علمبندان: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جزبدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۳۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''علمبندان''' یکی از آیین‌های آغاز محرم به شمار می‌رود که پس از نظافت و آماده سازی حسینیه‌ها و تکایا انجام می‌شود. علم رایج ترین و مهم ترین نشانه و صورت تمثیلی و رمزی عزاداری شهدای کربلاست.  
'''علمبندان،''' یکی از آیین‌های آغاز [[محرم]] به شمار می‌رود که پس از نظافت و آماده‌سازی [[حسینیه]]‌ها و [[تکیه|تکایا]] انجام می‌شود. [[علم،علمات|علم]] رایج‌ترین و مهم‌ترین نشانه و صورت تمثیلی و رمزی عزاداری شهدای [[کربلا]]ست.  
[[پرونده:Alambandan in Masouleh 2017-09-28 06.jpg|جایگزین=|بندانگشتی|مراسم علمبندان]]
 
==اصطلاح علم==
==اصطلاح علم==
علم، معانی متفاوتی دارد که از آن جمله است: نشان، پرچم و بیرق (لغتنامه دهخدا). اما آنچه مراد و منظور از علم در مراسم عاشوراست، عبارت از درفشی است با دسته ای چوبی یا فولادین که گاه بر سر آن شکل پنجه ای فلزی نصب کنند و آن را به لاله‌های بلورین و شمعدان‌ها و پارچه‌های رنگارنگ مزین سازند و در ایام عزاداری محرم و صفر در دسته‌ها حرکت دهند. در لغتنامه دهخدا، علم چنین معنا شده است: «نخل یا چوب بسیار بلندی همچون درخت تبریزی که در تعزیه خوانی پیشاپیش دسته‌ها برند و بر سر آن گاه شکل پنجه‌ای از فلز باشد و گاه پارچه سیاه بر آن پوشند». «علمبندان» آغازگر مراسم عزاداری حسینی و «علم واچینی» یا «شهید کردن علم» نشانه خاتمه سوگواری است. <ref>وکیلیان، سید احمد، شیراز، فارس، بی تا.</ref>
علم، معانی متفاوتی دارد که از آن جمله است: نشان، پرچم و بیرق (لغتنامه دهخدا). اما آنچه مراد و منظور از علم در مراسم [[عاشورا]]ست، عبارت از درفشی است با دسته‌ای چوبی یا فولادین که گاه بر سر آن شکل پنجه‌ای فلزی نصب کنند و آن را به لاله‌های بلورین و شمعدان‌ها و پارچه‌های رنگارنگ مزین سازند و در ایام [[عزاداری]] محرم و صفر در [[دسته‌هاى عزادارى|دسته‌ها]] حرکت دهند. در لغتنامه دهخدا، علم چنین معنا شده است: «نخل یا چوب بسیار بلندی همچون درخت تبریزی که در تعزیه‌خوانی پیشاپیش دسته‌ها برند و بر سر آنگاه شکل پنجه‌ای از فلز باشد و گاه پارچه سیاه بر آن پوشند». «علمبندان» آغازگر مراسم عزاداری حسینی و «علم واچینی» یا «شهید کردن علم» نشانه خاتمه سوگواری است. <ref>وکیلیان، سید احمد، شیراز، فارس، بی‌تا.</ref>
==تاریخچه مراسم علمنبدان در مناطق مختلف==
مراسم علم گردانی در مناطق مختلف به شکل‌های گوناگونی انجام می‌شود. برای مثال، در میناب «مراسم علم پیغمبر» برگزار می‌گردد. اگرچه پیدایش و چگونگی شکل گیری این مراسم مشخص نیست، اما احتمال می‌رود، که این مراسم ابتدا به شکل علم گردانی‌های ساده برای جمع نذورات صورت می‌گرفت و علم‌ها نشانی از حسینیه‌ها بوده‌اند و با گرد آمدن عزاداران و حسینیه‌ها در یک محل برای عزاداری مشترک، کم کم این مراسم کامل شده است.


در گذشته، جدای از مسائل اعتقادی و معنوی مراسم، کارکردهای سیاسی و اجتماعی نیز برای علم گردانی مترتب بود یکپارچگی اجتماعی (هم هدف بودن) و احساس همبستگی و وابستگی (تشکیل روابط صمیمی بین اعضا) از مهم ترین کارکردهای اجتماعی این مراسم به شمار می رود جدای از آن این رسم گاه در گذشته فراتر از یک مراسم مذهبی عمل می کرد؛ مثلاً برای احقاق حق یک مظلوم و یا آزادی یک زندانی بی گناه.
==فلسفه علمبندان==
==فلسفه علمبندان==
علم ها همیشه نماد و نشان شخصیت های مثبت و مقدس نیستند و در برخی موارد به عنوان نماد شخصیت های منفی به کار می روند. از جمله در فیروزآباد میبد یزد، علمی به نام «علم نمد» در جلوی نخل دسته های عزاداری حرکت داده می شود که نماد «اسماء» همسر و قاتل امام حسن (ع) است. شیوه حرکت دادن این علم به گونه ای است که شادمانی را القا می کند، به همین دلیل برخی هم آن را نماد زنی می دانند که از شهادت امام حسین (ع) خرسند است و هنگام ورود قافله سرا به کوفه شادی می کند.
[[پرونده:علمبندان.jpg|بندانگشتی|علمبندان <ref>[https://www.google.com/url?sa=i&source=images&cd=&ved=2ahUKEwjE1NbogZzeAhWpsaQKHeJxCBQQjhx6BAgBEAM&url=http%3A%2F%2Fwww.rajanews.com%2Fnews%2F225380&psig=AOvVaw1MwzAaek3ZQh1A91vGP6N2&ust=1540365232488858 رجانیوز]</ref>]]
 
علم‌ها همیشه نماد و نشان شخصیت‌های مثبت و مقدس نیستند و در برخی موارد به عنوان نماد شخصیت‌های منفی به کار می‌روند. از جمله در فیروزآباد میبد یزد، علمی به نام «علم نمد» در جلوی نخل دسته‌های عزاداری حرکت داده می‌شود که نماد «اسماء» همسر و قاتل امام حسن (ع) است. شیوه حرکت دادن این علم به گونه‌ای است که شادمانی را القا می‌کند، به همین دلیل برخی هم آن را نماد زنی می‌دانند که از [[شهادت]] [[حسین بن على (ع)|امام حسین (ع)]] خرسند است و هنگام ورود قافله‌سرا به [[کوفه]] شادی می‌کند.  
برخی از علم ها نشانه ای فراتر از صحنه کرببلا دارند و در واقع نمادی از سوگواری های تاریخ تشیع هستند که در اوج خود به قیام عاشورا متصل می شوند. از این رو،، علم یکی از نشانه های مهم عزاداری عاشورا و علمدار کربلا عباس بن علی (ع) محسوب می شود.
 
