:
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب| کیست این پنهان مرا در جان و تن | کز زبان من همى گوید سخن؟ }}
{{ب| کیست این پنهان مرا در جان و تن | کز زبان من همى گوید سخن؟ }}
خط ۵۳: خط ۴۵۰:
{{ب| این که گوید از لب من راز کیست؟ | بنگرید این صاحب آواز کیست؟ }}
{{ب| این که گوید از لب من راز کیست؟ | بنگرید این صاحب آواز کیست؟ }}


{{ب| در من این سان خودنمایى مى‌کند | ادّعاى آشنایى مى‌کند <ref>گنجینة الاسرار عمان سامانى و غزلیات وحدت کرمانشاهى،به اهتمام محمد على مجاهدى(انتشارات اسوه، تهران،1370)،ص 38.</ref> }}  
{{ب| در من این سان خودنمایى مى‌کند | ادّعاى آشنایى مى‌کند <ref>گنجینةالاسرار عمان سامانى و غزلیات وحدت کرمانشاهى، به اهتمام محمد على مجاهدى(انتشارات اسوه، تهران، ۱۳۷۰)، ص ۳۸.</ref> }}  


{{ب| پرده‌اى کاندر برابر داشتند | وقت آمد پرده را برداشتند }}
{{ب| پرده‌اى کاندر برابر داشتند | وقت آمد پرده را برداشتند }}
خط ۵۹: خط ۴۵۶:
{{ب| ساقیى با ساغرى چون آفتاب | آمد و عشق اندر آن ساغر شراب }}
{{ب| ساقیى با ساغرى چون آفتاب | آمد و عشق اندر آن ساغر شراب }}


{{ب| پس ندا داد او-نه پنهان-برملا | کالصّلا اى باده‌خواران الصّلا! <ref>همان،ص 42</ref> ... }}
{{ب| پس ندا داد او-نه پنهان-برملا | کالصّلا اى باده‌خواران الصّلا! <ref>همان، ص ۴۲</ref> ... }}


{{ب| باز ساقى برکشید از دل خروش | گفت:اى صافى‌دلانِ دُردنوش }}
{{ب| باز ساقى برکشید از دل خروش | گفت:اى صافى‌دلانِ دُردنوش }}
خط ۷۳: خط ۴۷۰:
{{ب| هریک از جان همتى بگماشتند | جرعه‌اى از آن قدح برداشتند }}
{{ب| هریک از جان همتى بگماشتند | جرعه‌اى از آن قدح برداشتند }}


{{ب| باز بود آن جام عشق ذو الجلال | همچنان در دست ساقى مال مال }}
{{ب| باز بود آن جام عشق ذوالجلال | همچنان در دست ساقى مال مال }}


{{ب| جام بر کف منتظر ساقى هنوز | اللّه اللّه غیرت آمد غیر سوز... }}
{{ب| جام بر کف منتظر ساقى هنوز | اللّه اللّه غیرت آمد غیر سوز... }}
خط ۹۳: خط ۴۹۰:
{{ب| دیگر از ساقى نشان باقى نبود | ز آن‌که آن میخواره جز ساقى نبود }}
{{ب| دیگر از ساقى نشان باقى نبود | ز آن‌که آن میخواره جز ساقى نبود }}


{{ب| خود به معنى باده بود و جام بود | گر به صورت رند دُردآشام بود <ref>همان،ص 45-50.</ref> ... }}
{{ب| خود به معنى باده بود و جام بود | گر به صورت رند دُردآشام بود <ref>همان، ص ۴۵-۵۰.</ref> ... }}


{{ب| کرد بر وى باز درهاى بلا | تا کشانیدش به دشت کربلا }}
{{ب| کرد بر وى باز درهاى بلا | تا کشانیدش به دشت کربلا }}
خط ۱۱۵: خط ۵۱۲:
{{ب| جاى پا باید به سر بشتافتن | نیست شرط راه رو برتافتن... }}
{{ب| جاى پا باید به سر بشتافتن | نیست شرط راه رو برتافتن... }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}
===ماجراى شب عاشورا===
===ماجراى شب عاشورا===
{{شعر}}
{{شعر}}
خط ۱۳۹: خط ۵۳۸:
{{ب| کاین خمار آن باده را بُد در قفا | هان و هان آن وعده را باید وفا }}
{{ب| کاین خمار آن باده را بُد در قفا | هان و هان آن وعده را باید وفا }}


{{ب| گوشه چشمى مى‌نماید گاه گاه | سوى مستان مى‌کند خوش خوش نگاه <ref>همان،ص 77 و 78</ref> ... }}
{{ب| گوشه چشمى مى‌نماید گاه گاه | سوى مستان مى‌کند خوش خوش نگاه <ref>همان، ص ۷۷ و ۷۸</ref> ... }}


{{ب| سرّى اندر گوش هریک باز گفت | باز گفت:این راز را باید نهفت }}
{{ب| سرّى اندر گوش هریک باز گفت | باز گفت:این راز را باید نهفت }}
خط ۱۶۵: خط ۵۶۴:
{{ب| اینک آن ساغر به کف ساقى منم | جمله اشیا فانى و باقى منم }}
{{ب| اینک آن ساغر به کف ساقى منم | جمله اشیا فانى و باقى منم }}


{{ب| در فناى من شما هم باقى‌اید | مژده‌اى مستان که مست ساقى‌اید <ref>همان،ص 85 و 86</ref> ... }}
{{ب| در فناى من شما هم باقى‌اید | مژده‌اى مستان که مست ساقى‌اید <ref>همان، ص ۸۵ و ۸۶</ref> ... }}


{{ب| لب چو بربست آن شه دلدادگان | (حُر)ز جا جست آن سرِ آزادگان }}
{{ب| لب چو بربست آن شه دلدادگان | (حُر)ز جا جست آن سرِ آزادگان }}
خط ۱۷۹: خط ۵۷۸:
{{ب| پاسخش را از دو مرجان ریخت دُر | گفت:احسنت انتَ فى الدّارین حر }}
{{ب| پاسخش را از دو مرجان ریخت دُر | گفت:احسنت انتَ فى الدّارین حر }}


{{ب| قصد جانان کرد و جان بر باد داد | رسم آزادى به مردان یاد داد <ref>همان،ص 88 و 89.</ref> ... }}
{{ب| قصد جانان کرد و جان بر باد داد | رسم آزادى به مردان یاد داد <ref>همان، ص ۸۸ و ۸۹.</ref> ... }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}
===در جانبازى حضرت عباس(ع)===
{{شعر}}
{{ب| باز لیلى زد به گلسیو شانه را | سلسله جنبان شد این دیوانه را }}


{{ب| سنگ بردارید اى فرزانگان | اى هجوم آرنده بر دیوانگان }}


{{ب| از چه بر دیوانه‌تان آهنگ نیست؟ | او مهیا شد شما را سنگ نیست؟! }}
===در جانبازى [[عباس ابن علی(ع)|حضرت عباس(ع)]]===
{{شعر}}
{{ب| باز لیلی زد به گیسو شانه را|سلسله جنبان شد این دیوانه را }}


{{ب| عقل را با عشق تاب جنگ کو؟ | اندرین جا سنگ باید سنگ کو؟ }}
{{ب| باز دل افراشت از مستی علم‌|شد سپهدار علم، <ref>منظور حضرت اباالفضل(ع) است.</ref> جَفّ‌القلم <ref>جفّ القلم: خشک شد قلم. کنایه از این است که اسرار را نباید ابراز کرد و بایستی دم در کشید.</ref> }}


{{ب| باز دل افراشت از مستى علم | شد سپهدار علم جفَّ القلم }}
{{ب| گشته با شور حسینی، نغمه‌گر|کسوت عباسیان، <ref>لباس عباسیان به رنگ سیاه بود.</ref> کرده به بر }}


{{ب| گشته با شور حسینى نغمه‌گر | کسوت عبّاسیان کرده به بر }}
{{ب| جانب اصحاب، تازان با خروش‌|مشکی از آب حقیقت پر، به دوش }}


{{ب| جانب اصحاب تازان با خروش | مشکى از آب حقیقت پر به دوش }}
{{ب| کرده از شطّ یقین، آن مشک پر|مست و عطشان همچو آب آور شتر }}


{{ب| کرده از شطّ یقیق آن مشک پر | مست و عطشان همچو آب آور شتر }}
{{ب| تشنه‌ی آبش، حریفان سر به سر|خود ز مجموع حریفان، تشنه‌تر }}


{{ب| تشنۀ آبش حریفان سر به سر | خود ز مجموع حریفان تشنه‌تر }}
{{ب| چرخ ز استسقای آبش در طپش‌|برده او بر چرخ بانگ العطش <ref>کنایه از عطش زیاد و تشنگی خارق‌العاده‌ای عالم هستی نسبت به آن چشمه‌ی حیات‌بخش است. در حالی که به ظاهر بانگ العطش او به چرخ می‌رسید!</ref> }}


{{ب| چرخ ز استسقاى آبش در طپش | برده او بر چرخ بانگ العطش }}
{{ب| ای ز شطّ سوی محیط آورده آب‌|آب خود را ریختی، واپس شتاب }}


