ابوسفیان: تفاوت میان نسخه‌ها

به‌رغم شهرت ابوسفیان در تاریخ صدر اسلام، از زندگی او خاصه پیش از اسلام آگاهی دقیق و کاملی در دست نیست. از برخی اشارات مورخان چنین بر میآید که وی پیش از اسلام از بزرگان قریش بوده و پیشه بازرگانی داشته‌ است.<ref>- فتوح البلدان، ص129.</ref> ابن‌حبیب او را از حکام قریش خوانده است.<ref>- المنمق، ص368.</ref> به‌ هنگام‌ ظهور اسلام‌ ابوسفیان به‌ عنوان‌ یکی از مخالفان‌ پیامبراکرم(ص) به‌ شمار میآمد و جزء سرسخت‌ترین دشمنان او شد و با برخی از بزرگان‌ مکه‌ در چند فعالیت‌ بر ضد دعوت‌ اسلام‌ شرکت‌ جست،‌ ولی در مقایسه‌ با دیگر سران‌ قریش‌ مانند ابوجهل و ابولهب، ظاهراً عداوت‌ کم‌تری ‌نشان‌ میداد و شدت مخالفت او کم‌تر بود.<ref>- جمل من انساب الاشراف، ج1، ص141.</ref> شاید به‌ سبب‌ اشتغال‌ به‌ تجارت‌ و ارتباط‌ داشتن‌ با جهان‌ اطراف‌، دلبستگی کم‌تری به‌ عقاید مشرکان‌ حجاز داشت‌.<ref>- المنمق، ص388.</ref> پس‌ از مهاجرت‌ پیامبراکرم(ص) از مکه به‌ مدینه‌، ابوسفیان‌ احتمالاً برای جبران‌ مافات، ‌دوباره‌ به‌ فعالیت‌ تجاری روی آورد. در دومین سال هجرت، در رأس‌ کاروانی تجاری از شام بازمیگشت. پیامبر (ص) با سپاهیانی آهنگ حمله به آن کرد، اما ابوسفیان از یک‌سو از قریشیان مکه یاری خواست و از سوی دیگر خود با زیرکی تغییر مسیر داده، کاروان‌ ‌ را به‌ سلامت‌ به‌ مکه رساند.  او مایل‌ به‌ درگیری با مسلمانان‌ نبود. با اینکه کاروان از خطر رسته بود، ابوجهل از تهدیدِ پیامبر چنان در خشم شد که تصمیم گرفت به مکه باز نگردد تا با یثربیان پیکار کند.<ref>- ر.ک : مغازی رسول الله (ص)، ص131-137.</ref> با وقوع‌ نبرد بدر که قریشیان شکست خوردند و‌ شماری از مشرکان‌ و سران بنیامیه‌ از جمله‌ فرزند ابوسفیان‌ حنظله‌ کشته‌ شدند،<ref>- السیرة النبویه ابن هشام، ج2، ص305-306؛ المعارف، ص344-345.</ref> این شکست چنان بر آنان گران آمد که تصمیم گرفتند دوباره به پیکار با پیامبر (ص) و مسلمانان مدینه روند. چنان‌که‌ برخی از محققان‌ به‌درستی گفته‌اند، نبرد بدر به‌ رقابت‌ یا دشمنی بنیامیه‌ با بنیهاشم‌ چهره‌ای خونین‌ داد به خصوص که سران بنیامیه‌ به دست حضرت علی(ع) و حمزه کشته شده بودند و خاطره‌ تلخ‌ و گزنده‌ آن برای قریش‌ تا سال‌های دور، حتی در اندیشه‌ نسل‌های بعدی باقی ماند و در پاره‌ای حوادث‌ قرن‌ اول‌ هجری نقش‌ داشت‌.<ref>- ر.ک : تاریخ قریش، ص143.</ref>