در مشهد، مانند دیگر شهرهای ایران، جوانان هر محله، علم مخصوص حسینیه ها را با سلام و صلوات و اشعار و مرثیه «سرسیاه» یا «سیاهپوش» می کردند. در روز سیاهپوش کردن علم، خیمه و خرگاه حسینیه را هم برپا می داشتند. آنگاه علم سیاهپوش شده را در مدخل حسینیه -جای رفت و آمد عزاداران- نصب می کردند.
 
آغاز عزاداری سیدالشهدا در شهر مشهد، از شب چهارم محرم بود، اما زیارت و نذر و نیاز علم های بزرگ سیاهپوش شده حسینیه ها، از همان روز اول محرم، از سوی عزاداران امام حسین (ع) و حاجتمندان انجام میشد. <ref>رضایی، بی نام، مشهد، خراسان رضوی، 1377. </ref>
 
در بیرجند هر یک از علم ها را به نشانه امام حسین (ع) و یارانش نامگذاری می کردند و هر علم را نمادی از آن شخصیت می پنداشتند و برای برپا کردن آن، مراسم خاصی به جا می آوردند که به «علم بندو» یا «عقد علم» مشهور بود.
 
مراسم علمبندان در بیرجند بیشتر در روزهای ششم و هفتم محرم انجام می گرفت؛ یعنی مصادف با روزی که آب را بر امام و یارانش بستند. علم ها اغلب «بانی» و «علم چی» داشتند که صاحب علم محسوب می شدند. این عنوان به طور موروثی به آن ها می رسید. در بعضی مناطق، بانیان، با همراهی اقوام علم ها را در خانه های خود می بستند و برای مراسم به حسینیه و مسجد می آوردند. برای مثال یک روز پیش از محرم، یعنی غروب آخرین روز ماه ذی الحجه، علمبندها که بیشتر آن ها سادات بودند، علم ها را در خانه می بستند و به مسجد عاشورا حمل می کردند و بعد از نوحه خوانی و روضه خوانی، علم ها را به پای منبر می بردند که در اصطلاح به آن «به تخت بردن علم» می گفتند.
 
بستن علم به عهده «پیرغلام» و سادات بود. پیرغلام کهنسال ترین سادات علمدار بود. پس از بسته شدن علم هاف چند تن از سادات، علم ها را برمی داشتند و دور حسینیه ها می چرخاندند و بعد در اطراف علم سینه می زدند که به «حسین به / حسین به» مشهور بود. <ref>سعیدی، بی نام، بیرجند، خراسان جنوبی، 1364.</ref>
 
در برخی مناطق هم مراسم علمبندان در حسینیه و مسجد انجام میشد. برای این کار روز قبل از مراسم، پارچه های علم را می شستند و خشک می کردند. صبح روز علمبندان، پاووشی خوان، مردن را با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع)8 یا با نواختن نوعی شیپور آگاه می کرد. پس از جمع شدن مردم، بانیان به اتفاق ریش سفیدان و سادات، علم را می بستند. در حین کار، اسپند دود می کردند و شخصی چاووششی می خواند و دیگران صلوان می فرستادند. مراسم نوحه خوانی و روضه خوانی هم در بعضی مناطق در حین مراسم علمبندان برپا میشد. <ref>کاووسی، بی نام، بیرجند، خراسان جنوبی، 1353.</ref>
 
در روستای درفش بیرجند، بین اعضای گروه علم گردانان گندم تقسیم می کردند. گروه شامل دوازده نفر علم چی، هشت نفر سنگ زن، دو نفر بارکش، دو نفر فراش (خادم مسجد) و یک روحانی بود. گندم ها را توبره کش یا کیسه کش حمل می کرد و سهم او را علم چی ها می دانند. مقداری از گندم متبرک شده با علم را هم، برای برکت به انبار برمی گرداندند.
 
در روستای خنگ بیرجند، صبح هشتم محرم، علم گردانی را از خانه بزرگ ده آغاز می کردند. دسته های علم گردانی وقتی به هم میرسیدند، مراسم سلام علم ها را برگزار می کردند؛ به این ترتیب که هر دسته با خواندن اشعار سلام، به طرف علم دیگر می آمد تا به همدیگر می رسیدند. <ref>ضرغامی، فروغ الزمان، قوچان، خراسان رضوی، 1384 و 1380 و 1383 و بی تا. </ref>
 
در اسفراین، در آستانه ماه محرم، علم مخصوص حسینیه شهر را با پارچه های سیاه می پوشاندند و در روز اول ماه محرم مراسم «علم گردانی» انجام میشد. به این ترتیب که تعدادی از جوانان به همراه فردی روحانی، علم را در کوچه ها می گرداندند و اشعاری در رثای شهدای کربلا از جمله حضرت علی اصغر (ع) می خواندند هنگام عبور از مقابل خانه ها، کسانی که نذر داشتند به فراخور، مقداری آرد، گندم، جو یا پول به علم گردان ها می دادند. علم دارها دعا می کردند و برای درگذشتگان فاتحه می خواندند. برخی صاحبخانه ها هم برای آن ها اسفند، نمک و گل سرخ در آتش می ریختند. مراسم علم گردانی فقط یک روز برگزار میشد و پس از آن علم را در جایگاه مخصوص خود در حسینیه نصب می کردند و به این ترتیب مراسم عزاداری شهرستان اسفراین آغاز میشد. <ref>سنگ سفیدی، علی اصغر، اسفراین، خراسان شمالی، 1347.</ref>
 
گروهی از مردم شیخان بر لاهیجان در عصر نخستین روز ماه محرم به همراه متولیان و خادمان مقبره شیخ زاهد گیلانی با پارچه های سیاهی که بر روی آن ها اشعاری در رثای امام حسین (ع) نوشته شده بود، مقبره را سیاهپوش می کردند و آماده استقبال از عزاداران حسینی می شدند.
در شب نخستین روز ماه محرم در مسجدی نزدیک بقعه شیخ زاهد مراسم روضه خوانی برپا میشد. سپس مردم راهی مقبره شیخ زاهد می شدند و در صحن مقبره تجمع می کردند. در این هنگام جوانان با جامه های سیاه به تن، به سینه زنی می پرداختند و یکی از خادمان، علم بزرگی را که به آن «پیله علم» می گفتند و با پارچه های سبز پوشیده شده بود، از جایگاه مخصوص کنار مقبره بیرون می آورد و قبله ای بر سر آن نصب می کرد. حاضران صلوات می قرستادند و پس از خواندن دعای مخصوص بستن علم، تمام مردم، از زن و مرد و کوچک و بزرگ برای تبرک از زیر علم که مزین به نام امام حسین (ع) بود، عبور می کردند هر کسی هم نذری داشت، پارچه ای به علم گره می زد و حاجت می طلبید. آنگاه علم را با صلوات در جای مخصوص خود نصب می کردند و تا بیست و هشتم صفر آن را افراشته نگه می داشتند.
 