{{ب| اى ز شط سوى محیط آورده آب | آب خود را ریختى وا پس شتاب }}
{{ب| نیست صاحب همّتی در نشأتین <ref>کنایه از دنیا و آخرت است.</ref> |هم قدم عبّاس را، بعد از حسین }}


{{ب| آب آرى سوى بحر موج‌خیز | پیش ازین آبت مریز آبت بریز <ref>همان،ص 94 و 95</ref> ... }}
{{ب| بُد به عشاق حسینی، پیشرو|پاک خاطر آی و پاک اندیش رو }}


{{ب| لاجرم آن قدوه اهل نیاز | آن به میدان محبت یکه تاز }}
{{ب| روز عاشورا به چشم پر ز خون‌|مشک بر دوش آمد از شطّ چون برون }}


{{ب| آن قوى پشت خدابینان ازو | و آن مشوش حال بیدینان ازو }}
{{ب| شد به سوی تشنه کامان، رهسپر|تیر باران بلا را شد سپر }}


{{ب| موسى توحید را هارون عهد | از مریدان جمله کامل‌تر به جهد }}
{{ب| پس فرو بارید بر وی تیر تیز|مشک شد بر حالت او اشک ریز! }}


{{ب| طالبان راه حق را بُد دلیل | رهنماى جمله بر شاه جلیل }}
{{ب| اشک چندان ریخت بر وی چشم مشک‌|تا که چشم مشک، خالی شد ز اشک! }}


{{ب| بُد به عشّاق حسینى پیشرو | پاک خاطر آى و پاک اندیش‌رو }}
{{ب| تا قیامت تشنه کامان ثواب‌|می‌خورند از رشحه‌ی آن مشک، آب }}


{{ب| مى‌گرفتى از شط توحید آب | تشنگان را مى‌رساندى با شتاب }}
{{ب| بر زمین آب تعلّق پاک ریخت‌|وز تعیّن بر سر آن، خاک ریخت }}


{{ب| عاشقان را بود آب کار ازو | رهروان را رونق بازار ازو }}
{{ب| هستیش را دست از مستی فشاند|جز حسین اندر میان، چیزی نماند <ref> گنجینةالاسرار؛ ص ۹۴- ۱۰۱ گزینش اشعار.</ref> }}  
 
{{پایان شعر}}
{{ب| روز عاشورا به چشم پر ز خون | مشک بر دوش آمد از شط چون برون }}
 
{{ب| شد به سوى تشنه‌کامان رهسپر | تیرباران بلا را شد سپر }}
 
{{ب| پس فرو بارید بر وى تیر تیز | مشک شد بر حالت او اشک‌ریز }}
 
{{ب| اشک چندان ریخت بروى چشم مشک | تا که چشم مشک خالى شد ز اشک }}


{{ب| تا قیامت تشنه‌کامان ثواب | مى‌خورد از رشحه آن مشک آب }}


{{ب| بر زمین آب تعلق پاک ریخت | هز تعیّن بر سر آن خاک ریخت }}
===در جانبازى [[علی اکبر (ع)|حضرت على اکبر(ع)]]===
 
{{ب| هستى‌اش را دست از مستى فشاند | جز حسین اندر میان چیزى نماند <ref>همان،ص 100 و 101</ref> ... }}
{{پایان شعر}}
===در جانبازى حضرت على اکبر(ع)===
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب| بازم اندر هر قدم در ذکر شاه | از تعلق گردى آید سد راه }}
{{ب| بازم اندر هر قدم در ذکر شاه | از تعلق گردى آید سد راه }}
خط ۲۷۷: خط ۶۶۲:
{{ب| از سپهرم غایت دلتنگى‌ست | کاسب اکبر را چه جاى لنگى‌ست }}
{{ب| از سپهرم غایت دلتنگى‌ست | کاسب اکبر را چه جاى لنگى‌ست }}


{{ب| دیر شد هنگام رفتن اى پدر | رخصتى گر هست بارى زودتر <ref>همان،ص 110 و 111 و 112</ref> ... }}
{{ب| دیر شد هنگام رفتن اى پدر | رخصتى گر هست بارى زودتر <ref>همان، ص ۱۱۰ و ۱۱۱ و ۱۱۲</ref> ... }}


{{ب| در جواب از تنگ شکر قند ریخت | شکرّ از لب‌هاى شکر خند ریخت }}
{{ب| در جواب از تنگ شکر قند ریخت | شکرّ از لب‌هاى شکر خند ریخت }}
خط ۲۹۱: خط ۶۷۶:
{{ب| از رخت مست غرورم مى‌کنى | از مراد خویش دورم مى‌کنى }}
{{ب| از رخت مست غرورم مى‌کنى | از مراد خویش دورم مى‌کنى }}


{{ب| گه دلم پیش تو گاهى پیش اوست | رو که در یک دل نمى‌گنجد دو دوست <ref>همان،ص 113 و 114</ref> ... }}
{{ب| گه دلم پیش تو گاهى پیش اوست | رو که در یک دل نمى‌گنجد دو دوست <ref>همان، ص ۱۱۳و ۱۱۴</ref> ... }}


{{ب| خوش نباشد از تو شمشیر آختن | بلکه خوش باشد سپر انداختن }}
{{ب| خوش نباشد از تو شمشیر آختن | بلکه خوش باشد سپر انداختن }}
خط ۲۹۹: خط ۶۸۴:
{{ب| بر فنایش گر بیفشارى قدم | از وجودش اندر آرى در عدم }}
{{ب| بر فنایش گر بیفشارى قدم | از وجودش اندر آرى در عدم }}


{{ب| مژده دارى احتیاج تیر نیست | پیش ابروى کجت شمشیر چیست؟ <ref>همان،ص 116</ref> ... }}
{{ب| مژده دارى احتیاج تیر نیست | پیش ابروى کجت شمشیر چیست؟ <ref>همان، ص ۱۱۶</ref> ... }}


{{ب| تیر مهرى بر دل دشمن بزن | تیر قهرى گر بود بر من بزن }}
{{ب| تیر مهرى بر دل دشمن بزن | تیر قهرى گر بود بر من بزن }}
خط ۳۰۵: خط ۶۹۰:
{{ب| از فنا مقصود ما عین بقاست | میل آن رخسار و شوق آن لقاست }}
{{ب| از فنا مقصود ما عین بقاست | میل آن رخسار و شوق آن لقاست }}


{{ب| شوق این غم از پى آن شادى‌ست | این خرابى بهر آن آبادى‌ست <ref>همان،ص 116 و 117</ref> ... }}
{{ب| شوق این غم از پى آن شادى‌ست | این خرابى بهر آن آبادى‌ست <ref>همان، ص ۱۱۶و ۱۱۷</ref> ... }}


{{ب| مر مراندر امور نفع و ضر | نیست شغلى مانع شغل دگر }}
{{ب| مر مراندر امور نفع و ضر | نیست شغلى مانع شغل دگر }}
خط ۳۱۹: خط ۷۰۴:
{{ب| بازویت را رنجه گشتن شرط نیست | با قضا هم پنجه گشتن شرط نیست }}
{{ب| بازویت را رنجه گشتن شرط نیست | با قضا هم پنجه گشتن شرط نیست }}


{{ب| بوسه زن بر حنجر خنجرکشان | تیر کآید گیر و در پهلو نشان <ref>همان،ص 118</ref> ... }}
{{ب| بوسه زن بر حنجر خنجرکشان | تیر کآید گیر و در پهلو نشان <ref>همان، ص ۱۱۸</ref> ... }}


{{ب| اکبر آمد العطش‌گویان ز راه | از میان رزمگه تا پیش شاه }}
{{ب| اکبر آمد العطش‌گویان ز راه | از میان رزمگه تا پیش شاه }}
خط ۳۴۳: خط ۷۲۸:
{{ب| مهر آن لبهاى گوهر پاش کرد | تا نیارد سرّ حق را فاش کرد }}
{{ب| مهر آن لبهاى گوهر پاش کرد | تا نیارد سرّ حق را فاش کرد }}


{{ب| «هر کرا اسرار حق آموختند» | «مهر کردند و دهانش دوختند» <ref>همان،ص 124 و 125.</ref> }}
{{ب| «هر کرا اسرار حق آموختند» | «مهر کردند و دهانش دوختند» <ref>همان، ص ۱۲۴ و ۱۲۵.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}


===در عنانگیرى حضرت زینب(س)===
 
===در عنانگیرى [[زینب (س)|حضرت زینب (س)]]===
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب| خواهرش بر سینه و بر سر زنان | رفت تا گیرد برادر را عنان }}
{{ب| خواهرش بر سینه و بر سر زنان‌|رفت تا گیرد برادر را عنان }}


{{ب| سیل اشکش بست بر شه راه را | دود آهش کرد حیران شاه را }}
{{ب| سیل اشکش بست بر شه، راه را|دود آهش کرد حیران، شاه را }}


{{ب| در قفاى شاه رفتى هر زمان | بانگ مهلا مهلاش بر آسمان }}
{{ب| در قفای شاه رفتی هر زمان‌|بانگ مهلًا مهلًاش بر آسمان }}


