توابین: تفاوت میان نسخه‌ها

مرگ‌ یزیدبن‌معاویه‌ در سال‌ 64 و نزاع‌ بر سر جانشینی‌ وی‌ در شام‌، مخالفان‌ امویان‌ را در عراق‌ و حجاز به‌ قیام‌ بر انگیخت‌. کمی‌ بعد عبداللّه‌بن‌زُبیر در مکه‌ مدعی‌ خلافت‌ شد. عبیداللّه‌بن‌زیاد، کارگزار امویان‌ در عراق‌، به‌ شام‌ گریخت‌ و عمّال‌ عبداللّه‌بن‌زبیر بسهولت‌ بصره‌ و کوفه‌ را به‌ چنگ‌ آوردند. در این‌ تحولات‌ سیاسی‌، توّابین‌ مجال‌ یافتند تا دعوت‌ خود را گسترده‌تر کنند. برخی‌ از آنان‌، با توجه‌ به‌ اوضاع‌ متزلزل‌ و آشفته‌ سیاسی‌، می‌خواستند دارالاماره‌ کوفه‌ را تصرف‌ کنند و مانعِ حاکمیت‌ زبیریان‌ در این‌ شهر شوند، اما سلیمان‌ معتقد بود که‌، به‌ سبب‌ پایگاه‌ و نفوذ اشراف‌ کوفه‌ که‌ در قتل‌ امام‌ حسین‌ علیه‌السلام‌ شرکت‌ داشتند، هنوز زمان‌ مناسب‌ برای‌ قیام‌ فرا نرسیده‌ و شیعیان‌ باید به‌ تلاش‌های‌ خود برای‌ گسترش‌ دعوت‌ بیفزایند.

 

مبلّغ‌ مشهور دعوت‌ در مصر، عبیداللّه‌بن‌عبداللّه‌ مُرّی‌، از جمله‌ کسانی‌ بود که‌ تلاش‌ بسیار می‌کرد. بزودی‌ شمار توّابین‌ به‌ شانزده‌ هزار تن‌ رسید و امید می‌رفت‌ که‌ در موعد مقرر قیام‌ کنند <ref>رجوع کنید به طبری‌، ج‌5، ص‌558 ـ 559، 584؛ ابن‌اثیر، ج‌4، ص‌ 162ـ 163؛ قس‌ ابن‌اعثم‌ کوفی‌، ج‌6، ص‌51 ـ 53؛ ابن‌کثیر، ج‌ 4، جزء 8، ص‌ 250ـ251، 254.</ref>، اما حوادث‌ بعدی‌ و حضور مختار ثقفی‌ و زبیریان‌ در کوفه‌، پیامدهای‌ ناخوشایندی‌ برای‌ توّابین‌ داشت‌.

 

مختار ــ که‌ در اندیشه‌ خونخواهی‌ امام‌ حسین‌ علیه‌السلام‌ بود ــ پیش‌ از مرگ‌ یزید به‌ عبداللّه‌بن‌زبیر پیوست‌، ولی‌ بسرعت‌ از او جدا شد و در نیمه‌ رمضان‌ سال‌64 به‌ کوفه‌ رفت‌. وی‌ سعی‌ می‌کرد تا شیعیان‌ کوفه‌ را به‌ سوی‌ خود جلب‌ کند. او خود را نماینده‌ امام‌ و مهدی‌ امت‌، محمدبن‌حنفیه‌ فرزند علی‌بن‌ ابی‌طالب‌، خواند و از سوی‌ دیگر شایستگی‌ سلیمان‌ را برای‌ رهبری‌ قیام‌ مخدوش‌ کرد و وی‌ را به‌ ناآگاهی‌ در امور نظامی‌ و سیاسی‌ متهم‌ نمود <ref>طبری‌، ج‌5، ص‌580؛ ابن‌اثیر، ج‌4، ص‌163؛ ابن‌کثیر، ج‌4، جزء8، ص‌251ـ253.</ref>. تبلیغات‌ مختار در میان‌ شیعیان‌ کوفه‌ دو دستگی‌ پدید آورد و نزدیک‌ به‌ دو هزار تن‌ از توّابین‌ جدا شدند و به‌ او پیوستند، و بدین‌ترتیب‌ در شیوه‌ مبارزه‌ با قاتلان‌ امام‌ حسین‌ علیه‌السلام‌ در میان‌ توّابین‌ تردید راه‌ یافت‌ <ref>طبری‌، ج‌ 5، ص‌ 580، 584؛ ابن‌کثیر، ج‌ 4، جزء 8، ص‌ 251.</ref>.