پس از اتمام مراسم علمبندان، در صحن بقعه شیخ زاهد فرش و حصیر پهن می کردند و به حاضران و عزاداران شام می دادند. در این هنگام از خانه های اهالی شیخان بر غذا می آوردند و هر یک از زوار پس از خوردن شام، مقداری از غذا را هم به نیت تبرک برای نزدیکان خود می برد. این مراسم ده روز ادامه می یافت و در روز دهم مراسم «علم واچینی» انجام میشد. <ref>نورانیان، فاطمه به نقل از علی حسینی، سنگسر، سمنان، 1347.</ref>
 
در سرآسیاب فرسنگی کرمان، روز هشتم محرم، مراسم علمبندان اجرا میشد. علم مخصوص سرآسیاب، بسیار قدیمی بود که با پارچه های رنگین تزئین شده و به «علم ابوالفضل» مشهور بود. علم را از حسینیه حرکت می دادند و در تمام محلات سرآسیاب می گرداندند و به خانه ها می رفتند. اهل هر خانه به یمن ورود علم و برای خیرمقدم، در مدخل خانه می ایستادند و مبلغی را به عنوان نذر به متصدی علم می دادند. پول های جمع شده به مصرف مراسم سوگواری اباعبدالله (ع) می رسید و بخشی از آن به نیازمندان اختصاص می یافت. در ضمن گرداندن علم، اشعاری هم خوانده میشد. از جمله: <ref>وکیلیان، سیداحمد، شیراز، فارس، بی تا. </ref>
 
{| class="wikitable"
|-
! علمدار: !! اعضا هیئت:
|-
| حسین حسین حسین || حسین حسین حسین
|-
| سلطان مظلوم حسین || حسین حسین حسین
|-
| شاهنشه خوبان حسین || حسین حسین حسین
|}


مراسم علم گردانی در چالشتر چهارمحال و بختیاری در شب تاسوعا انجام می گرفت. در این شب، جوانان علم ها را به در خانه های کسانی می بردند که تازه ازدواج کرده بودند و آن ها به علمداران هدایایی مثل کله قند، چای، پارچه و شیرینی می دادند. پس از آن علم ها را  سینه زنان به قبرستان می بردند و پس از نوحه خوانی، سینه زنی و قرائت فاتحه برای اهل قبور به حسینیه بازمی گرداندند. <ref>دهقان، خیرالله، چالشتر، چهار محال و بختیاری، 1377.</ref>
برخی از علم‌ها نشانه‌ای فراتر از صحنه [[کربلا]] دارند و در واقع نمادی از سوگواری‌های تاریخ تشیع هستند که در اوج خود به قیام [[عاشورا]] متصل می‌شوند. از این رو، علم یکی از نشانه‌های مهم عزاداری عاشورا و علمدار کربلا [[عباس ابن علی(ع)|عباس بن علی (ع)]] محسوب می‌شود.
در گذشته، جدای از مسائل اعتقادی و معنوی مراسم، کارکردهای سیاسی و اجتماعی نیز برای علم گردانی مترتب بود یکپارچگی اجتماعی (هم هدف بودن) و احساس همبستگی و وابستگی (تشکیل روابط صمیمی بین اعضا) از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی این مراسم به شمار می‌رود جدای از آن این رسم گاه در گذشته فراتر از یک مراسم مذهبی عمل می‌کرد؛ مثلاً برای احقاق حق یک مظلوم و یا آزادی یک زندانی بی‌گناه.
== مراسم علمبندان==
[[پرونده:مراسم علمبندان 1.jpg|بندانگشتی|مراسم علمبندان <ref>[http://www.irna.ir/fa/News/83029910 خبرگزاری ایرنا]</ref>]]
مراسم علم گردانی در مناطق مختلف به شکل‌های گوناگونی انجام می‌شود. برای مثال، در میناب «مراسم علم پیغمبر» برگزار می‌گردد. اگرچه پیدایش و چگونگی شکل‌گیری این مراسم مشخص نیست، اما احتمال می‌رود، که این مراسم ابتدا به شکل علم‌گردانی‌های ساده برای جمع نذورات صورت می‌گرفت و علم‌ها نشانی از حسینیه‌ها بوده‌اند و با گرد آمدن عزاداران و حسینیه‌ها در یک محل برای عزاداری مشترک، کم کم این مراسم کامل شده است. در بعضی مناطق، بانیان، با همراهی اقوام علم‌ها را در خانه‌های خود می‌بستند و برای مراسم به حسینیه و مسجد می‌آوردند. برای مثال یک روز پیش از محرم، یعنی غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه، علم بندها که بیشتر آن‌ها سادات بودند، علم‌ها را در خانه می‌بستند و به مسجد عاشورا حمل می‌کردند و بعد از [[نوحه خوانی|نوحه‌خوانی]] و [[روضه خوانی|روضه‌خوانی]]، علم‌ها را به پای منبر می‌بردند که در اصطلاح به آن «به تخت بردن علم» می‌گفتند. بستن علم به عهده «پیر غلام» و سادات بود. پیر غلام کهنسال‌ترین سادات علمدار بود. پس از بسته شدن علم‌ها، چند تن از سادات، علم‌ها را برمی‌داشتند و دور حسینیه‌ها می‌چرخاندند و بعد در اطراف علم سینه می‌زدند که به «حسین به / حسین به» مشهور بود. <ref>سعیدی، بی‌نام، بیرجند، خراسان جنوبی، 1364.</ref> در برخی مناطق هم مراسم علمبندان در حسینیه و مسجد انجام می‌شد. برای این کار روز قبل از مراسم، پارچه‌های علم را می‌شستند و خشک می‌کردند. صبح روز علمبندان، [[چاووشی|چاووشی‌خوان]]، مردن را با خواندن اشعاری در رثای [[حسین|امام حسین (ع)]] یا با نواختن نوعی شیپور آگاه می‌کرد. پس از جمع شدن مردم، بانیان به اتفاق ریش سفیدان و سادات، علم را می‌بستند. در حین کار، اسپند دود می‌کردند و شخصی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستادند. مراسم نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی هم در بعضی مناطق در حین مراسم علمبندان برپا می‌شد. <ref>کاووسی، بی‌نام، بیرجند، خراسان جنوبی، 1353.</ref>