{{ب| کاى سوار سرگران کم کن شتاب | جان من لختى سبک‌تر زن رکاب }}
{{ب| کای سوار سرگران کم کن شتاب‌|جان من لختی سبکتر زن رکاب }}


{{ب| تا ببوسم آن رخ دلجوى تو | تا ببویم آن شکنج موى تو }}
{{ب| تا ببوسم آن رخ دلجوی تو|تا ببویم آن شکنج موی تو }}


{{ب| شه سرا پا گرم و شوق و مست ناز | گوشه چشمى به آن سو کرد باز }}
{{ب| شه سراپا گرم شوق و مست ناز|گوشه‌ی چشمی به آن سو کرد باز }}


{{ب| دید مشکین مویى از جنس زنان | بر فلک دستى و دستى بر عنان }}
{{ب| دید مشکین مویی از جنس زنان‌|بر فلک دستی و دستی بر عنان }}


{{ب| زن مگو مردآفرین روزگار | زن مگو بنت الجلال اخت الوقار }}
{{ب| زن مگو، مرد آفرین روزگار|زن مگو بنت الجلال، أخت الوقار }}


{{ب| زن مگو خاک درش نقش جبین | زن مگو دست خدا در آستین <ref>همان،ص 130 و 131</ref> ... }}
{{ب| زن مگو، خاک درش نقش جبین‌|زن مگو دست خدا در آستین }}


{{ب| پس ز جان بر خواهر استقبال کرد | تا رخش بوسد الف را دال کرد }}
{{ب| پس ز جان بر خواهر استقبال کرد|تا رخش بوسد، الف را دال کرد <ref>کنایه از خم کردن قامت است.</ref> }}


{{ب| همچو جان خود در آغوشش کشید | این سخن آهسته در کوشش کشید }}
{{ب| همچو جان خود، در آغوشش کشید|این سخن آهسته بر گوشش کشید: }}


{{ب| کاى عنانگیر من آیا زینبى؟ | یا که آه دردمندان در شبى؟ }}
{{ب| کای عنان گیر من آیا زینبی؟|یا که آه دردمندان در شبی؟ }}


{{ب| پیش پاى شوق زنجیرى مکن | راه عشق است این عنانگیرى مکن }}
{{ب| پیش پای شوق، زنجیری مکن‌|راه عشق‌ست این، عنان‌گیری مکن }}


{{ب| با تو هستم جان خواهر همسفر | تو به پا این راه کوبى من به سر... }}
{{ب| با تو هستم جان خواهر، همسفر|تو به پا این راه کوبی، من به سر }}


{{ب| هست بر من ناگوار و ناپسند | از تو زینب گر صدا گردد بلند }}
{{ب| خانه سوزان را تو صاحب خانه باش‌|با زنان در همرهی، مردانه باش }}


{{ب| هرچه باشد تو على را دخترى | ماده شیرا کى کم از شیر نرى؟ }}
{{ب| جان خواهر! در غمم زاری مکن‌|با صدا بهرم عزاداری مکن }}


{{ب| با زبان زینبى شاه آن چه گفت | با حسینى گوش زینب مى‌شنفت }}
{{ب| معجر از سر، پرده از رخ، وا مکن‌|آفتاب و ماه را رسوا مکن }}


{{ب| با حسینى لب هر آنچ او کرد راز | شه به گوش زینبى بشنید باز }}
{{ب| هست بر من ناگوار و ناپسند|از تو زینب گر صدا گردد بلند }}


{{ب| گوش عشق آرى زبان خواهد ز عشق  فهم عشق آرى بیان خواهد ز عشق }}
{{ب| هرچه باشد تو علی را دختری‌|ماده شیرا! کی کم از شیر نری؟! }}


{{ب| با زبان دیگر این آواز نیست | گوش دیگر محرم این راز نیست }}
{{ب| با زبان زینبی شاه آن چه گفت‌|با حسینی گوش، زینب می‌شنفت }}


{{ب| اى سخنگو لحظه‌اى خاموش باش | اى زبان از پاى تا سر گوش باش }}
{{ب| با حسینی لب هرآنچ او گفت راز|شه به گوش زینبی بشنید باز }}


{{ب| نت ببینم از سر صدق و صواب | شاه را زینب چه مى‌گوید جواب؟ }}
{{ب| گوش عشق، آری زبان خواهد ز عشق‌|فهم عشق آری بیان خواهد ز عشق }}


{{ب| گفت زینب در جواب آن شاه را | کاى فروزان کرده مهر و ماه را }}
{{ب| با زبان دیگر این آواز نیست‌|گوش دیگر محرم اسرار نیست }}


{{ب| عشق را از یک مشیمه زاده‌ایم | لب به یک مشیمه زاده‌ایم }}
{{ب| ای سخن‌گو، لحظه‌ای خاموش باش‌|ای زبان، از پای تا سرگوش باش }}


{{ب| تربیت بوده‌ست بر یک دوش‌مان | پرورش در جیب یک آغوشِ‌مان }}
{{ب| تا ببینم از سر صدق و صواب‌|شاه را، زینب چه می‌گوید جواب }}


{{ب| تا کنیم این راه را مستانه طى | هردو از یک جام خوردستیم مى }}
{{ب| گفت زینب در جواب آن شاه را:|کای فروزان کرده مهر و ماه را }}


{{ب| هردو در انجام طاعت کاملیم | هر کى امر دگر را حاملیم }}
{{ب| عشق را، از یک مشیمه <ref>مشیمه: بچه‌دان، پرده‌ای که کودک قبل از به دنیا آمدن در آن قرار دارد.</ref> زاده‌ایم‌|لب به یک پستان غم بنهاده‌ایم }}


{{ب| تو شهادت جستى‌اى سبط رسول | من اسیرى را به جان کردم قبول <ref>همان،ص 132 تا 134</ref> ... }}
{{ب| تربیت بوده‌ست بر یک دوشمان‌|پرورش در جیب یک آغوشمان }}


{{ب| قابل اسرار دید آن سینه را | مستعدِّ جلوه آن آیینه را }}
{{ب| تا کنیم این راه را مستانه طی‌|هر دو از یک جام خوردستیم می  }}


{{ب| خیمه زد در ملک جانش شاه غیب | شسته شد ز آب یقینش زنگ ریب }}
{{ب| هر دو در انجام طاعت کاملیم‌|هر یکی امر دگر را حاملیم }}


{{ب| معنى خود را به چشم خویش دید | صورت آینده را از پیش دید }}
{{ب| تو شهادت جستی ای سبط رسول‌|من اسیری را به جان کردم قبول }}


{{ب| آفتابى کرد در زینب ظهور | ذّره‌اى ز آن آتش وادىِّ }}
{{ب| خودنمایی کن که طاقت طاق شد|جان، تجلّی تو را مشتاق شد }}


{{ب| شد عیان در جانش رایتى | «خَرَّ موسى صعقا» <ref>آیه 143 از سوره اعراف.</ref> ز آن آیتى }}
{{ب| حالتی زین به، برای سیر نیست‌|خودنمایی کن در اینجا غیر نیست }}


{{ب| عین زینب دید زینب را به عین | بلکه با عین حسین عین حسین }}
{{ب| شرحی ای صدر جهان این سینه را|عکسی‌ای دارای حسن، آیینه را }}


{{ب| طلعت جان را به چشم جسم دید | در سراپاى مسمىّ اسم دید... <ref>همان،ص 136.</ref> }}
{{ب| قابل اسرار دید آن سینه را|مستعّدِ جلوه، آن آیینه را }}


{{ب| دید تابى در خود و بیتاب شد | دیده خورشید بین پر آب شد }}
{{ب| ملک هستی منهدم یکباره کرد|پرده‌ی پندار او را پاره کرد }}
{{ب| معنی اندر لوح صورت، نقش بست‌|آن چه از جان خاست اندر دل نشست }}


{{ب| صورت حالش پریشانى گرفت | دست بیتابى به پیشانى گرفت }}
{{ب| خیمه زد در ملک جانش شاه غیب‌|شسته شد ز آب یقینش زنگ ریب }}


{{ب| خواست تا بر خرمن جنس زنان | آتش اندازد آنا الاعلى زنان }}
{{ب| معنی خود را به چشم خویش دید|صورت آینده را از پیش دید }}


{{ب| دید شه لب را به دندان مى‌گزد | کز تو اینجا پرده‌دارى مى‌سزد... }}
{{ب| آفتابی کرد در زینب ظهور|ذرّه‌یی ز آن، آنش وادیّ طور }}


