البکاء للحسین علیه السلام در ثواب گریستن و عزاداری بر حضرت سیدالشهداء علیه السلام و وظایف تعزیه داری

البکاء للحسین علیه السلام
نویسنده	حسن میر جهانی طباطبائی محمدآبادی جرقوئی اصفهانی
ناشر	اسماعیلیان، بی‌تا
محل نشر	قم
قطع	وزیری

البکاء للحسین علیه السلام در ثواب گریستن و عزاداری بر حضرت سیدالشهداء علیه السلام و وظایف تعزیه داری کتابی است از روایات و احادیث آمده درباره‌‌ی اجر، پاداش و اثرات گریه بر مصیبت حضرت امام حسین(ع) که توسط حسن میر جهانی طباطبائی محمدآبادی جرقوئی اصفهانی نوشته شده است.

معرفی نویسنده کتاب

سیدمحمدحسن میرجهانی طباطبایی (1319- 1413 ق/ 1280- 1371) در روستای محمدآباد جرقویة سفلی از توابع اصفهان متولد شد و در سن 91 سالگی در همان شهر درگذشت. او تحصیلات حوزوی را در اصفهان و نجف گذراند و در طول عمر، علاوه بر آن دو شهر، در مشهد و تهران نیز اقامت گزید.

میرجهانی دارای تالیفات متعددی است که «اخبار نجوم و کواکب و فلکیات، دیوان حیران، ذخیره المعاد، سعادت ابدی، شهاب ثاقب، مصباح البلاغه و ولایت کلیه» از جمله آنها است. علاوه بر کتب‌های مذکور، میرجهانی اشعاری نیز به طور خاص سرائیده که از آن جمله می‌توان به قصیده غدیریه اشاره کرد.

در مورد شرح زندگی‌نامه میرجهانی، دو کتاب با عنوان: «علامه آیت‌الله میرجهانی طباطبائی در آینه اسناد و مکاتبات» با محتوای نامه‌ها و مکاتبات علما و مراجع شیعی در مورد میرجهانی و نقد جاودان (نظری به زندگانی علامه سیدمحمدحسن میرجهانی طباطبایی) نیز منتشر شده است.

معرفی مصحح و محقق کتاب

مصحح و محقق کتاب بکاء للحسین، حامد فدوی لرستانی است که  علاوه بر آن، کتاب جنه العاصمه از میرجهانی، را نیز تصحیح نموده و در همین راستا، کتاب اعتقادات، صفات‌الشیعه نیز با تصحیح و تحقیق فدوی اردستانی منتشر شده است. از او کتاب‌هایی همچون: ویژگی‌های امام حسن مجتبی علیه السلام و ویژگی‌های امام صادق (ع) نیز در دست است.

فدوی لرستانی در مقدمه‌اش بر کتاب بکاء للحسین توضیحات مناسبی را پیرامون شناخت هر چه بیشتر نویسنده کتاب، شرح حال و آثار، اساتید و مکاشفات و تشرفات میرجهانی ارائه می‌کند. او مقدمه خود را با چنین عباراتی به پایان می‌رساند: «خداوند را شاکرم که به این بنده توفیق فرمود تا یکی از با ارزشمندترین کتاب‌هایی که در این موضوع نگاشته شده است، را تحقیق نمایم.»

درباره‌ کتاب

کتاب بکاء للحسین بنا به آنچه که نویسنده در صفحه پایانی آن بیان نموده، در رمضان سال 1400 قمری/ 1358 به اتمام رسیده و در طول سال‌های اخیر به دفعات، توسط موسسات انتشاراتی مختلفی چاپ و منتشر شده است.

میرجهانی در نخستین فراز از دیباچه بکاء للحسین، انگیزه‌اش برای تالیف این کتاب را بدین ترتیب بیان می کند: «بارالها! در طلب راه نجات چیزی به نظرم نرسید که دردهای درونی را چاره‌ای کند، مگر توسل به ذیل عنایت سیدالشهداء ابی عبدالله الحسین- صلوات الله علیهم اجمعین- و به خصوص در این عصر و زمان که آتش فتنه‌ها و فساد مشتعل و کار را به جایی رسانیده که بزرگتر عملی که سبب نجات بندگان در دنیا و آخرت است و قبول ولایت آل محمد (ع) می‌باشد،‌ عزاداری در مصائب ایشان خصوصا در عزای سیدالشهداء (ع) و گریستن، گریاندن و محزون بودن از جهت ظلم‌هایی‌ست که بر اهل بیت وارد شده است. همین  بزرگ‌ترین وسیله نجات در دنیا و آخرت‌ست، منع کرده شده و می‌شود و انتقاد از گریستن و عزاداری بر ایشان می‌کنند، بر خود لازم دیدم برای رضای خدا و احیاء امر آل محمد (ع) اخبار راجع به گریستن بر ایشان و گریاندیدن و عزاداری کردن را جمع آوری و از خود به یادگار گذارم.»