در شهر میناب، مراسم علم بندان مصادف با آغاز محرم بود؛ به این ترتیب که دوازده علم، به نشان دوازده معصوم، در دوازده حسینیه شهر که به نام این معصوومین نامیده شده بود، آماده می کردند. بدنه این علم ها راکه تقریباً به یک شکل و اندازه بودند، با پارچه های تزئینی می پوشاندند و بر سر علم ها تیغه می گذاشتند. مراسم عزاداری در این شهر روز پنجم محرم به اوج خود می رسید و این اوج بیشتر در دو حسینیه بزرگ شهر، یعنی حسینیه های رسول اکرم (ص) و حضرت صاحب الزمان (عج) دیده میشد.  
== مراسم علمبندان در مناطق مختلف==
===مراسم علمبندان در مشهد===
در مشهد، مانند دیگر شهرهای ایران، جوانان هر محله، علم مخصوص حسینیه‌ها را با سلام و صلوات و اشعار و مرثیه «سرسیاه» یا «سیاهپوش» می‌کردند. در روز سیاهپوش کردن علم، خیمه و خرگاه حسینیه را هم برپا می‌داشتند. آنگاه علم سیاهپوش شده را در مدخل حسینیه -جای رفت و آمد عزاداران- نصب می‌کردند. آغاز عزاداری [[سیدالشهدا (ع)|سیدالشهدا]] در شهر مشهد، از شب چهارم محرم بود، اما زیارت و [[نذر و نیاز]] علم‌های بزرگ سیاهپوش شده حسینیه‌ها، از همان روز اول محرم، از سوی عزاداران امام حسین (ع) و حاجتمندان انجام می‌شد. <ref>رضایی، بی‌نام، مشهد، خراسان رضوی، 1377. </ref>
===مراسم علمبندان در بیرجند===
[[پرونده:مراسم علمبندان در بیرجند 1.jpg|بندانگشتی|مراسم علمبندان در بیرجند<ref>[http://www.irna.ir/skhorasan/fa/Photo/3646813 «ایرنا» خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران]</ref> ]]
در بیرجند هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و یارانش نامگذاری می‌کردند و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پنداشتند و برای برپا کردن آن، مراسم خاصی به جا می‌آوردند که به «علم بندو» یا «عقد علم» مشهور بود. مراسم علمبندان در بیرجند بیشتر در روزهای ششم و هفتم محرم انجام می‌گرفت؛ یعنی مصادف با روزی که آب را بر امام و یارانش بستند. علم‌ها اغلب «بانی» و «علم‌چی» داشتند که صاحب علم محسوب می‌شدند. این عنوان به طور موروثی به آن‌ها می‌رسید. در روستای درفش بیرجند، بین اعضای گروه علم گردانان گندم تقسیم می‌کردند. گروه شامل دوازده نفر علم‌چی، هشت نفر سنگ‌زن، دو نفر بارکش، دو نفر فراش (خادم مسجد) و یک روحانی بود. گندم‌ها را توبره‌کش یا کیسه‌کش حمل می‌کرد و سهم او را علم‌چی‌ها می‌دانند. مقداری از گندم متبرک شده با علم را هم، برای برکت به انبار برمی‌گرداندند. در روستای خنگ بیرجند، صبح هشتم محرم، علم گردانی را از خانه بزرگ ده آغاز می‌کردند. دسته‌های علم گردانی وقتی به هم می‌رسیدند، مراسم سلام علم‌ها را برگزار می‌کردند؛ به این ترتیب که هر دسته با خواندن اشعار سلام، به طرف علم دیگر می‌آمد تا به همدیگر می‌رسیدند. <ref>ضرغامی، فروغ الزمان، قوچان، خراسان رضوی، 1384 و 1380 و 1383 و بی‌تا. </ref> در اسفراین، در آستانه ماه محرم، علم مخصوص حسینیه شهر را با پارچه‌های سیاه می‌پوشاندند و در روز اول ماه محرم مراسم «علم گردانی» انجام می‌شد. به این ترتیب که تعدادی از جوانان به همراه فردی روحانی، علم را در کوچه‌ها می‌گرداندند و اشعاری در رثای [[شهدای کربلا]] از جمله حضرت [[علی اصغر (ع)|علی اصغر (ع)]] می‌خواندند هنگام عبور از مقابل خانه‌ها، کسانی که نذر داشتند به فراخور، مقداری آرد، گندم، جو یا پول به علم گردان‌ها می‌دادند. علم‌دارها دعا می‌کردند و برای درگذشتگان فاتحه می‌خواندند. برخی صاحبخانه‌ها هم برای آن‌ها اسفند، نمک و گل سرخ در آتش می‌ریختند. مراسم علم گردانی فقط یک روز برگزار می‌شد و پس از آن علم را در جایگاه مخصوص خود در حسینیه نصب می‌کردند و به این ترتیب مراسم عزاداری شهرستان اسفراین آغاز می‌شد. <ref>سنگ سفیدی، علی اصغر، اسفراین، خراسان شمالی، 1347.</ref>


به هنگام صبح، پایه چوبی علم های یپیغمبر (ص) و صاحب الزمان (عج) را که حدود شش متر طول داشت، از حسینیه ها بیرون آورده میشد و از سوی متولیان حسینیه و بانیان مراسم، در حیاط حسینیه شست و شو می دادند. ابتدا علم ها را با پارچه مختلف می پوشاندند؛ به گونه ای که علم پیغمبر (ص) را چهارده خلعت و علم صاحب الزمان (عج) را هفت خلعت می پوشاندند که هر کدام از خلعت ها با هفت بند در هفت جای تنه علم ها بسته می شدند و ثابت می ماندند. در گذشته های نه چندان دور، این خلعت ها به چهل عدد می رسید که امروز همچون گذشته خلعت اول سیاهرنگ است و در واقع نشانی از سوگوار بودن پیامبر (ص) و فرزند حاضرش، حضرت مهدی (عج) است.  
===مراسم علمبندان در لاهیجان===
[[پرونده:علم واچینی.jpg|بندانگشتی|علم واچینی <ref>[https://www.yjc.ir/fa/news/4319197/%D8%A2%D9%8A%D9%8A%D9%86-%D9%88-%D8%B3%D9%86%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%D9%8A-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%A8%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D8%B9%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%8A-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D9%8A%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 باشگاه خبرنگاران جوان]</ref>]]
گروهی از مردم شیخان‌بر لاهیجان در عصر نخستین روز ماه محرم به همراه متولیان و خادمان مقبره شیخ زاهد گیلانی با پارچه‌های سیاهی که بر روی آن‌ها اشعاری در رثای امام حسین (ع) نوشته شده بود، مقبره را سیاهپوش می‌کردند و آماده استقبال از عزاداران حسینی می‌شدند.
در شب نخستین روز ماه محرم در مسجدی نزدیک بقعه شیخ زاهد مراسم روضه‌خوانی برپا می‌شد. سپس مردم راهی مقبره شیخ زاهد می‌شدند و در صحن مقبره تجمع می‌کردند. در این هنگام جوانان با جامه‌های سیاه به تن، به سینه‌زنی می‌پرداختند و یکی از خادمان، علم بزرگی را که به آن «پیله علم» می‌گفتند و با پارچه‌های سبز پوشیده شده بود، از جایگاه مخصوص کنار مقبره بیرون می‌آورد و قبله‌ای بر سر آن نصب می‌کرد. حاضران صلوات می‌فرستادند و پس از خواندن دعای مخصوص بستن علم، تمام مردم، از زن و مرد و کوچک و بزرگ برای تبرک از زیر علم که مزین به نام امام حسین (ع) بود، عبور می‌کردند هر کسی هم نذری داشت، پارچه‌ای به علم گره می‌زد و حاجت می‌طلبید. آنگاه علم را با صلوات در جای مخصوص خود نصب می‌کردند و تا بیست و هشتم صفر آن را افراشته نگه می‌داشتند.
پس از اتمام مراسم علمبندان، در صحن بقعه شیخ زاهد فرش و حصیر پهن می‌کردند و به حاضران و عزاداران شام می‌دادند. در این هنگام از خانه‌های اهالی شیخان‌بر غذا می‌آوردند و هر یک از زوار پس از خوردن شام، مقداری از غذا را هم به نیت تبرک برای نزدیکان خود می‌برد. این مراسم ده روز ادامه می‌یافت و در روز دهم مراسم «علم واچینی» انجام می‌شد. <ref>نورانیان، فاطمه به نقل از علی حسینی، سنگسر، سمنان، 1347.</ref>
===مراسم علمبندان در کرمان===
[[پرونده:مراسم علمبندان در کرمان.jpg|بندانگشتی|مراسم علمبندان در کرمان <ref>[https://www.isna.ir/photo/94072818451/%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%B9%D9%84%D9%85-%D8%A8%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B2%D8%B1%D9%86%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86#1 خبرگزاری ایسنا]</ref>]]
در سرآسیاب فرسنگی کرمان، روز هشتم محرم، مراسم علمبندان اجرا می‌شد. علم مخصوص سرآسیاب، بسیار قدیمی بود که با پارچه‌های رنگین تزئین شده و به «علم ابوالفضل» مشهور بود. علم را از حسینیه حرکت می‌دادند و در تمام محلات سرآسیاب می‌گرداندند و به خانه‌ها می‌رفتند. اهل هر خانه به یمن ورود علم و برای خیرمقدم، در مدخل خانه می‌ایستادند و مبلغی را به عنوان نذر به متصدی علم می‌دادند. پول‌های جمع شده به مصرف مراسم سوگواری [[ابا عبدالله (ع)]] می‌رسید و بخشی از آن به نیازمندان اختصاص می‌یافت. در ضمن گرداندن علم، اشعاری هم خوانده می‌شد. از جمله: <ref>وکیلیان، سید احمد، شیراز، فارس، بی‌تا. </ref>