{{ب| از تجلى‌هاى آن سرو سهى | خواست تا زینب کند قالب تهى }}
{{ب| شد عیان در طور جانش رایتی‌|خَرَّ موسی صَعقاً <ref> اشاره است به آیه‌ی ۱۴۳ سوره‌ی اعراف: «وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ.» چون موسی با هفتاد نفر از قومش به وعده‌گاه ما آمد و خدا با وی سخن گفت، عرض کرد: خدایا خود را به من آشکار بنما که تو را مشاهده کنم. خدا فرمود: هرگز مرا نخواهی دید و لیکن به کوه بنگر اگر آن به جای خود برقرار تواند ماند تو نیز مرا خواهی دید. پس نور حق به کوه تجلّی کرد کوه را متلاشی ساخت و موسی بیهوش افتاد سپس که به هوش آمد عرض کرد: خدایا تو منزّهی، به درگاه تو توبه کردم و منم نخستین ایمان آورندگان.</ref> ز آن آیتی }}


{{ب| سایه‌سان بر پاى آن پاک اوفتاد | صیحه‌زن غش کرد و بر خاک اوفتاد }}
{{ب| عین زینب دید زینب را به عین‌|بلکه با عین حسین عین حسین }}


{{ب| از رکاب اى شهسوار حق‌پرست | پاى خالى کن که زینب شد ز دست }}
{{ب| طلعت جان را به چشم جسم دید|در سراپای مسمّی اسم دید }}


{{ب| شد پیاده بر زمین زانو نهاد | بر سر زانو سر بانو نهاد }}
{{ب| غیب بین گردید با چشم شهود|خواند بر لوح وفا، نقش عهود }}


{{ب| پس در آغوشش نشانید و نشست | دست بر دل زد آوردش به دست }}
{{ب| دید تابی در خود و بی‌تاب شد|دیده‌ی خورشید بین پر آب شد }}


{{ب| گفتگو کردند با هم متصل | این به آن و آن به این از راه حل }}
{{ب| صورت حالش پریشانی گرفت‌|دست بی‌تابی به پیشانی گرفت }}


{{ب| دیگر اینجا گفتگو را راه نیست | پرده افکندند و کس آگاه نیست <ref>همان،ص 136 و 137.</ref> }}
{{ب| خواست تا بر خرمن جنس زنان‌|آتش اندازد «انَا الاعلی» زنان }}
{{پایان شعر}}
 
{{ب| دید شه لب را به دندان می‌گزد|کز تو این جا پرده‌داری می‌سزد }}
 
{{ب| رخ ز بی‌تابی، نمی‌تابی چرا؟|در حضور دوست، بی‌تابی چرا؟ }}
 
{{ب| کرد خودداری ولی تابش نبود|ظرفیت در خورد آن آبش نبود }}
 
{{ب| از تجلّی‌های آن سرو سهی‌|خواست تا زینب کند قالب تهی }}
 
{{ب| سایه‌سان بر پای آن پاک اوفتاد|صیحه‌زن غش کرد و بر خاک اوفتاد }}
 
{{ب| از رکاب ای شهسوار حق‌پرست‌|پای خالی کن که زینب شد ز دست }}
 
{{ب| شد پیاده، بر زمین زانو نهاد|بر سر زانو، سر بانو نهاد }}


{{ب| پس در آغوشش نشانید و نشست‌|دست بر دل زد، دل آوردش به دست }}


{{ب| گفت‌وگو کردند با هم متّصل‌|این به آن و آن به این، از راه دل  }}


{{ب| دیگر اینجا گفت‌وگو را راه نیست‌|پرده افکندند و کس آگاه نیست <ref>گنجینةالاسرار؛ ص ۱۳۰- ۱۳۷.</ref> }}
{{پایان شعر}}
==منابع==
==منابع==
محمد علی مجاهدی، کاروان شعر عاشورا،زمزم هدایت، ج1، ص 434-446.
 
*[[دانشنامه‌ شعر عاشورایی‌ انقلاب‌ حسینی‌ در شعر شاعران‌ عرب‌ و عجم‌|دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ ۲، ص: ۱۰۰۵-۱۰۱۳.]]
*[[کاروان شعر عاشورا|محمدعلی مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، زمزم هدایت، ج۱، ص ۴۳۴-۴۴۶.]]


==پی نوشت==
==پی نوشت==


[[رده:افراد]]
[[رده:هنرمندان]]
[[رده:شاعران]]
[[رده:شاعران]]
[[رده:شاعران قرن سیزدهم]]
[[رده:شاعران فارسی زبان]]
[[رده:شاعران ایرانی]]
<references />{{شاعران}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۲۳

عمان سامانی (۱۲۵۸ ه. ق[۱]- ۱۳۲۲ ه. ق) از شاعران قرن سیزدهم و چهاردهم است.

عمّان سامانی
Oman samani.jpg
نام اصلی میرزا نوراللّه
زادروز نوزدهم ذى الحجة سنه ۱۲۵۸ ه. ق
سامان
پدر و مادر میرزا عبداللّه متخلص به «ذرّه»
مرگ دوازدهم شوال سال ۱۳۲۲ ه. ق
ملیت ایرانی
جایگاه خاکسپاری نجف اشرف
لقب تاج‌الشعراء
دیوان سروده‌ها مثنوى آیینى معراج‌نامه، مثنوى عاشورایى گنجینةالاسرار و نیز مخزن‌الدّور
تخلص عمّان

زندگینامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

میرزا نوراللّه عمّان سامانی ملقب به «تاج‌الشعراء» و با تخلص شعری «عمّان» از شعرای به نام نیمه‌ی دوم قرن سیزده و اوایل قرن چهاردهم هجری به شمار می‌رود. پدرش مرحوم میرزا عبداللّه متخلص به «ذرّه» مؤلّف جامع‌الانساب، جدش میرزا عبدالوهاب متخلص به «قطره»، عمویش مرحوم میرزا لطف‌اللّه متخلص به «دریا» از شعرای سرشناس عهد ناصری بوده و علاوه بر ایشان، فرزندش محیط سامانى [۲] نیز همگی ادیب و عارف بودند. عمان سامانى از اعضاى اصلى انجمن ابوالفقراى اصفهان به شمار مى‌رفته که همه هفته در روزهاى جمعه به ریاست ملا محمدباقر فرزند محمدتقى کزى اصفهانى معروف به «ابوالفقراء» تشکیل مى‌شده و تا سال ۱۲۸۶ ه. ق که در تاریخ فوت ابوالفقراء است به حیات ادبى خود ادامه داده‌است.[۳] پس از درگذشت ابوالفقراء، جلسات انجمن ادبى اصفهان در منزل ملک‌الشعراء[۴] تشکیل مى‌شده و قصیده انجمنیۀ حاج محمدکاظم قالب‌تراش اصفهانى متخلص به «چاووش» و به روایتى «خاموش»، دلیلى بر اثبات آن است.[۵] جنازه‌ی وی را در مسجد جامع سامان به رسم امانت به خاک می‌سپارند و بعدها براساس وصیت او، جنازه‌اش را به نجف اشرف می‌برند.

آثار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

عمان سامانى در آفرینش آثار منظوم خود از سبک عراقى پیروی کرده و مطالب بلند سلوکى و عرفانى را به تصویر کشیده‌است. بدون تردید عمان سامانى از چهره‌های شاخص‌ شعر عاشورا در زبان فارسى است که به تبیین عرفانى حادثه کربلا پرداخته و منظومه عاشورایى گنجینةالاسرار او در قالب مثنوى در شمار آثار برجسته شعر آیینى به شمار مى‌رود.

تالیفات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اشعار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