بخش‌های کتاب

مطالب کتاب در بیست باب سامان یافته است. باب اول تا شانزدهم دربارهٔ گریستن است و چهار باب آخر در موضوعات دیگر. در باب هفدهم از تولّی و تبرّی سخن رفته و در باب هجدهم به توصیه‌های اخلاقی پرداخته شده است. باب نوزدهم به وظایف عزاداران و واعظان و اهل منبر و ذاکران و مداحان و چگونگی آداب عزاداری اختصاص یافته، و باب بیستم شامل اشعار نویسنده است. اما در یک حالت کلی و از نظر محتوایی، کتاب بکاء للحسین از سه قسمت ذیل تشکیل شده است:

الف) قسمت اول کتاب شامل دو باب نوزدهم و بیستم(در بیان وظایف عزاداران، در مراثی و زبان حال‌ها، اثر طبع مولف) است که از جمله تالیفات قبلی میرجهانی بوده و حداقل باب نوزدهم آن قبلا به چاپ رسیده بود.

ب) در برخی از قسمت‌های کتاب (همچون باب‌های اول، چهارم، پنجم) روش ارائه مباحث بر مبنای ارائه حدیث استوار شده است. در این روش، مدرک حدیث،‌ سپس متن و در انتها ترجمه آن، همراه با منبع در زیرنویس صفحه ارائه می‌شود. علاوه بر آن، مولف کتاب، در مواردی به اظهار نظرات شخصی نیز می‌پردازد.

پ) اما محتوای بخش‌های دیگری از کتاب (همچون باب های دوم، سوم، سیزدهم و پانزدهم) بر مبنای نظرات و مباحث ارائه شده از سوی مولف و با استفاده از منابع تدوین شده است.

از منظری دیگر، حجم باب‌های کتاب، بسیار متغیر بوده و تناسبی با یکدیگر ندارند. به عنوان مثال باب اول در 29 صفحه، باب سوم در 37 صفحه و بالاخره طولانی‎‌ترین قسمت کتاب، باب هفتم در 146 صفحه است و متقابلا باب یازدهم 10 صفحه و کوتاه‌ترین باب، باب سیزدهم کتاب که تنها 4 صفحه دارد.

منابع کتاب

منابع مورد استفاده مولف برای تالیف بکاء للحسین شامل قرآن، کتب احادیث، تواریخ اسلامی، مقاتل و کتاب‌های مشابه دیگر بوده که اطلاعات آنها به دو شکل موردی (پاورقی برای هر یک از ارجاعات) و کلی (در انتهای کتاب)، ارائه می‌شود. همچنین مولف برای تالیف کتابش، از منابع اهل سنت نیز استفاده نموده است.

در فرازی از پیش درآمد چهارم کتاب (تحت عنوان: آیات راجع به گریه) میرجهانی بحث مهمی را پیرامون موضوع «ولایت» ارائه می‌دهد. از منظر او: «خلاصی از عقوبات دنیا و آخرت منوط به قبول ولایت آل محمد (ع) است که خدای تعالی محبت ایشان را محبت خود و مزد رسالت پیغمبر (ع) را مودت ایشان قرار داده، پس محبت خدا منوط به محبت ایشان است و نشانة محبت ایشان قبول ولایت و واجب الاطاعه دانستن و در شادی آنها شاد بودن و در مصائب ایشان محزون بودن است که آن، افضل از تمام عبادات است.» میرجهانی در باب اهمیت و جایگاه «محبت به معصومین (ع)» در فراز دیگر از دیباچه کتابش می‌نویسد: «اگر از اهل انصاف باشیم، خواهیم دانست که در وقت جان دادن و حالت احتضار و هول قبر، ترس و وحشت از تنگی لحد و تاریکی قبر، بخصوص در شب اول و حالت آمدن منکر و نکیر برای سئوال کردن و غیر اینها از حالات برزخ و حالات زنده شدن در قیامت و حساب و گذشتن از صراط، هیچ یک از اهمال و طاعات ما، به ما نفعی نخواهد داد و سبب نجات و راحت ما نخواهد شد از این سختی‌ها، مگر محبت و موالات ائمه طاهرین و فاطمه زهرا- سلام الله علیهم- و گریستن و محزون بودن در مصائب ایشان و زیارت قبرهایشان»

نکته مهمی که در رابطه با قیام امام حسین (ع) موضوع بحث اندیشمندان بوده است، هدف ایشان از آن قیام بود. میرجهانی در رابطه با «علت نهضت و قیام امام حسین (ع)» می‌نویسد: «وقتی که نوبت به معاویه رسید و تاسیس معلنت و خباثت و شیطنت او به حدی رسید که دین مقدس اسلام را منقلب کرد و بنیان طغیان و کفر و الحاد را پی‌ریزی و محکم واستوار نمود و باطل را به صورت حق خالص و حق را  به صورت باطل جلوه داد و چنان مردم فریبی کرد، به نحوی که بر هم زدن این اساس و خراب کردن این بنیان فتنه و فساد و زایل کردن آن مکرها و حیله‌ها به هیچ حجت و برهان ممکن نبود، علاج آن جز به قبول شهادت و تحمل مصیبت‌های بزرگ و فجایع و توائب ناگواری میسر نبود.»