 

توّابین‌ و زبیریان‌ دشمن‌ مشترکی‌ <ref>امویان‌.</ref> داشتند و این‌ امر مانع‌ رویارویی‌ آنان‌ شده‌ بود، ولی‌ آنها درحقیقت‌ همدیگر را دشمن‌ می‌داشتند <ref>رجوع کنید به همان‌، ص‌536،539ـ540، 545.</ref>. زبیریان‌ از عواقب‌ نهضت‌ توّابین‌ در کوفه‌ سخت‌ بیمناک‌ بودند و خواهان‌ نبرد توّابین‌ با امویان‌ در خارج‌ از کوفه‌ بودند. عبداللّه‌بن‌یزید، حاکم‌ زبیری‌ کوفه‌، پیش‌ از خروج‌ توّابین‌ از کوفه‌ سیاست‌ دوگانه‌ای‌ پیشه‌ کرده‌ بود؛ از یک‌ سو، از قصاص‌ قاتلان‌ اصلی‌ امام‌ حسین‌ علیه‌السلام‌ حمایت‌ می‌کرد و از دیگر سو، تهدید می‌کرد که‌ اگر توّابین‌ در کوفه‌ بر ضد او بشورند، با آنان‌ خواهد جنگید <ref>طبری‌، ج‌5، ص‌ 561 ـ562.</ref>. پس‌ از خروج‌ توّابین‌ از کوفه‌، عبداللّه‌بن‌یزید توّابین‌ را به‌ اتحاد بر ضد دشمن‌ مشترک‌ تشویق‌ می‌کرد، اما سلیمان‌بن‌صرد درخواستهای‌ وی‌ را رد کرد و معتقد بود که‌ همراهی‌ زبیریان‌ با ایشان‌ موجب‌ انحراف‌ نهضت‌ و پذیرفتن‌ خلافت‌ ابن‌زبیر خواهد شد <ref>رجوع کنید به طبری‌، ج‌5، ص‌591ـ592.</ref>.