پس‌ از شکست‌ مسلمانان‌ در اُحد، ابوسفیان‌ بر فراز کوه‌ بر آمد و ضمن‌ ستایش‌ بتان‌، پیامبراکرم(ص) را به‌ نبردی ‌دوباره‌ در بدر وعده‌ داد.<ref>- ر.ک : السیر و المغازی، ص333-334؛ السیرة النبویه ابن هشام، ج2، ص305-306؛ انساب الاشراف، ج1، ص327.</ref> سال‌ بعد پیامبر به‌ بدر آمد، اما ابوسفیان‌ پیش‌ از رسیدن‌ به‌ وعده‌گاه‌، قریشیان‌ را متقاعد کرد که‌ به‌ مکه‌ باز گردند.<ref>- السیرة النبویه ابن هشام، ج3، ص220-221.</ref> سال‌ دیگر ابوسفیان‌ با یاری یهودیان‌ مدینه‌، پیکار خندق‌ را بر ضد مسلمانان ترتیب‌ داد،<ref>- همان، ج2، ص225-226.</ref> اما با تدبیر و هوشمندی پیامبراکرم(ص)، سپاه‌ ابوسفیان‌ و متحدانش‌ ناکام‌ برگشتند و مدینه‌ رهایی یافت‌.<ref>- ر.ک : انساب الاشراف، ج1، ص343-345.</ref>  

با آن‌که‌ در جریان‌ صلح‌ حُدَیبیه،‌ ابوسفیان‌ مداخله‌ آشکاری نداشت‌، اما پس‌ از شکستن‌ پیمان‌نامه‌ صلح‌ حدیبیه‌، ابوسفیان‌ از سوی مشرکان‌ به‌ مدینه‌ آمد تا درباره‌ تمدید مدت‌ صلح‌ با پیامبراکرم(ص) مذاکره‌ کند، اما کسی به ‌او اعتنا نکرد و بینتیجه‌ به‌ مکه‌ بازگشت‌.<ref>- ر.ک : السیرة النبویه ابن هشام، ج4، ص37-39.</ref> سرانجام‌ پس‌ از دشمنی و پیکارهای متعدد، ابوسفیان‌ در سال‌ هشتم ‌هجرت‌ و به‌ هنگام‌ فتح‌ مکه‌ به‌ یاری و وساطت‌ عباس‌ عموی پیامبر نزد آن حضرت آمد و اسلام‌ آورد.<ref>- مغازی واقدی، ج2، ص817-818.</ref> پیامبراکرم(ص) خانه‌ او را پناهگاه‌ امن‌ اعلام‌ کرد.<ref>- ر.ک : مغازی واقدی، ج2، ص817-818؛ سیره ابن هشام، ج4، ص46.</ref> پس‌ از آن‌ ابوسفیان‌ و خانواده‌اش‌ در شمار مسلمانان‌ در آمدند. رفتاری که پیامبر (ص) با مردم مکه کرد، سماحت اسلام و بزرگواری پیغمبر این دین را در دیده مخالفان آشکار ساخت. با اعلان چشم‌پوشی پیامبر (ص) از همه کسانی که در برابر اسلام جنگ‌افروزی کرده و مدت بیست سال از هیچ آزاری نسبت به پیامبر و پیروان او دریغ نکرده بودند و از کیفر میترسیدند، چون از او شنیدند که به آنان گفت: همه شما را آزاد کردم،<ref>- روزی که پیامبراکرم (ص) مکه را فتح کرد، بزرگان قریش نزد پیامبر آمدند. پیامبر پرسید گمان میکنید با شما چگونه رفتار میکنم؟ گفتند آنچه درخور برادری بزرگوار و برادرزاده ای بزرگوار است. پیامبر فرمود: اِذهَبُوا اَنتُمُ الطُّلَقاء بروید شما آزادید. از آن روز بزرگان و مشرکین سابق قریش به طلقا معروف شدند.  ر.ک : السیرة النبویه ابن هشام، ج4، ص54-55؛ مغازی واقدی، ج2، ص835-836.</ref> سران بنیامیه‌ نیز برای مدتی فرصت و امکان مخالفت و دشمنی با بنیهاشم را نیافتند.  