گوید او چون باده خواران الست‌ هریک اندر وقت خود گشتند مست
ز انبیا و اولیا، از خاص و عام‌ عهد هریک شد به عهد خود تمام
نوبت ساقی سرمستان رسید آنکه بد پا تا به سر مست، آن رسید
آنکه بد منظور ساقی، مست شد و آنکه دل از دست برد، از دست شد
گرم شد بازار عشق ذو فنون‌ بو العجب عشقی! جنون اندر جنون
خیره شد تقوی و زیبایی به هم‌ پنجه زد درد و شکیبایی به هم
سوختن با ساختن آمد قرین‌ گشت محنت با تحمل، هم‌نشین
زجر و سازش متّحد شد، درد و صبر نور و ظلمت متّفق شد، ماه و ابر
عیش و غم مدغم [۱۰] شد و تریاق و زهر مهر و کین توأم شد و اشفاق [۱۱] و قهر [۱۲]
ناز معشوق و نیاز عاشقی‌ جور عذرا و رضای وامقی [۱۳]
گفت: اینک آمدم من ای کیا! [۱۴] گفت: از جان آرزومندم، بیا!
لاجرم زد خیمه عشق بی‌قرین‌ در فضای ملک آن عشق آفرین
کرد بر وی باز، درهای بلا تا کشانیدش به دشت کربلا
سرکشید از چار جانب فوج فوج‌ لشکر غم، همچنان کز بحر، موج
یافت چون سر خیل مخموران خبر کز خمار باده آید دردسر
خلوت از اغیار شد پرداخته‌ وز رقیبان، خانه خالی ساخته
محرمانِ رازِ خود را خواند، پیش‌ جمله را بنشاند، پیرامون خویش
با لب خود گوششان انباز کرد در ز صندوق حقیقت باز کرد
جمله را کرد از شراب عشق، مست‌ یادشان آورد آن عهد الست
گفت شاباش این دل آزادتان‌ باده خوردستید، بادا یادتان!
گوشه چشمی می‌نماید گاه‌گاه‌ سوی مستان می‌کند، خوش‌خوش نگاه [۱۵]
سرّی اندر گوش هریک، باز گفت‌ باز گفت: این راز را باید نهفت!
این وصیّت کرد با اصحاب خویش‌ تا به کلّی پرده برگیرد ز پیش
گفتشان کای سرخوشان می پرست‌ خورده می، از جامی ساقی الست
اینک آن ساغر به کف ساقی منم‌ جمله اشیاء فانی و، باقی منم
در فنای من شما هم، باقئید مژده ای مستان که مست ساقئید
لب چو بربست آن شه دلدادگان «حُرّ» ز جا جست آن سر آزادگان
گفت: کای صورتگر ارض و سما ای دلت، آیینه‌ی ایزد نما
اول این آیینه از من یافت زنگ‌ من نخست انداختم بر جام، سنگ
باید اول از پی دفع گله‌ من بجنبانم سر این سلسله
شورش اندر مغز مستان آورم‌ می به یاد می پرستان آورم
پاسخش را از دو مرجان ریخت، دُرّ گفت: «احسنت انت فی الدّارین حرّ» [۱۶]
قصد جانان کرد و جان بر باد داد رسم آزادی به مردان، یاد داد [۱۷]
تا که اکبر با رخ افروخته‌ خرمن آزادگان را سوخته
ماه رویش، کرده از غیرت، عرق‌ همچو شبنم، صبحدم بر گل ورق
آمد و افتاد از ره، با شتاب‌ همچو طفل اشک، بر دامان باب
کای پدر جان! همرهان بستند بار ماند بار افتاده اندر رهگذار
دیر شد هنگام رفتن ای پدر رخصتی گر هست باری زودتر
گفت: کای فرزند مقبل آمدی‌ آفت جان، رهزن دل آمدی
کرده‌یی از حق، تجلّی ای پسر زین تجلّی، فتنه‌ها داری به سر
راست بهر فتنه، قامت کرده‌یی‌ وه کزین قامت، قیامت کرده‌یی
نرگست با لاله در طنازی‌ست‌ سنبلت با ارغوان در بازی‌ست
از رخت مست غرورم می‌کنی‌ از مراد خویش دورم می‌کنی
بیش از این بابا! دلم را خون مکن‌ زاده‌ی لیلی، مرا مجنون مکن
همچو چشم خود به قلب دل متاز همچو زلف خود، پریشانم مساز
حایل [۱۸] ره، مانع مقصد مشو بر سر راه محبت، سد مشو
«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا» بعد از آن، «مِمَّا تُحِبُّونَ» گوید او [۱۹]
نیست اندر بزم آن والا نگار از تو بهتر گوهری، بهر نثار
هرچه غیر از اوست، سدّ راه من‌ آن بت‌ست و غیرت من، بت‌شکن
آن حجاب از پیش چون دور افکنی‌ من تو هستم در حقیقت، تو منی
چون ترا او خواهد از من رو نما رو نما شو، جانب او رو، نما


خوش نباشد از تو شمشیر آختن‌ بلکه خوش باشد سپر انداختن
مژّه داری، احتیاج تیر نیست! پیش ابروی کجت، شمشیر چیست؟
تیر مهری بر دل دشمن بزن‌ تیر قهری گر بود، بر من بزن
از فنا مقصود ما عین بقاست‌ میل آن رخسار و شوق آن لقاست
شوق این غم از پی آن شادی‌ست‌ این خرابی بهر آن آبادی‌ست
پس برفت آن غیرت خورشید و ماه‌ همچو نور از چشم و جان از جسم شاه
مست گشت از ضربت تیغ و سنان‌ بی‌خودی‌ها کرد و داد از کف عنان
رو به دریا کرد دیگر آبِ جو زی پدر شد آب گوی و آب جو
اکبر آمد العطش گویان ز راه‌ از میان رزمگه تا پیش شاه
کای پدر جان، ار عطش افسرده‌ام‌ می ندانم زنده‌ام یا مرده‌ام!
این عطش رمزست و عارف، واقف است‌ سرّ حق‌ست این و عشقش کاشف‌ست
دید شاه دین که سلطان هدی‌ست‌ اکبر خود را که لبریز از خداست
عشق پاکش را، بنای سرکشی‌ست‌ آب و خاکش را هوای آتشی‌ست
شورش صهبای عشقش، در سرست‌ مستیش از دیگران افزونترست
مغز بر خود می‌شکافد، پوست را فاش می‌سازد حدیث دوست را
پس سلیمان بر دهانش بوسه کرد تا نیارد سرّ حق را فاش کرد
هرکه را اسرار حق آموختند مُهر کردند و دهانش دوختند [۲۰]
دیگر شوری به آب و گل رسید وقت میدان داری این دل رسید
موقع پا در رکاب آوردن‌ست‌ اسب عشرت را سواری کردن‌ست
تنگ شد دل، ساقی از روی صواب‌ زین می عشرت مرا پر کن رکاب
روی در میدان این دفتر کنم‌ شرح میدان رفتن شه، سر کنم
باز گویم آن شه دنیا و دین‌ سرور و سر حلقه اهل یقین
چونکه خود را یکه و تنها بدید خویشتن را دور از آن تن‌ها بدید
پا نهاد از روی همّت در رکاب‌ کرد با اسب از سر شفقت، خطاب
کای سبک پر ذو الجناح تیزتک‌ گرد نعلت، سرمه‌ی چشمه ملک
ای سماوی جلوه‌ی قدسی خرام‌ ای ز مبدأ تا معادت نیم‌گام
ای به رفتار از تفکّر تیزتر وز براق عقل، چابک خیزتر
رو به کوی دوست، منهاج [۲۱] من است‌ دیده وا کن وقت معراج من است
بُد به شب معراج آن گیتی‌فروز [۲۲] ای عجب معراج من باشد به روز!
تو بُراق آسمان پیمای من‌ روز عاشورا، شب اسرای من
پس به چالاکی به پشت زین نشست‌ این بگفت و برد سوی تیغ، دست
کای مُشَعْشَع ذو الفقار دل شکاف‌ مدتی شد تا که ماندی در غلاف
آنقدر در جای خود کردی درنگ‌ تا گرفت آیینه‌ی اسلام، زنگ
من کنم زنگ از تو پاک ای تابناک‌ کن تو این آیینه را از زنگ، پاک
من تو را صیقل دهم از آگهی‌ تا تو آن آیینه را صیقل دهی [۲۳]
ساقی ای قربان چشم مست تو چند چشم می کشان بر دست تو؟
در فکن آن آب عشرت را به جام‌ بیش از این مپسند ما را تشنه کام
تا برآرند این گدایان سلوک‌ پای کوبان نعره‌ی «أین الملوک» [۲۴]
خاک بر فرق تن خاکی کنند جای در آتش ز بی‌باکی کنند
در میان ذکری ز عشّاق آورند شرح عشّاق اندر اوراق آورند
خاصه شرح حال شاهنشاه عشق‌ مقتدای شرع و خضر راه عشق
تا بدانند آن امام خوش خصال‌ پا چسان هِشت اندر آن دار الوصال
چیست آن دار الوصال ای مرد ره؟ ساحت میدان و طرف قتلگاه
اوفتاده غرق خون، بالای هم‌ کشتگان راه او، در هر قدم
پیش او جسم جوانان، ریزریز از سنان و خنجر و شمشیر تیز
پشت سر، بر سینه و بر سر زنان‌ بی‌پدر طفلان و بی‌شوهر، زنان
دشمنان، گرم شرار افروختن‌ خیمه‌گاهش، مستعدّ سوختن
چشم سوی رزمگاه از یک طرف‌ سوی بیمارش نگاه از یک طرف
انقلاب و محنت و تاب و طپش‌ التهاب و زحمت و جوع [۲۵] و عطش
با بلاهایی که بودش نو به نو هم چنانش رخش همّت گرم رو
چشم بر دیدار و گوشش بر ندا تا کند تن را فدا، جانش فدا
نی ز اکبر نه ز اصغر یاد او جمله محو خاطر آزاد او
سرخوش از اتمام و انجام عهود شاهد غیبش هم آغوش شهود
گشت تیغ لا مثالش، گرم سیر از پی اثبات حقّ و نفی غیر
ریخت بر خاک از جلادت خون شرک‌ شست ز آب وحدت از دین رنگ و چرک
جبرئیل آمد که ای سلطان عشق‌ یکه تاز عرصه‌ی میدان عشق
دارم از حق بر تو ای فرّخ امام‌ هم سلام و هم تحیّت، هم پیام
گوید ای جان، حضرتِ جان آفرین‌ مرا ترا بر جسم و بر جان، آفرین
محکمی‌ها از تو میثاق مراست‌ رو سپیدی از تو عشاق مراست
هرچه بودت داده‌یی اندر رهم‌ در رهت من هر چه دارم می‌دهم
شاه گفت: ای محرم اسرار ما محرم اسرار ما از یار ما
گرچه تو محرم به صاحبخانه‌یی‌ لیک تا اندازه‌یی، بیگانه‌یی!
آنکه از پیشش سلام آورده‌یی‌ و آنکه از نزدش پیام آورده‌یی
بی‌حجاب اینک هم آغوش من‌ست‌ بی‌تو، رازش جمله در گوش من‌ست
از میان رفت آن منی و آن تویی‌ شد یکی مقصود و بیرون شد دویی
جبرئیلا رفتنت زینجا نکوست‌ پرده کم شو در میان ما و دوست
رنجش طبع مرا مایل مشو در میان ما و او، حایل مشو
از سر زین بر زمین آمد فراز وز دل و جان برد بر جانان نماز
با وضویی از دل و جان شسته دست‌ چار تکبیری بزد بر هرچه هست [۲۶]
گشته پرگل، ساجدی عمّامه‌اش‌ غرقه اندر خون، نمازی جامه‌اش
بر فقیه از آن رکوع و آن سجود گفت اسرار نزول و هم صعود
بر حکیم از آن قعود و آن قیام‌ حل نمود اشکال خَرق و التیام
و آن سپاه ظلم و آن احزاب جور چون شیاطین مر نمازی را، بدور
تیر بر بالای تیر بیدریغ‌ نیزه بعد از نیزه، تیغ از بعد تیغ
قصه کوته شمر ذی الجوشن رسید گفتگو را، آتش خرمن رسید
ز آستین، غیرت برون آورد دست‌ صفحه را شست و قلم را، سر شکست [۲۷]