بخش بعدی کار را «سر بستن» می نامیدند که همان گذاشتن تیغه بر تنه بود. تیغه ها از جنس نقره بودند و به لحاظ شمایل، تیغه علم پیغمبر (ص) به شکل گنبد و دو مناره، همچون حرم مطهر حضرت نبی اکرم (ص) بود. تیغه علم صاحب الزمان (عج) که بزرگ تر بود، شکلی تجریدی داشت و تقریباً برگرفته از نقوش اسلیمی گیاهی بود. این تیغه ها نزد عزاداران، قداست و ارزش ویژه ای داشتند.
{{شعر}}
{{ب| '''علمدار''' | '''اعضا هیئت''' }}
{{ب| حسین حسین حسین | حسین حسین حسین }}
{{ب| سلطان مظلوم حسین | حسین حسین حسین }}
{{ب| شاهنشه خوبان حسین | حسین حسین حسین }}
{{پایان شعر}}


علم پیامبر (ص) با صلوات از درون حسینیه بیرون آورده میشد و جلوی عزاداران قرار می گرفت. علم ها بر دست مردان، در تمام شهر از مقابل خانه سادات و بزرگان شهر و مکان های ویژه ای که مورد نظر بود، عبور داده می شدند تا دوباره حسینیه صاحب الزمان (عج) برسد. این حرکت و سفر، خود تمثیلی از قیام امام حسین (ع) بود؛ قیامی در طول تاریخ و زمان و ظهور دین اسلام و مذهب تشیع.
===مراسم علمبندان در چهارمحال و بختیاری ===


در میانه، چند روز مانده به ماه محرم، گروهی از جوانان در کوچه ها و به در خانه ها می رفتند و دسته جمعی با خواندن شعر زیر برای تهیه علم از صاحبخانه ها، تقاضای کمک می کردند:
مراسم علم گردانی در چالشتر چهارمحال و بختیاری در شب [[تاسوعا]] انجام می‌گرفت. در این شب، جوانان علم‌ها را به در خانه‌های کسانی می‌بردند که تازه ازدواج کرده بودند و آن‌ها به علمداران هدایایی مثل کله قند، چای، پارچه و شیرینی می‌دادند. پس از آن علم‌ها را سینه‌زنان به قبرستان می‌بردند و پس از نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و قرائت فاتحه برای اهل قبور به حسینیه بازمی‌گرداندند. <ref>دهقان، خیرالله، چالشتر، چهار محال و بختیاری، 1377.</ref>
===مراسم علمبندان در میناب===
در شهر میناب، مراسم علم بندان مصادف با آغاز محرم بود؛ به این ترتیب که دوازده علم، به نشان دوازده معصوم، در دوازده حسینیه شهر که به نام این معصومین نامیده شده بود، آماده می‌کردند. بدنه این علم‌ها را که تقریباً به یک شکل و اندازه بودند، با پارچه‌های تزئینی می‌پوشاندند و بر سر علم‌ها تیغه می‌گذاشتند. مراسم عزاداری در این شهر روز پنجم محرم به اوج خود می‌رسید و این اوج بیشتر در دو حسینیه بزرگ شهر، یعنی حسینیه‌های رسول اکرم (ص) و حضرت صاحب الزمان (عج) دیده می‌شد. به هنگام صبح، پایه چوبی علم‌های پیغمبر (ص) و صاحب الزمان (عج) را که حدود شش متر طول داشت، از حسینیه‌ها بیرون آورده می‌شد و از سوی متولیان حسینیه و بانیان مراسم، در حیاط حسینیه شست و شو می‌دادند. ابتدا علم‌ها را با پارچه مختلف می‌پوشاندند؛ به گونه‌ای که علم پیغمبر (ص) را چهارده خلعت و علم صاحب الزمان (عج) را هفت خلعت می‌پوشاندند که هر کدام از خلعت‌ها با هفت‌بند در هفت جای تنه علم‌ها بسته می‌شدند و ثابت می‌ماندند. در گذشته‌های نه چندان دور، این خلعت‌ها به چهل عدد می‌رسید که امروز همچون گذشته خلعت اول سیاه‌رنگ است و در واقع نشانی از سوگوار بودن پیامبر (ص) و فرزند حاضرش، حضرت مهدی (عج) است. بخش بعدی کار را «سر بستن» می‌نامیدند که همان گذاشتن تیغه بر تنه بود. تیغه‌ها از جنس نقره بودند و به لحاظ شمایل، تیغه علم پیغمبر (ص) به شکل گنبد و دو مناره، همچون حرم مطهر حضرت نبی اکرم (ص) بود. تیغه علم صاحب الزمان (عج) که بزرگ‌تر بود، شکلی تجریدی داشت و تقریباً برگرفته از نقوش اسلیمی گیاهی بود. این تیغه‌ها نزد عزاداران، قداست و ارزش ویژه‌ای داشتند. علم پیامبر (ص) با صلوات از درون حسینیه بیرون آورده می‌شد و جلوی عزاداران قرار می‌گرفت. علم‌ها بر دست مردان، در تمام شهر از مقابل خانه سادات و بزرگان شهر و مکان‌های ویژه‌ای که مورد نظر بود، عبور داده می‌شدند تا دوباره حسینیه صاحب الزمان (عج) برسد. این حرکت و سفر، خود تمثیلی از قیام امام حسین (ع) بود؛ قیامی در طول تاریخ و زمان و ظهور دین اسلام و مذهب تشیع.