سران‌ بنیامیه‌ اسلام ‌را از دریچه‌ رقابت‌های قبیله‌ای و در جهت‌ کسب‌ امتیازهای کلان‌ مادی و قدرت‌ سیاسی مینگریستند. چنان‌ که ‌ابوسفیان‌ و خاندان‌ او نیز اگر چه‌ سرانجام‌ اسلام‌ آوردند و حتی از امتیازهایی برخوردار شدند و رسول‌خدا(ص) او را به‌ امارت‌ نجران‌ فرستاد<ref>- جمهرة النسب، ص49.</ref> و در جنگ‌ حُنَین‌، فرماندهی گروهی جنگجو را به‌ او سپرد و در پایان‌ جنگ‌، به‌ او و فرزندانش‌ غنایم‌ بیشتری بخشید.<ref>- ر.ک : مغازی واقدی، ج2، ص944-945.</ref> در غزوه طائف نیز شرکت داشت و حتی یک چشمش را از دست داد.<ref>- انساب الاشراف، ج1، ص530.</ref> پیامبر (ص) او را‌ برای گردآوری صدقات‌ به‌ طائف‌ فرستاد،<ref>- المعارف، ص344؛ انساب الاشراف، ج1، ص530.</ref> ولی ‌در روزگار پس‌ از رحلت پیامبراکرم(ص) در همراهی با قدرت‌ غالب،‌ سخت‌ در پی اهداف‌ خاص‌ خویش‌ بودند.

پس از رسیدن عثمان‌بن‌ عفان‌ به‌ خلافت‌ که‌ از بنیامیه‌ بود، امویان‌ توانستند قدرت‌ و نفوذ خود را  بیش‌ از گذشته‌ گسترش‌ دهند، هر چند بر اساس‌ روایات‌ موجود در باب‌ ترکیب‌ شورای شش‌ نفره‌ پس‌ از قتل‌ عمر، به‌ عبدالرحمان‌بن‌ عوف‌ که‌ با عثمان‌ خویشاوندی داشت‌،<ref>- جمل من انساب الاشراف، ج6، ص124-125، ج10، ص30.</ref> در گزینش جانشین‌ خلیفه‌ اختیارات بیحدّی بخشیده شده بود،<ref>- برای مجموعه‌ای از این روایات ر.ک : جمل من انساب الاشراف، ج6، ص119؛ تاریخ طبری، ج4، ص227 به بعد.</ref> اما باید گفت‌: بنا بر روایتی مهم‌، امیران‌ سپاه‌ و اشراف‌ - که‌ شماری از بنیامیه‌ در این‌ دو طبقه‌ حضوری مؤثر داشتند - عبدالرحمان‌ را به‌ گزینش‌ عثمان‌ ترغیب‌ میکردند.<ref>- تاریخ طبری، ج4، ص231.</ref> پس‌ از رسیدن‌ عثمان‌ به‌ خلافت‌، ابوسفیان‌ نزد وی و در جمع‌ امویان‌ گفت‌: اکنون‌ که‌ گوی خلافت‌ به‌ دست‌ شما افتاده‌ آن‌ را در میان‌ خود بگردانید و نگذارید که‌ از دستتان‌ بیرون‌ افتد.<ref>- جمل من انساب الاشراف، ج5، ص19؛ الاغانی، ج6، ص356؛ شرح نهج البلاغه، ج2، ص44-45.</ref> او معتقد بود که خلافت در جایگاه خود قرار گرفته است. با انتخاب عثمان افرادی از بنیامیه‌ قدرت یافتند و زمینه‌های احیای عصبییت قومی و انتقام‌جویی پدید آمد. عثمان‌ اندک‌ اندک‌ والیان‌ پیشین‌ را عزل‌ و افراد بنیامیه‌ را به‌ ولایت‌ شهرهای مهم‌ و برای ادامه‌ فتوح ‌برگماشت‌.<ref>- تاریخ طبری، ج4، ص251-258، 269.</ref> در برخی موارد، اموال‌ هنگفتی نیز به‌ ایشان‌ بخشید.