گنجینۀ عمان، یک اثر برگزیده است و انتخاب قسمت‌هایى از این منظومه ماندگار عاشورایى امرى بس دشوار مى‌نماید با این همه براى رعایت شیوه‌اى که در تنظیم این تذکره به کار رفته به نقل قسمت‌هایى از آن بسنده مى‌کنیم:

کیست این پنهان مرا در جان و تن کز زبان من همى گوید سخن؟
این که گوید از لب من راز کیست؟ بنگرید این صاحب آواز کیست؟
در من این سان خودنمایى مى‌کند ادّعاى آشنایى مى‌کند [۲۸]
پرده‌اى کاندر برابر داشتند وقت آمد پرده را برداشتند
ساقیى با ساغرى چون آفتاب آمد و عشق اندر آن ساغر شراب
پس ندا داد او-نه پنهان-برملا کالصّلا اى باده‌خواران الصّلا! [۲۹] ...
باز ساقى برکشید از دل خروش گفت:اى صافى‌دلانِ دُردنوش
مرد خواهم همتى عالى کند ساغر ما را ز مى خالى کند
انبیا و اولیا را با نیاز شد به ساغر گردن خواهش دراز
جمله را،دل در طلب چون خم به جوش لیک آن سرخیل مخموران خموش
سر به بالا،یک سر از برنا و پیر لیک آن منظور ساقى سر به زیر
هریک از جان همتى بگماشتند جرعه‌اى از آن قدح برداشتند
باز بود آن جام عشق ذوالجلال همچنان در دست ساقى مال مال
جام بر کف منتظر ساقى هنوز اللّه اللّه غیرت آمد غیر سوز...
باز ساقى گفت:تا چند انتظار؟ اى حریف لا ابالى سر برآر
اى قدح‌پیما درآ هویى بزن گوى چوگانت سرم‌گویى بزن
چون به موقع ساقى‌اش درخواست کرد پیر میخواران ز جا قد راست کرد
زینت افزاى بساط نشأتین سرور و سرخیل مخموران حسین
گفت:آن کس را که مى‌جویى منم باده‌خوارى را که مى‌گویى منم
شرطهایش را یکایک گوش کرد ساغر مى را تمامى نوش کرد
باز گفت:از این شراب خوشگوار دیگرت گر هست یک ساغر بیار!...
دیگر از ساقى نشان باقى نبود ز آن‌که آن میخواره جز ساقى نبود
خود به معنى باده بود و جام بود گر به صورت رند دُردآشام بود [۳۰] ...
کرد بر وى باز درهاى بلا تا کشانیدش به دشت کربلا
داد مستان شقاوت را خبر کانیک آمد آن حریف دربدر...
یافت چون سرخیل مخموران خمر کز خمار باده آید دردسر
خواند یک سر همرهان خویش را خواست هم بیگانه و هم خویش را
گفتشان اى مردم دنیاطلب اهل مصر و کوفه و شام و حلب
مغزتان را شور شهوت غالب‌ست نفستان جاه و ریاست طالب‌ست
اى اسیران قضا در این سفر غیر تسلیم و رضا اینَ المَفر؟
همره ما را هواى خانه نیست هر که جست از سوختن پروانه نیست
نیست در این راه غیر از تیر و تیغ گو میا هرکس ز جان دارد دریغ
جاى پا باید به سر بشتافتن نیست شرط راه رو برتافتن...


ماجراى شب عاشورا[ویرایش | ویرایش مبدأ]

هر که بیرونى بُد از مجلس گریخت رشته الفت ز همراهان گسیخت
دور شد از شکّر ستانش مگس وز گلستان مرادش خار و خس
خلوت از اغیار شد پرداخته وز رقیبان خانه خالى ساخته
پیر میخواران به صدر اندر نشست احتیاط خانه کرد و در ببست
محرمان راز خود را خواند پیش جمله را بنشاند پیرامون خویش
با لب خود گوشِ‌شان انباز کرد در ز صندوق حقیقت باز کرد
جمله را کرد از شراب عشق مست یادشان آورد آن عهد الست
گفت:شاباش این دل آزادتان باده خورده ستید بادا یادتان
یادتان باد اى به دل‌تان شور مى آن اشارت‌هاى ساقى پى ز پى
اینک از هر گوشه‌اى جمّ غفیر [۳۱] مر شما را مى‌زند ساقى صفیر
کاین خمار آن باده را بُد در قفا هان و هان آن وعده را باید وفا
گوشه چشمى مى‌نماید گاه گاه سوى مستان مى‌کند خوش خوش نگاه [۳۲] ...
سرّى اندر گوش هریک باز گفت باز گفت:این راز را باید نهفت
با مخالف پرده دیگرگون زنید با منافق نعل را وارون زنید
خوش ببنید از یسار و از یمین ز آن‌که دزدان‌اند ما را در کمین
بیخبر زین راه نگردد تا خبر اى رفیقان پانهید آهسته‌تر
پاى ما را نى اثر باشد نه جاى هر که نقش پاى دارد گو میاى
کس مبادا ره بدین مستى برد پى بدین مطلب به تردستى برد
در کف نامحرم افتد راز ما بشنود گوش خران آواز ما
راز عارف بر لب عام اوفتد طشت اهل معنى از بام اوفتد
عارفان را قصه با عامى کشد کار اهل دل به بدنامى کشد
این وصیت کرد با اصحاب خویش تا بکلى پرده برگیرد ز پیش
گفتشان کاى سرخوشان مى‌پرست خورده مى از جام ساقى الست
اینک آن ساغر به کف ساقى منم جمله اشیا فانى و باقى منم
در فناى من شما هم باقى‌اید مژده‌اى مستان که مست ساقى‌اید [۳۳] ...
لب چو بربست آن شه دلدادگان (حُر)ز جا جست آن سرِ آزادگان
گفت کاى صورتگر ارض و سما اى دلت آیینه ایزد نما
اول این آیینه از من یافت زنگ من نخست انداختم بر جام سنگ
باید اول از پى دفع گله من بجنبانم سر این سلسله
شورش اندر مغز مستان آورم مى به یاد مى پرستان آورم
پاسخش را از دو مرجان ریخت دُر گفت:احسنت انتَ فى الدّارین حر
قصد جانان کرد و جان بر باد داد رسم آزادى به مردان یاد داد [۳۴] ...


در جانبازى حضرت عباس(ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

باز لیلی زد به گیسو شانه را سلسله جنبان شد این دیوانه را
باز دل افراشت از مستی علم‌ شد سپهدار علم، [۳۵] جَفّ‌القلم [۳۶]
گشته با شور حسینی، نغمه‌گر کسوت عباسیان، [۳۷] کرده به بر
جانب اصحاب، تازان با خروش‌ مشکی از آب حقیقت پر، به دوش
کرده از شطّ یقین، آن مشک پر مست و عطشان همچو آب آور شتر
تشنه‌ی آبش، حریفان سر به سر خود ز مجموع حریفان، تشنه‌تر
چرخ ز استسقای آبش در طپش‌ برده او بر چرخ بانگ العطش [۳۸]
ای ز شطّ سوی محیط آورده آب‌ آب خود را ریختی، واپس شتاب
نیست صاحب همّتی در نشأتین [۳۹] هم قدم عبّاس را، بعد از حسین
بُد به عشاق حسینی، پیشرو پاک خاطر آی و پاک اندیش رو
روز عاشورا به چشم پر ز خون‌ مشک بر دوش آمد از شطّ چون برون
شد به سوی تشنه کامان، رهسپر تیر باران بلا را شد سپر
پس فرو بارید بر وی تیر تیز مشک شد بر حالت او اشک ریز!
اشک چندان ریخت بر وی چشم مشک‌ تا که چشم مشک، خالی شد ز اشک!
تا قیامت تشنه کامان ثواب‌ می‌خورند از رشحه‌ی آن مشک، آب
بر زمین آب تعلّق پاک ریخت‌ وز تعیّن بر سر آن، خاک ریخت
هستیش را دست از مستی فشاند جز حسین اندر میان، چیزی نماند [۴۰]