در میانه، چند روز مانده به ماه محرم، گروهی از جوانان در کوچه‌ها و به در خانه‌ها می‌رفتند و دسته جمعی با خواندن شعر زیر برای تهیه علم از صاحبخانه‌ها، تقاضای کمک می‌کردند:
[[پرونده:مراسم علمبندان در میناب 1.jpg|بندانگشتی|مراسم علمبندان در میناب <ref>[https://www.isna.ir/news/97062512354/%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%B9%D9%84%D9%85-%D9%BE%DB%8C%D8%BA%D9%85%D8%A8%D8%B1-%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D9%BE%D9%86%D8%AC%D9%85-%D9%85%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%DB%8C%D9%86%D8%A7%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D8%AF-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 خبرگزاری ایسنا]</ref>]]
بیز گلمیشیک اسکی یه   
بیز گلمیشیک اسکی یه   


خط ۷۷: خط ۶۳:




کسانی که نذری داشتند پارچه نذری خود را به آن ها میدادند. پس از دور زدن محله و جمع آوری پارچه، جوانان به حسینیه یا محل بستن علم برمی گشتند و علم سیدالشهداء را می بستند. با بستن علم، عزاداری عاشورا آغاز میشد و این علم پیشاپیش هیئت عزاداران محله به حرکت درمی آمد. <ref>گروسی، بی نام، میانه، آذربایجان شرقی، بی تا. </ref>
کسانی که نذری داشتند پارچه نذری خود را به آن‌ها می‌دادند. پس از دور زدن محله و جمع‌آوری پارچه، جوانان به حسینیه یا محل بستن علم برمی‌گشتند و علم سیدالشهداء را می‌بستند. با بستن علم، عزاداری عاشورا آغاز می‌شد و این علم پیشاپیش هیئت عزاداران محله به حرکت درمی‌آمد. <ref>گروسی، بی‌نام، میانه، آذربایجان شرقی، بی‌تا. </ref>
 
==منبع==
==منبع==
اصغر شعاع، علی آنی زاده، رقیه حاج محمدیاری، شهرزاد دوستی، الهه شایسته رخ، محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ص 32-40.
* [[محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران|اصغر شعاع، علی آنی‌زاده، رقیه حاج محمدیاری، شهرزاد دوستی، الهه شایسته رخ، محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ص 32-40.]]
==پی نوشت==
==پی نوشت==
[[رده:آیین‌ها]]
[[رده:آیین‌ها در ماه محرم]]
[[رده:سوگواری]]
[[رده:سوگواری در ماه محرم]]
[[رده:مراسم‌ها]]
[[رده:مراسم‌ها در ماه محرم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۲:۲۳

علمبندان، یکی از آیین‌های آغاز محرم به شمار می‌رود که پس از نظافت و آماده‌سازی حسینیه‌ها و تکایا انجام می‌شود. علم رایج‌ترین و مهم‌ترین نشانه و صورت تمثیلی و رمزی عزاداری شهدای کربلاست.

مراسم علمبندان

اصطلاح علم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

علم، معانی متفاوتی دارد که از آن جمله است: نشان، پرچم و بیرق (لغتنامه دهخدا). اما آنچه مراد و منظور از علم در مراسم عاشوراست، عبارت از درفشی است با دسته‌ای چوبی یا فولادین که گاه بر سر آن شکل پنجه‌ای فلزی نصب کنند و آن را به لاله‌های بلورین و شمعدان‌ها و پارچه‌های رنگارنگ مزین سازند و در ایام عزاداری محرم و صفر در دسته‌ها حرکت دهند. در لغتنامه دهخدا، علم چنین معنا شده است: «نخل یا چوب بسیار بلندی همچون درخت تبریزی که در تعزیه‌خوانی پیشاپیش دسته‌ها برند و بر سر آنگاه شکل پنجه‌ای از فلز باشد و گاه پارچه سیاه بر آن پوشند». «علمبندان» آغازگر مراسم عزاداری حسینی و «علم واچینی» یا «شهید کردن علم» نشانه خاتمه سوگواری است. [۱]

فلسفه علمبندان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

علمبندان [۲]

علم‌ها همیشه نماد و نشان شخصیت‌های مثبت و مقدس نیستند و در برخی موارد به عنوان نماد شخصیت‌های منفی به کار می‌روند. از جمله در فیروزآباد میبد یزد، علمی به نام «علم نمد» در جلوی نخل دسته‌های عزاداری حرکت داده می‌شود که نماد «اسماء» همسر و قاتل امام حسن (ع) است. شیوه حرکت دادن این علم به گونه‌ای است که شادمانی را القا می‌کند، به همین دلیل برخی هم آن را نماد زنی می‌دانند که از شهادت امام حسین (ع) خرسند است و هنگام ورود قافله‌سرا به کوفه شادی می‌کند.

برخی از علم‌ها نشانه‌ای فراتر از صحنه کربلا دارند و در واقع نمادی از سوگواری‌های تاریخ تشیع هستند که در اوج خود به قیام عاشورا متصل می‌شوند. از این رو، علم یکی از نشانه‌های مهم عزاداری عاشورا و علمدار کربلا عباس بن علی (ع) محسوب می‌شود. در گذشته، جدای از مسائل اعتقادی و معنوی مراسم، کارکردهای سیاسی و اجتماعی نیز برای علم گردانی مترتب بود یکپارچگی اجتماعی (هم هدف بودن) و احساس همبستگی و وابستگی (تشکیل روابط صمیمی بین اعضا) از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی این مراسم به شمار می‌رود جدای از آن این رسم گاه در گذشته فراتر از یک مراسم مذهبی عمل می‌کرد؛ مثلاً برای احقاق حق یک مظلوم و یا آزادی یک زندانی بی‌گناه.

مراسم علمبندان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مراسم علمبندان [۳]

مراسم علم گردانی در مناطق مختلف به شکل‌های گوناگونی انجام می‌شود. برای مثال، در میناب «مراسم علم پیغمبر» برگزار می‌گردد. اگرچه پیدایش و چگونگی شکل‌گیری این مراسم مشخص نیست، اما احتمال می‌رود، که این مراسم ابتدا به شکل علم‌گردانی‌های ساده برای جمع نذورات صورت می‌گرفت و علم‌ها نشانی از حسینیه‌ها بوده‌اند و با گرد آمدن عزاداران و حسینیه‌ها در یک محل برای عزاداری مشترک، کم کم این مراسم کامل شده است. در بعضی مناطق، بانیان، با همراهی اقوام علم‌ها را در خانه‌های خود می‌بستند و برای مراسم به حسینیه و مسجد می‌آوردند. برای مثال یک روز پیش از محرم، یعنی غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه، علم بندها که بیشتر آن‌ها سادات بودند، علم‌ها را در خانه می‌بستند و به مسجد عاشورا حمل می‌کردند و بعد از نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی، علم‌ها را به پای منبر می‌بردند که در اصطلاح به آن «به تخت بردن علم» می‌گفتند. بستن علم به عهده «پیر غلام» و سادات بود. پیر غلام کهنسال‌ترین سادات علمدار بود. پس از بسته شدن علم‌ها، چند تن از سادات، علم‌ها را برمی‌داشتند و دور حسینیه‌ها می‌چرخاندند و بعد در اطراف علم سینه می‌زدند که به «حسین به / حسین به» مشهور بود. [۴] در برخی مناطق هم مراسم علمبندان در حسینیه و مسجد انجام می‌شد. برای این کار روز قبل از مراسم، پارچه‌های علم را می‌شستند و خشک می‌کردند. صبح روز علمبندان، چاووشی‌خوان، مردن را با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع) یا با نواختن نوعی شیپور آگاه می‌کرد. پس از جمع شدن مردم، بانیان به اتفاق ریش سفیدان و سادات، علم را می‌بستند. در حین کار، اسپند دود می‌کردند و شخصی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستادند. مراسم نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی هم در بعضی مناطق در حین مراسم علمبندان برپا می‌شد. [۵]