<ref>- جمل من انساب الاشراف، ج6، ص133-134، 208؛ تاریخ طبری، ج4، ص365،348.</ref> از نکات‌ مهم‌ در دوره خلافت عثمان‌ این‌ است‌ که‌ ظاهراً بنیامیه‌ نمیخواستند گزینش‌ خلیفه‌ بر مبنای رسم‌ پیشین‌ صورت‌ گیرد، چنان‌که‌ وقتی عثمان‌ یک‌بار به‌ هنگام ‌بیماری در وصیت‌ نامه‌ پنهانی خود، از عبدالرحمن‌بن‌ عوف‌ به‌ عنوان‌ جانشین‌ نام‌ برد، خشم‌ بنیامیه‌ برانگیخته ‌شد.<ref>- تاریخ یعقوبی، ج2، ص195-196.</ref> در این‌ دوره‌، مروان‌بن‌ حکم‌ - که‌ خود و پدرش‌ از رانده‌شدگان‌ پیامبراکرم(ص) بودند<ref>- ر.ک : جمل من انساب الاشراف، ج6، ص135-136.</ref> - بر امور خلافت‌، تسلط‌ بیاندازه‌ای یافته‌ بود.<ref>- الطبقات الکبری، ج5، ص36؛ جمل من انساب الاشراف، ج6، ص181،136.</ref> در جریان‌ اعتراض‌ بر ضد خلیفه‌ نیز، شورشیان‌ خواهان‌ اخراج‌ و تحویل‌ او بودند.<ref>- جمل من انساب الاشراف، ج6، ص184.</ref> درست‌ است‌ که‌ در ابتدای خلافت عثمان‌، منافع‌ دیگر تیره‌های قریش‌، اگر با منافع‌ بنیامیه‌ در تعارض بود، اختلاف چندانی مشاهده نمیشد، ولی در اواخر عهد عثمان‌، چنان‌که‌ برخی از محققان‌ به‌ درستی گفته‌اند این امر باعث برانگیختن احساسات‌ ضد اموی میان‌ دیگر قریشیان‌ همراه‌ با قبایل‌ خُردتر شد. تلقی بنیامیه‌ از خلافت‌ در این‌ عهد، از این‌ جمله‌ مروان‌بن‌ حکم‌ معلوم‌ میشود که‌ در جمع‌ شورشیان‌ گفت‌: این‌جا آمده‌اید تا مُلک‌ ما را از چنگ‌مان به‌درآورید!<ref>- تاریخ طبری، ج2، ص362.</ref>

ابوسفیان‌ پنج‌ سال‌ پیش‌ از قتل‌ عثمان‌ در سال‌ 30 هجری درگذشت‌.<ref>- انساب الاشراف، ج4، ص13.</ref> اما تاریخ‌های 31 تا 33 هجری را هم ‌برای مرگ‌ او آورده‌اند.<ref>- انساب الاشراف، همانجا.</ref> از او‌ فرزندان‌ متعددی برجای ماندند که‌ بنام‌ترین‌ آنان‌ معاویه‌ است‌ که‌ نقش‌ سیاسی مهمی در سده ‌اول‌ هجری ایفا کرد و سلسله‌ خلافت‌ اموی را بنیاد نهاد. فرزند دیگرش یزید بود که ابوبکر او را فرمانده سپاه کرد و سپس عمر او را به امارت گمارد. یزید در هنگام فتوحات بر اثر بیماری طاعون درگذشت. فرزند دیگرش عتبه بود که با عایشه در جنگ جمل شرکت داشت و معاویه او را به امارت مصر فرستاد.<ref>- المعارف، ص344-345.</ref> فرزند عتبه، ولید در آغاز خلافت یزید و هنگام هجرت امام حسین(ع) به مکه، والی مدینه بود. یکی از دختران ابوسفیان به نام اُمّ‌‌حبیبه است که به حبشه هجرت کرد و سپس به مدینه بازگشت و پیامبراکرم(ص) با او ازدواج کرد.<ref>- الطبقات الکبری، ج8، ص96.</ref>