در جانبازى حضرت على اکبر(ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بازم اندر هر قدم در ذکر شاه از تعلق گردى آید سد راه
پیش مطلب سد بابى مى‌شود چهر مقصد را حجابى مى‌شود
ساقى اى منظور جان افروز من اى تو آن پیر تعلّق سوز من
در ده آن صهباى جان پرورد را خوش به آبى برنشان این گرد را
تا که ذکر شاه جانبازان کنم روى دل با خانه پردازان کنم
آن به رتبت موجد لوح و قلم و آن به جانبازى ز جانبازان علم
بر هدف تیر مراد خود نشاند گرد هستى را به کلى برفشاند
کرد ایثار آن چه گرد آورده بود سوخت هرچ آن آرزو را پرده بود
از تعلق پرده‌اى دیگر نماند سد راهى جز على اکبر نماند
اجتهادى داش از اندازه بیش کآن یکى را نیز بردارد ز پیش
تا که اکبر،با رخى افروخته خرمن آزادگان را سوخته
ماه رویش کرده از غیرت عرق همچو شبنم صبحدم بر گل ورق
بر رخ افشان کرده زلف پرگره لاله را پوشیده از سنبل زره
نرگسش سرمست در غارتگرى سوده مشک تر به گلبرگ ترى
آمد و افتاد از ره با شتاب همچو طفل اشک در دامان باب
کاى پدر جان همرهان بستند بار ماند بار افتاده اندر رهگذار
هریک از احباب سرخوش در قصور وز طرب پیچان سر زلفین حور
گام زن در سایه طوبى همه جام زن با یار کرّوبى همه
قاسم و عبد اللّه و عباس و عون آستین افشان ز رفعت بر دوکون
از سپهرم غایت دلتنگى‌ست کاسب اکبر را چه جاى لنگى‌ست
دیر شد هنگام رفتن اى پدر رخصتى گر هست بارى زودتر [۴۱] ...
در جواب از تنگ شکر قند ریخت شکرّ از لب‌هاى شکر خند ریخت
گفت کاى فرزند مقبل آمدى آفت جان رهزن دل آمدى
کرده‌اى از حق تجلى اى پسر زین تجلى فتنه‌ها دارى به سر
راست بهر فتنه قامت کرده‌اى وه کزین قامت قیامت کرده‌اى
نرگست با لاله در طنّازى‌ست سنبلت با ارغوان در بازى‌ست
از رخت مست غرورم مى‌کنى از مراد خویش دورم مى‌کنى
گه دلم پیش تو گاهى پیش اوست رو که در یک دل نمى‌گنجد دو دوست [۴۲] ...
خوش نباشد از تو شمشیر آختن بلکه خوش باشد سپر انداختن
مهر پیش آور رها کن قهر را طاقت قهر تو نبود دهر را
بر فنایش گر بیفشارى قدم از وجودش اندر آرى در عدم
مژده دارى احتیاج تیر نیست پیش ابروى کجت شمشیر چیست؟ [۴۳] ...
تیر مهرى بر دل دشمن بزن تیر قهرى گر بود بر من بزن
از فنا مقصود ما عین بقاست میل آن رخسار و شوق آن لقاست
شوق این غم از پى آن شادى‌ست این خرابى بهر آن آبادى‌ست [۴۴] ...
مر مراندر امور نفع و ضر نیست شغلى مانع شغل دگر
نیستم محتاج و بالذّاتم غنى هست فرع احتیاج این دشمنى
دشمنى باشد مرا با جهل‌شان کز چه رو کرد این چنین نااهل‌شان؟
قتل آن دشمن به تیغ آن دیگرست دفع تیغ آن به دیگر اسپرست
رو سپر مى‌باش و شمشیرى مکن در نبرد روبهان شیرى مکن
بازویت را رنجه گشتن شرط نیست با قضا هم پنجه گشتن شرط نیست
بوسه زن بر حنجر خنجرکشان تیر کآید گیر و در پهلو نشان [۴۵] ...
اکبر آمد العطش‌گویان ز راه از میان رزمگه تا پیش شاه
کاى پدر جان از عطش افسرده‌ام مى‌ندانم زنده‌ام یا مرده‌ام؟!
این عطش رمزست و عارف واقف است سرّ حق است این و عشتقش کاشف است
دید شاه دین که سلطان هدى است اکبر خود را که لبریز از خداست
عشق پاکش را بناى سرکشى است آب و خاکش را هواى آتشى‌ست
شورش صهباى عشقش در سرست مستى‌اش از دیگران افزون‌ترست
اینک از مجلس جدایى مى‌کند فاش دعوىّ خدایى مى‌کند
مغز بر خود مى‌شکافد پوست را فاش مى‌سازد حدیث دوست را
محکمى در اصل او از فرع اوست لیک عنوانش خلاف شرع اوست
پس سلیمان بر دهانش بوسه داد اندک اندک خاتمش بر لب نهاد
مهر آن لبهاى گوهر پاش کرد تا نیارد سرّ حق را فاش کرد
«هر کرا اسرار حق آموختند» «مهر کردند و دهانش دوختند» [۴۶]


در عنانگیرى حضرت زینب (س)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

خواهرش بر سینه و بر سر زنان‌ رفت تا گیرد برادر را عنان
سیل اشکش بست بر شه، راه را دود آهش کرد حیران، شاه را
در قفای شاه رفتی هر زمان‌ بانگ مهلًا مهلًاش بر آسمان
کای سوار سرگران کم کن شتاب‌ جان من لختی سبکتر زن رکاب
تا ببوسم آن رخ دلجوی تو تا ببویم آن شکنج موی تو
شه سراپا گرم شوق و مست ناز گوشه‌ی چشمی به آن سو کرد باز
دید مشکین مویی از جنس زنان‌ بر فلک دستی و دستی بر عنان
زن مگو، مرد آفرین روزگار زن مگو بنت الجلال، أخت الوقار
زن مگو، خاک درش نقش جبین‌ زن مگو دست خدا در آستین
پس ز جان بر خواهر استقبال کرد تا رخش بوسد، الف را دال کرد [۴۷]
همچو جان خود، در آغوشش کشید این سخن آهسته بر گوشش کشید:
کای عنان گیر من آیا زینبی؟ یا که آه دردمندان در شبی؟
پیش پای شوق، زنجیری مکن‌ راه عشق‌ست این، عنان‌گیری مکن
با تو هستم جان خواهر، همسفر تو به پا این راه کوبی، من به سر
خانه سوزان را تو صاحب خانه باش‌ با زنان در همرهی، مردانه باش
جان خواهر! در غمم زاری مکن‌ با صدا بهرم عزاداری مکن
معجر از سر، پرده از رخ، وا مکن‌ آفتاب و ماه را رسوا مکن
هست بر من ناگوار و ناپسند از تو زینب گر صدا گردد بلند
هرچه باشد تو علی را دختری‌ ماده شیرا! کی کم از شیر نری؟!
با زبان زینبی شاه آن چه گفت‌ با حسینی گوش، زینب می‌شنفت
با حسینی لب هرآنچ او گفت راز شه به گوش زینبی بشنید باز
گوش عشق، آری زبان خواهد ز عشق‌ فهم عشق آری بیان خواهد ز عشق
با زبان دیگر این آواز نیست‌ گوش دیگر محرم اسرار نیست
ای سخن‌گو، لحظه‌ای خاموش باش‌ ای زبان، از پای تا سرگوش باش
تا ببینم از سر صدق و صواب‌ شاه را، زینب چه می‌گوید جواب
گفت زینب در جواب آن شاه را: کای فروزان کرده مهر و ماه را
عشق را، از یک مشیمه [۴۸] زاده‌ایم‌ لب به یک پستان غم بنهاده‌ایم
تربیت بوده‌ست بر یک دوشمان‌ پرورش در جیب یک آغوشمان
تا کنیم این راه را مستانه طی‌ هر دو از یک جام خوردستیم می
هر دو در انجام طاعت کاملیم‌ هر یکی امر دگر را حاملیم
تو شهادت جستی ای سبط رسول‌ من اسیری را به جان کردم قبول
خودنمایی کن که طاقت طاق شد جان، تجلّی تو را مشتاق شد
حالتی زین به، برای سیر نیست‌ خودنمایی کن در اینجا غیر نیست
شرحی ای صدر جهان این سینه را عکسی‌ای دارای حسن، آیینه را
قابل اسرار دید آن سینه را مستعّدِ جلوه، آن آیینه را
ملک هستی منهدم یکباره کرد پرده‌ی پندار او را پاره کرد
معنی اندر لوح صورت، نقش بست‌ آن چه از جان خاست اندر دل نشست
خیمه زد در ملک جانش شاه غیب‌ شسته شد ز آب یقینش زنگ ریب
معنی خود را به چشم خویش دید صورت آینده را از پیش دید
آفتابی کرد در زینب ظهور ذرّه‌یی ز آن، آنش وادیّ طور
شد عیان در طور جانش رایتی‌ خَرَّ موسی صَعقاً [۴۹] ز آن آیتی
عین زینب دید زینب را به عین‌ بلکه با عین حسین عین حسین
طلعت جان را به چشم جسم دید در سراپای مسمّی اسم دید
غیب بین گردید با چشم شهود خواند بر لوح وفا، نقش عهود
دید تابی در خود و بی‌تاب شد دیده‌ی خورشید بین پر آب شد
صورت حالش پریشانی گرفت‌ دست بی‌تابی به پیشانی گرفت
خواست تا بر خرمن جنس زنان‌ آتش اندازد «انَا الاعلی» زنان
دید شه لب را به دندان می‌گزد کز تو این جا پرده‌داری می‌سزد
رخ ز بی‌تابی، نمی‌تابی چرا؟ در حضور دوست، بی‌تابی چرا؟
کرد خودداری ولی تابش نبود ظرفیت در خورد آن آبش نبود
از تجلّی‌های آن سرو سهی‌ خواست تا زینب کند قالب تهی
سایه‌سان بر پای آن پاک اوفتاد صیحه‌زن غش کرد و بر خاک اوفتاد
از رکاب ای شهسوار حق‌پرست‌ پای خالی کن که زینب شد ز دست
شد پیاده، بر زمین زانو نهاد بر سر زانو، سر بانو نهاد
پس در آغوشش نشانید و نشست‌ دست بر دل زد، دل آوردش به دست
گفت‌وگو کردند با هم متّصل‌ این به آن و آن به این، از راه دل
دیگر اینجا گفت‌وگو را راه نیست‌ پرده افکندند و کس آگاه نیست [۵۰]