مراسم علمبندان در مناطق مختلف[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مراسم علمبندان در مشهد[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در مشهد، مانند دیگر شهرهای ایران، جوانان هر محله، علم مخصوص حسینیه‌ها را با سلام و صلوات و اشعار و مرثیه «سرسیاه» یا «سیاهپوش» می‌کردند. در روز سیاهپوش کردن علم، خیمه و خرگاه حسینیه را هم برپا می‌داشتند. آنگاه علم سیاهپوش شده را در مدخل حسینیه -جای رفت و آمد عزاداران- نصب می‌کردند. آغاز عزاداری سیدالشهدا در شهر مشهد، از شب چهارم محرم بود، اما زیارت و نذر و نیاز علم‌های بزرگ سیاهپوش شده حسینیه‌ها، از همان روز اول محرم، از سوی عزاداران امام حسین (ع) و حاجتمندان انجام می‌شد. [۶]

مراسم علمبندان در بیرجند[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مراسم علمبندان در بیرجند[۷]

در بیرجند هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و یارانش نامگذاری می‌کردند و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پنداشتند و برای برپا کردن آن، مراسم خاصی به جا می‌آوردند که به «علم بندو» یا «عقد علم» مشهور بود. مراسم علمبندان در بیرجند بیشتر در روزهای ششم و هفتم محرم انجام می‌گرفت؛ یعنی مصادف با روزی که آب را بر امام و یارانش بستند. علم‌ها اغلب «بانی» و «علم‌چی» داشتند که صاحب علم محسوب می‌شدند. این عنوان به طور موروثی به آن‌ها می‌رسید. در روستای درفش بیرجند، بین اعضای گروه علم گردانان گندم تقسیم می‌کردند. گروه شامل دوازده نفر علم‌چی، هشت نفر سنگ‌زن، دو نفر بارکش، دو نفر فراش (خادم مسجد) و یک روحانی بود. گندم‌ها را توبره‌کش یا کیسه‌کش حمل می‌کرد و سهم او را علم‌چی‌ها می‌دانند. مقداری از گندم متبرک شده با علم را هم، برای برکت به انبار برمی‌گرداندند. در روستای خنگ بیرجند، صبح هشتم محرم، علم گردانی را از خانه بزرگ ده آغاز می‌کردند. دسته‌های علم گردانی وقتی به هم می‌رسیدند، مراسم سلام علم‌ها را برگزار می‌کردند؛ به این ترتیب که هر دسته با خواندن اشعار سلام، به طرف علم دیگر می‌آمد تا به همدیگر می‌رسیدند. [۸] در اسفراین، در آستانه ماه محرم، علم مخصوص حسینیه شهر را با پارچه‌های سیاه می‌پوشاندند و در روز اول ماه محرم مراسم «علم گردانی» انجام می‌شد. به این ترتیب که تعدادی از جوانان به همراه فردی روحانی، علم را در کوچه‌ها می‌گرداندند و اشعاری در رثای شهدای کربلا از جمله حضرت علی اصغر (ع) می‌خواندند هنگام عبور از مقابل خانه‌ها، کسانی که نذر داشتند به فراخور، مقداری آرد، گندم، جو یا پول به علم گردان‌ها می‌دادند. علم‌دارها دعا می‌کردند و برای درگذشتگان فاتحه می‌خواندند. برخی صاحبخانه‌ها هم برای آن‌ها اسفند، نمک و گل سرخ در آتش می‌ریختند. مراسم علم گردانی فقط یک روز برگزار می‌شد و پس از آن علم را در جایگاه مخصوص خود در حسینیه نصب می‌کردند و به این ترتیب مراسم عزاداری شهرستان اسفراین آغاز می‌شد. [۹]

مراسم علمبندان در لاهیجان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

علم واچینی [۱۰]

گروهی از مردم شیخان‌بر لاهیجان در عصر نخستین روز ماه محرم به همراه متولیان و خادمان مقبره شیخ زاهد گیلانی با پارچه‌های سیاهی که بر روی آن‌ها اشعاری در رثای امام حسین (ع) نوشته شده بود، مقبره را سیاهپوش می‌کردند و آماده استقبال از عزاداران حسینی می‌شدند. در شب نخستین روز ماه محرم در مسجدی نزدیک بقعه شیخ زاهد مراسم روضه‌خوانی برپا می‌شد. سپس مردم راهی مقبره شیخ زاهد می‌شدند و در صحن مقبره تجمع می‌کردند. در این هنگام جوانان با جامه‌های سیاه به تن، به سینه‌زنی می‌پرداختند و یکی از خادمان، علم بزرگی را که به آن «پیله علم» می‌گفتند و با پارچه‌های سبز پوشیده شده بود، از جایگاه مخصوص کنار مقبره بیرون می‌آورد و قبله‌ای بر سر آن نصب می‌کرد. حاضران صلوات می‌فرستادند و پس از خواندن دعای مخصوص بستن علم، تمام مردم، از زن و مرد و کوچک و بزرگ برای تبرک از زیر علم که مزین به نام امام حسین (ع) بود، عبور می‌کردند هر کسی هم نذری داشت، پارچه‌ای به علم گره می‌زد و حاجت می‌طلبید. آنگاه علم را با صلوات در جای مخصوص خود نصب می‌کردند و تا بیست و هشتم صفر آن را افراشته نگه می‌داشتند. پس از اتمام مراسم علمبندان، در صحن بقعه شیخ زاهد فرش و حصیر پهن می‌کردند و به حاضران و عزاداران شام می‌دادند. در این هنگام از خانه‌های اهالی شیخان‌بر غذا می‌آوردند و هر یک از زوار پس از خوردن شام، مقداری از غذا را هم به نیت تبرک برای نزدیکان خود می‌برد. این مراسم ده روز ادامه می‌یافت و در روز دهم مراسم «علم واچینی» انجام می‌شد. [۱۱]

مراسم علمبندان در کرمان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مراسم علمبندان در کرمان [۱۲]