محتوای باب‌های کتاب

متن اصلی کتاب با بیان احادیثی پیرامون «ثواب گریستن و گریانیدن در مصیبت های حضرت ابی عبدالله الحسین (ع)» (باب اول) آغاز می‌شود. در رابطه با آن موضوع، متن عربی و ترجمه فارسی بیست و هشت حدیث ارائه می شود. علاوه بر آن و در خلال احادیث، مولف «حکایت عابد بنی اسرائل، وجوب ثواب و عقاب و توضیحی راجع به ثواب گریه» را نیز بیان می کند. در ادامه، بیان مبسوط تر آن موضوع ها از طرف مولف، محتوای باب دوم را تشکیل می دهد. باب سوم «در بیان بعضی از امور مهمه ای در موضوع گریه»، چهار فصلِ باب چهارم: «در بیان گریه انبیاء بر آن حضرت و خبر دادن خدا ایشان را از شهادت» ( شامل بیست و هفت حدیث)، باب پنجم: «در گریه آسمان ها وزمین ها و اهل آنها بر حسین (ع)» (شامل چهل حدیت)، باب ششم «در بیان آنچه ازکتب عامه روایت شده» (شامل سی حدیث)، باب هفتم «در احادیث وارده بر گریستن و حزن و اندوه همه اهل آسمان ها» (شامل یازده حدیث) است. بخش عمده ای از باب هفتم به بیان نظرات مولف پیرامون مسائل مختلف عزاداری و گریستن بر مصیبت عاشورا (ع) اختصاص می یابد.

محتوای قسمت های بعدی کتاب بکاء للحسین به بیان دیگر موضوع های مرتبط بر گریستن بر امام حسین (ع) اختصاص یافته است. از «بیان نوحه سرایی و عزاداری مومنین جن بر آن حضرت» (باب نهم) تا «بیان نکاتی بسیار جالب توجه» از جمله موضوع هایی هستند که میرجهانی به آنها اشاره می کند.

باب نوزدهم با عنوان «در بیان وظایف عزاداران» در سال 1378 قمری 1337 به صورت مجزا چاپ شده و بعدا به کتاب بکاء للحسین اضافه شد. باب بیستم کتاب نیز به «ارائه مراثی و زبان حال های اثر طبع مولف» اختصاص داشته که به نوشته میرجهانی: « مرثیه ها و زبان حال های چندی است که از آثار طبع قاصر این مولف که در مصائب حضرت سیدالشهداء (ع) سروده ام.»

پس از توضیح کوتاه مولف در «پایان کتاب»، فهرست مفصلی از منابع و ماخذی که مولف برای تالیف کتاب از آنها استفاده کرده، ارائه شده است.

ارزش و اهمیت کتاب

نگرش محوری مولف کتاب در نگارش کتاب بکاء للحسین، بر گریستن بر ائمه و اهمیت و جایگاه آن در زندگانی دنیوی و اخروی انسان ها استوار است. بدین جهت است که تمامی بخش های کتاب (به استثنای باب نوزدهم) با محوریت «گریه و بکاء، ارزش و اهمیت آن، و گریستن بر مصیبت عاشورا و امام حسین (ع) تالیف گردیده و موضوع بحث قرار گرفته است. از این منظر، کتاب بکاء للحسین یکی از مفصل ترین کتاب های تالیف شده با موضوع «گریستن و گریاندن- بکاء» در نهضت عاشورا است.

جستارهای وابسته

• کتابشناسی البکاء للحسین علیه السلام در ثواب گریستن و عزاداری بر حضرت سیدالشهداء علیه السلام و وظایف تعزیه داری در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.

منابع

• کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 170-171.
• طباطبایی میرجهانی اصفهانی، سیدمحمدحسن، البکاء للحسین علیه السلام در ثواب گریستن و عزاداری بر حضرت سیدالشهداء (ع) و وظایف تعزیه داری، تحقیق، حامد فدوی لرستانی. قم: نسیم کوثر، 1385
• لطفی، علیرضا، نگرشی نو به قصاید قرآنی، فصلنامه کوثر، ش 3، 1380