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پی نوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. سامان در حال حاضر مرکز بخش «لار» استان چهارمحال بختیاری است که در سابق جزیی از استان اصفهان به شمار می‌رفته و بعدها به صورت استان مستقلی در آمده است. سامان علیرغم محدوده‌ی کوچک خود از نظر جغرافیایی، از دیر زمان تاکنون سرزمین علم و ادب و عشق و هنر و عرفان بوده و سخنورانی را در دامن خود پرورش داده است که برای نمونه می‌توان از شعرایی چون: عمّان، دریا، قلزم، محیط، جیحون، قطره، سحاب، نیسان، خورشید، ذره، افلاکی، کیهان، دهستان، تبیان، عرفان، حشمت و سامانی نام برد. اهالى لار بدون آن‌که لهجه خاص آذرى داشته باشند به دو زبان ترکى و فارسى صحبت مى‌کنند و شعراى این خطه نیز اغلب ذواللسانین‌اند.
  2. ۱۲۹۰-۱۳۵۵.
  3. قصیده انجمنیّه عمان سامانى که حاوى ۵۸ بیت است ۳۴ بیت آن در معرفى و تعریف این انجمن و شعراى عضو آن سروده شده و نمایانگر اهمیتى است که در آن مقطع زمانى از نظر ادبى داشته است. عمان سامانى در این قصیده از: ابوالفقراء، مسکین، پرتو، افسر، عنقا، سرگشته؛ آشفته، فرّخ، ساغر، پروین، دهقان، شعرى، و جوزا به نیکى و بزرگى یاد مى‌کند.
  4. عنقا.
  5. این قصیده که به شیوه «براعت استهلال» سروده شده، اسامى شعراى عضو انجمن ادبى عنقا را در بر دارد و عمان سامانى یکى از آن‌هاست: ز هجر یار تو را دیده رود «جیحون» شد *** به بحر طبع گهرزا چو بحر «عمان» باش
  6. مثنوی آیینی
  7. مثنوی عاشورایی؛ مهمترین اثر عمّان سامانی است که به سبک و شیوه و وزن «زبدة الاسرار» صفی علیشاه ساخته و پرداخته شده است و انصافا از شاهکارهای ادب شیعی به شمار می‌رود. عمّان سامانی مسوّدات گنجینه را به سال ۱۳۰۵ ه. ق. در اصفهان به تشویق و ترغیب آقا سلیمان خان نامی که رییس خواجه سرایان بوده است در طول یک سال جمع‌آوری و تدوین نموده است. در این مثنوی ماندگار، با برداشت‌های ناب عرفانی از جریان عاشورای حسینی، از حرّ، حضرت عبّاس، حضرت قاسم، حضرت علی اکبر، به میدان رفتن حضرت سیّد الشهداء و عنان‌گیری حضرت زینب و تجلّیات جمال حسینی در آیینه‌ی وجود زینبی، سفارش امام حسین(ع) در مورد حضرت سجّاد به حضرت زینب، شهادت حضرت علی اصغر و بالاخره به میدان رفتن حضرت سیّد الشهداء و جریان شهادت آن ذخیره‌ی خداوندی سخن به میان آمده است.
  8. ظاهرا تذکره شعراى اصفهان است.
  9. دیوان خطّی او در خانواده‌ی محترم ثقفی اصفهان نگهداری می‌شود و تاکنون به زیور طبع آراسته نگردیده است.
  10. مدغم شدن: درهم شدن.
  11. اشفاق: محبت.
  12. قهر: عداوت.
  13. عذرا و وامق: دو دلداده. عذرا نام معشوقه وامق است که کنیزکی بود در زمان اسکندر ذو القرنین.
  14. کیا: پادشاه بزرگ.
  15. گنجینةالاسرار؛ ص ۷۳- ۷۹ گزینش اشعار.
  16. آفرین بر تو که در هر دو سرای آزاد مردی.
  17. گنجینةالاسرار؛ ص ۸۵- ۸۹.
  18. حایل: جلوگیر، مانع.
  19. اشاره است به آیه ۹۲ از سوره آل عمران. شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصّان خدا نخواهید رسید مگر از آنچه دوست می‌دارید در راه خدا انفاق کنید.
  20. گنجینة الاسرار؛ ص ۱۱- ۱۲۵، گزینش اشعار.
  21. منهاج: طریقه‌ی مستقیم.
  22. اشاره است به معراج رسول‌اللّه(ص) در لیلةالاسری.
  23. گنجینةالاسرار؛ ص ۱۲۶- ۱۲۹.
  24. شهریاران کجایند تا دولت گدایان حضرت سلطان عشق را ببینند؟.
  25. جوع: گرسنگی.
  26. کنایه از اینکه دست از همگان شست.
  27. گنجینة الاسرار؛ ص ۱۴۸- ۱۶۷، گزینش اشعار.
  28. گنجینةالاسرار عمان سامانى و غزلیات وحدت کرمانشاهى، به اهتمام محمد على مجاهدى(انتشارات اسوه، تهران، ۱۳۷۰)، ص ۳۸.
  29. همان، ص ۴۲
  30. همان، ص ۴۵-۵۰.
  31. گروه بسیار
  32. همان، ص ۷۷ و ۷۸
  33. همان، ص ۸۵ و ۸۶
  34. همان، ص ۸۸ و ۸۹.
  35. منظور حضرت اباالفضل(ع) است.
  36. جفّ القلم: خشک شد قلم. کنایه از این است که اسرار را نباید ابراز کرد و بایستی دم در کشید.
  37. لباس عباسیان به رنگ سیاه بود.
  38. کنایه از عطش زیاد و تشنگی خارق‌العاده‌ای عالم هستی نسبت به آن چشمه‌ی حیات‌بخش است. در حالی که به ظاهر بانگ العطش او به چرخ می‌رسید!
  39. کنایه از دنیا و آخرت است.
  40. گنجینةالاسرار؛ ص ۹۴- ۱۰۱ گزینش اشعار.
  41. همان، ص ۱۱۰ و ۱۱۱ و ۱۱۲
  42. همان، ص ۱۱۳و ۱۱۴
  43. همان، ص ۱۱۶
  44. همان، ص ۱۱۶و ۱۱۷
  45. همان، ص ۱۱۸
  46. همان، ص ۱۲۴ و ۱۲۵.
  47. کنایه از خم کردن قامت است.
  48. مشیمه: بچه‌دان، پرده‌ای که کودک قبل از به دنیا آمدن در آن قرار دارد.
  49. اشاره است به آیه‌ی ۱۴۳ سوره‌ی اعراف: «وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ.» چون موسی با هفتاد نفر از قومش به وعده‌گاه ما آمد و خدا با وی سخن گفت، عرض کرد: خدایا خود را به من آشکار بنما که تو را مشاهده کنم. خدا فرمود: هرگز مرا نخواهی دید و لیکن به کوه بنگر اگر آن به جای خود برقرار تواند ماند تو نیز مرا خواهی دید. پس نور حق به کوه تجلّی کرد کوه را متلاشی ساخت و موسی بیهوش افتاد سپس که به هوش آمد عرض کرد: خدایا تو منزّهی، به درگاه تو توبه کردم و منم نخستین ایمان آورندگان.
  50. گنجینةالاسرار؛ ص ۱۳۰- ۱۳۷.