توّابین‌ در آغاز ربیع‌الا´خر سال‌ 65 <ref>قس‌ مسکویه‌، ج‌2، ص‌100: آغاز ربیع‌الاول‌.</ref> در اردوگاه‌ نُخَیله‌ <ref>بیرون‌ کوفه‌.</ref> گرد آمدند. از شانزده‌ هزار <ref>قس‌ ابن‌کثیر، ج‌4، جزء8، ص‌254: بیست‌ هزار.</ref> عضو ثبت‌نام‌ شده‌ تنها چهار هزار تن‌ حاضر شدند و از شیعیان‌ بصره‌ و مدائن‌ خبری‌ نبود. سلیمان‌ به‌ کوفه‌ مأمورانی‌ فرستاد تا با شعار «یالَثارات‌الحسین‌» <ref>ای‌ خونخواهان‌ حسین‌.</ref>، بازماندگان‌ را به‌ خروج‌ بر انگیزند. بااینهمه‌، پس‌ از سه‌ روز انتظار تنها اندکی‌ از شیعیان‌ به‌ توّابین‌ پیوستند. سلیمان‌ درنگ‌ بیشتر را روا ندید و سپاهیان‌ را توجیه‌ کرد که‌ جنگ‌ در کوفه‌ به‌ فتنه‌ و برادرکشی‌ خواهد انجامید، اما اگر بر سپاه‌ عبیداللّه‌ چیره‌ شوند، پیروزی‌ بر قاتلان‌ امام‌ حسین‌ علیه‌السلام‌ در کوفه‌ سهل‌ خواهد بود <ref>طبری‌، ج‌5، ص‌583 ـ 584؛ ابن‌اثیر، ج‌4، ص‌175ـ177؛ قس‌ ابن‌کثیر، ج‌4، جزء8، ص‌ 254ـ 255.</ref>. توّابین‌ در شامگاه‌ پنجم‌ ربیع‌الاخر به‌ سوی‌ کربلا حرکت‌ کردند. در میان‌ راه‌ عده‌ای‌ از ایشان‌ جدا شدند، اما بقیه‌ در کربلا بر مزار امام‌ حسین‌ به‌ عزا نشستند و از گناهان‌ خویش‌ پوزش‌ طلبیدند <ref>رجوع کنید به طبری‌، ج‌5، ص‌588 ـ590؛ ابن‌اثیر، ج‌ 4، ص‌ 177ـ 178.</ref>، سپس‌ به‌ سوی‌ شام‌ حرکت‌ کردند و در پایان راه‌ عراق‌ به‌ شام‌، در کنار رود فرات‌ به‌ قرقیسیا رسیدند.�حاکم‌ آنجا، زُفَربن‌حارث‌، از مخالفان‌ امویان‌ بود. او آذوقه‌ فراوانی‌ در اختیار توّابین‌ گذاشت‌ و برای‌ اتحاد با آنان‌ پیشنهادهای‌ گوناگون‌ داد؛ اما سلیمان‌ نپذیرفت‌، زیرا زفربن‌ حارث‌، پیش‌ از مرگ‌ یزید، از کارگزاران‌ او در قنّسرین‌ <ref>فلسطین‌.</ref> بود و پس‌ از مرگ‌ او در جنگ‌ مَرْج‌ راهِط‌ به‌ طرفداری‌ از عبداللّه‌بن‌زبیر با مروانیان‌ جنگیده‌ بود. اطلاعاتی‌ که‌ زفراز منطقه‌ جنگی‌ عین‌الوَرده‌ <ref>رأس‌العین‌، از شهرهای‌ جزیره‌ در شمال‌.</ref> در اختیار سلیمان‌ قرار داد، در شیوه‌ پیکار با سپاه‌ عبیداللّه‌بن‌زیاد بسیار سودمند واقع‌ شد <ref>رجوع کنید به طبری‌، ج‌ 5، ص‌ 593 ـ596؛ ابن‌اثیر، ج‌ 4، ص‌ 145، 149، 179ـ180؛ مسکویه‌، ج‌ 2، ص‌ 106ـ 108.</ref>. توّابین‌ در عین‌الورده‌ فرود آمدند. سلیمان‌ پیش‌ از شروع‌ نبرد، آداب‌ اخلاقی‌ جنگ‌ را که‌ از امام‌ علی‌ علیه‌السلام‌ آموخته‌ بود، یادآور شد و سپس‌ جانشینان‌ خود را در سپاه‌ معرفی‌ کرد <ref>ابن‌اثیر، ج‌ 4، ص‌ 180ـ181.</ref>. طلایه‌داران‌ لشکر توّابین‌ به‌ فرماندهی‌ مسیّب‌بن‌نجبه‌ بر دشمن‌ تاختند و غنایمی‌ به‌ چنگ‌ آوردند <ref>بلاذری‌، ج‌5، ص‌210.