در سرآسیاب فرسنگی کرمان، روز هشتم محرم، مراسم علمبندان اجرا می‌شد. علم مخصوص سرآسیاب، بسیار قدیمی بود که با پارچه‌های رنگین تزئین شده و به «علم ابوالفضل» مشهور بود. علم را از حسینیه حرکت می‌دادند و در تمام محلات سرآسیاب می‌گرداندند و به خانه‌ها می‌رفتند. اهل هر خانه به یمن ورود علم و برای خیرمقدم، در مدخل خانه می‌ایستادند و مبلغی را به عنوان نذر به متصدی علم می‌دادند. پول‌های جمع شده به مصرف مراسم سوگواری ابا عبدالله (ع) می‌رسید و بخشی از آن به نیازمندان اختصاص می‌یافت. در ضمن گرداندن علم، اشعاری هم خوانده می‌شد. از جمله: [۱۳]

علمدار اعضا هیئت
حسین حسین حسین حسین حسین حسین
سلطان مظلوم حسین حسین حسین حسین
شاهنشه خوبان حسین حسین حسین حسین

مراسم علمبندان در چهارمحال و بختیاری[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مراسم علم گردانی در چالشتر چهارمحال و بختیاری در شب تاسوعا انجام می‌گرفت. در این شب، جوانان علم‌ها را به در خانه‌های کسانی می‌بردند که تازه ازدواج کرده بودند و آن‌ها به علمداران هدایایی مثل کله قند، چای، پارچه و شیرینی می‌دادند. پس از آن علم‌ها را سینه‌زنان به قبرستان می‌بردند و پس از نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و قرائت فاتحه برای اهل قبور به حسینیه بازمی‌گرداندند. [۱۴]

مراسم علمبندان در میناب[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در شهر میناب، مراسم علم بندان مصادف با آغاز محرم بود؛ به این ترتیب که دوازده علم، به نشان دوازده معصوم، در دوازده حسینیه شهر که به نام این معصومین نامیده شده بود، آماده می‌کردند. بدنه این علم‌ها را که تقریباً به یک شکل و اندازه بودند، با پارچه‌های تزئینی می‌پوشاندند و بر سر علم‌ها تیغه می‌گذاشتند. مراسم عزاداری در این شهر روز پنجم محرم به اوج خود می‌رسید و این اوج بیشتر در دو حسینیه بزرگ شهر، یعنی حسینیه‌های رسول اکرم (ص) و حضرت صاحب الزمان (عج) دیده می‌شد. به هنگام صبح، پایه چوبی علم‌های پیغمبر (ص) و صاحب الزمان (عج) را که حدود شش متر طول داشت، از حسینیه‌ها بیرون آورده می‌شد و از سوی متولیان حسینیه و بانیان مراسم، در حیاط حسینیه شست و شو می‌دادند. ابتدا علم‌ها را با پارچه مختلف می‌پوشاندند؛ به گونه‌ای که علم پیغمبر (ص) را چهارده خلعت و علم صاحب الزمان (عج) را هفت خلعت می‌پوشاندند که هر کدام از خلعت‌ها با هفت‌بند در هفت جای تنه علم‌ها بسته می‌شدند و ثابت می‌ماندند. در گذشته‌های نه چندان دور، این خلعت‌ها به چهل عدد می‌رسید که امروز همچون گذشته خلعت اول سیاه‌رنگ است و در واقع نشانی از سوگوار بودن پیامبر (ص) و فرزند حاضرش، حضرت مهدی (عج) است. بخش بعدی کار را «سر بستن» می‌نامیدند که همان گذاشتن تیغه بر تنه بود. تیغه‌ها از جنس نقره بودند و به لحاظ شمایل، تیغه علم پیغمبر (ص) به شکل گنبد و دو مناره، همچون حرم مطهر حضرت نبی اکرم (ص) بود. تیغه علم صاحب الزمان (عج) که بزرگ‌تر بود، شکلی تجریدی داشت و تقریباً برگرفته از نقوش اسلیمی گیاهی بود. این تیغه‌ها نزد عزاداران، قداست و ارزش ویژه‌ای داشتند. علم پیامبر (ص) با صلوات از درون حسینیه بیرون آورده می‌شد و جلوی عزاداران قرار می‌گرفت. علم‌ها بر دست مردان، در تمام شهر از مقابل خانه سادات و بزرگان شهر و مکان‌های ویژه‌ای که مورد نظر بود، عبور داده می‌شدند تا دوباره حسینیه صاحب الزمان (عج) برسد. این حرکت و سفر، خود تمثیلی از قیام امام حسین (ع) بود؛ قیامی در طول تاریخ و زمان و ظهور دین اسلام و مذهب تشیع.

در میانه، چند روز مانده به ماه محرم، گروهی از جوانان در کوچه‌ها و به در خانه‌ها می‌رفتند و دسته جمعی با خواندن شعر زیر برای تهیه علم از صاحبخانه‌ها، تقاضای کمک می‌کردند:

مراسم علمبندان در میناب [۱۵]

بیز گلمیشیک اسکی یه

ما آمدیم پارچه بگیریم

حضرتی گول دسته یه

برای گلدسته حضرت

الله بیر اوغول وئرسین

خدا یک پسر به شما بدهد

گلسین گئدک دسته یه

که با ما برای عزاداری بیاید


کسانی که نذری داشتند پارچه نذری خود را به آن‌ها می‌دادند. پس از دور زدن محله و جمع‌آوری پارچه، جوانان به حسینیه یا محل بستن علم برمی‌گشتند و علم سیدالشهداء را می‌بستند. با بستن علم، عزاداری عاشورا آغاز می‌شد و این علم پیشاپیش هیئت عزاداران محله به حرکت درمی‌آمد. [۱۶]

منبع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پی نوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ وکیلیان، سید احمد، شیراز، فارس، بی‌تا.
  2. ↑ رجانیوز
  3. ↑ خبرگزاری ایرنا
  4. ↑ سعیدی، بی‌نام، بیرجند، خراسان جنوبی، 1364.
  5. ↑ کاووسی، بی‌نام، بیرجند، خراسان جنوبی، 1353.
  6. ↑ رضایی، بی‌نام، مشهد، خراسان رضوی، 1377.
  7. ↑ «ایرنا» خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران
  8. ↑ ضرغامی، فروغ الزمان، قوچان، خراسان رضوی، 1384 و 1380 و 1383 و بی‌تا.
  9. ↑ سنگ سفیدی، علی اصغر، اسفراین، خراسان شمالی، 1347.
  10. ↑ باشگاه خبرنگاران جوان
  11. ↑ نورانیان، فاطمه به نقل از علی حسینی، سنگسر، سمنان، 1347.
  12. ↑ خبرگزاری ایسنا
  13. ↑ وکیلیان، سید احمد، شیراز، فارس، بی‌تا.
  14. ↑ دهقان، خیرالله، چالشتر، چهار محال و بختیاری، 1377.
  15. ↑ خبرگزاری ایسنا
  16. ↑ گروسی، بی‌نام، میانه، آذربایجان شرقی، بی‌تا.
برگرفته از «https://fa.wikihussain.com/index.php?title=علمبندان&oldid=35382»