</ref>. لشکر امویان‌ در این‌ زمان‌ مشکل‌ فرماندهی‌ داشت‌. مروان‌بن‌حکم‌ در شام‌ مرده‌ بود و عبدالملک‌ به‌ خلافت‌ رسیده‌ بود. عبیداللّه‌بن‌زیاد بسرعت‌ بر این‌ مشکل‌ غلبه‌ کرد و در سه‌ نوبت‌ لشکری‌ بین‌ بیست‌ تا سی‌ هزار تن‌ برای‌ جنگ‌ با توّابین‌ گسیل‌ داشت‌ <ref>رجوع کنید به ابن‌اعثم‌ کوفی‌، ج‌ 6، ص‌ 81؛ ابن‌اثیر، ج‌ 4، ص‌ 182؛ قس‌ مسعودی‌، ج‌ 3، ص‌ 294.</ref>. دو سپاه‌ در 25 جمادی‌الاولی‌ 65 در برابر هم‌ صف‌آرایی‌ کردند و فرماندهان‌ دو سپاه‌ یکدیگر را به‌ اطاعت‌ از خود فرا خواندند. سلیمان‌ از سپاه‌ اموی‌ خواست‌ تا عبدالملک‌ را خلع‌ کنند و عبیداللّه‌بن‌زیاد را به‌ توّابین‌ سپارند و آنگاه‌ هر دو سپاه‌، زبیریان‌ را از عراق‌ بیرون‌ رانند و حکومت‌ را به‌ یکی‌ از اهل‌بیت‌ پیامبر صلی‌اللّه‌ علیه‌وآله‌وسلم‌، یعنی‌ امام‌ علی‌بن‌ حسین‌، سپارند <ref>ابن‌اثیر، همانجا؛ جعفری‌، ص‌229.</ref>. جنگ‌ سه‌ روز به‌ درازا کشید و توّابین‌ با شمار اندک‌ خود جنگیدند و رهبران‌ آنان‌ یکی‌ پس‌ از دیگری‌ به‌ شهادت‌ رسیدند و عاقبت‌ رفاعه‌بن‌شدّاد با گروهی‌ اندک‌ از توّابین‌ شبانگاه‌ عقب‌ نشستند <ref>ذهبی‌، حوادث‌ و وفیات‌ 61ـ80 ه .، ص‌48؛ ابن‌کثیر، ج‌4، جزء8، ص‌257.</ref>.توّابین‌ در راه‌ بازگشت‌ با گروهی‌ از شیعیان‌ بصره‌ و مدائن‌ که‌ برای‌ یاری‌ آنان‌ آمده‌ بودند، برخورد کردند و همگی‌ با اندوه‌ فراوان‌ به‌ شهرهای‌ خود بازگشتند <ref>طبری‌، ج‌5، ص‌600ـ601، 604ـ 605؛ ابن‌اعثم‌ کوفی‌، ج‌6، ص‌86؛ قس‌ اخطب‌ خوارزم‌، ج‌ 2، ص‌ 199.</ref>. شکست‌ توّابین‌ در عین‌الورده‌ توان‌ تجدید سازماندهی‌ را از ایشان‌ گرفته‌ بود، بنابراین‌ بازماندگان‌ این‌ واقعه‌ به‌ نهضت‌ مختار پیوستند. مختار ثقفی‌ که‌ در این‌ زمان‌ در زندان‌ کوفه‌ بود، برای‌ رفاعه‌بن‌شدّاد و توّابین‌ پیام‌ تسلیت‌ فرستاد. وی‌ از سلیمان‌ و دیگر شهیدان‌ تجلیل‌ کرد و از بازماندگان‌ توّابین‌ خواست‌ تا با او بر کتاب‌ خدا و سنّت‌ پیامبر اکرم‌ صلی‌اللّه‌علیه‌و آله‌وسلم‌ و خونخواهی‌ اهل‌ بیت‌ و جهاد با دشمنان‌ بیعت‌ کنند <ref>طبری‌، ج‌5، ص‌606.</ref>.اگر چه‌ توّابین‌ بظاهر در برابر سپاه‌ اموی‌ شکست‌ خوردند، توانستند برای‌ نخستین‌ بار تشکل‌ منسجمی‌ از شیعیان‌ به‌ وجود آورند و چون‌ قیام‌ آنان‌ بر پایه‌ تفکر شیعی‌ و تحت‌ تأثیر�شهادت‌ امام‌ حسین‌ علیه‌السلام‌ شکل‌ گرفته‌ بود، توانست‌ موجب‌ پیشرفت‌ تشیع‌ شود <ref>برای‌ توضیح‌ بیشتر رجوع کنید به جعفری‌، ص‌ 232ـ233.</ref>.