کامل الزیارات: تفاوت میان نسخه‌ها

}}'''کامل‌ الزیارات یا کتاب‌ الزیارات و یا جامع‌ الزیارات'''، کتاب معتبر در شیوه [[زیارت]] پیامبر اکرم، ائمه معصومین، امام‌زادگان و مومنین و بزرگان دین اسلام و فضیلیت و ثواب زیارت آنان است که در قرن چهارم هجری به وسیله ابوالقاسم جعفربن محمدبن قولویه قمی (متوفی 368 یا 369 قمری/ 979 یا 980 میلادی)، تدوین یافته و طی حدود یازده قرن گذشته، مرجع اصلی برای انجام نحوه مراسم‌های زیارت و سوگواری‌ها و به ویژه سوگواری واقعه [[کربلا]] و نهضت حسینی بوده‌است.

[[ابن قولویه|اِبْن‌ِ قولویه‌]]، ابوالقاسم‌ جعفر بن‌ محمد بن‌ جعفر قمی‌ (متوفی۳۶۸ یا ۳۶۹ق‌/ ۹۷۹ یا ۹۸۰م‌) در شهر قم متولد شده و از محدثین معتبر و فقهاء شیعی در قرن چهارم به شمار می‌آید. او به عنوان یکی از معتبرترین چهره‌های علمی زمانه خود شناخته شده و از نظر اعتبار روایت‌شناسی و روایات موجود در آثارش، پیوسته توسط بسیاری از علمای بزرگ شیعه در قرون بعد مورد استناد و احترام قرار می‌گرفته است. به نحوی که به طور نمونه در رابطه با وثاقت ابن قولویه، شیخ مفید از وی تعبیر به صدوق کرده‌است. ابن قولویه در بغداد فوت کرد و در کاظمین دفن شد.<ref>ویکی فقه، ذیل عنوان ابن قولویه</ref> از جمله دیگر آثار وی: کتاب مداواة الجسد؛ تاریخ الشهور و الحوادث فیها؛ کتاب الصلاة و کتاب الردّ علی ابن داوود فی عدد شهر رمضان می باشد.<ref>حدیث نت، ذیل عنوان ابن قولویه</ref>

مترجم نسخه کامل الزیارات که در نوشتار حاضر مورد بررسی قرار گرفته است، سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی (1326- 1381) است که فقیه، مدرس و صاحب تالیفات و ترجمه‌های متعددی است. او بيش از 170 جلد كتاب در 44 عنوان از خود به يادگار نهاد. اولين تأليف ايشان كتاب درة الثمينه (شرح عربى بر صمديه) و اولين تقرير وى كتاب صلاة الجمعه به عربى می‌باشد.<ref>ویکی نور، ذیل عنوان سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی</ref> ذهنی تهرانی در مقدمه کتاب «کامل الزیارات» از آن با عنوان:« اقدام و استوارترین کتاب در زمینه ذکرمصائب و گریستن بر مظلومیت‌های عزیزترین موجودات نزد خداوند تبارک و تعالی، یعنی معصومین بالاخص [[سیدالشهداء]] یاد می‌کند.<ref>ابن قولویه القمی، 1392: ص 11</ref>

در قرن چهارم هجری ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی (متوفی 368 یا 369 قمری/ 979 یا 980 میلادی) در راستای بزرگداشت ائمه معصومین و  به طور اخص واقعه کربلا، در صدد تهیه مجموعه‌ای از روایات و احادیثی که تا آن زمان در باب ثواب و فضیلت زیارت مشاهد و اماکن مقدسه اسلامی و شیعی و عزاداری  واقعه [[عاشورا]] وجود داشت، نموده<ref>ویکی فقه، ذیل عنوان ابن قوقوله</ref> و بدین وسیله کتاب جامعی را تدوین کرد که تا قرن ها بعد از فوتش، حتی تا زمان حاضر، به یکی از مهمترین منابع  و متون زیارات و مصیبت‌های شیعی به شمار می‌‌رود‌.   

* ن<span dir="LTR"></span>سخه‌ کتابخانه آیت‌الله خوانساری.

کتاب الزیارات به دفعات مکرر طی یک قرن اخیر چاپ و منتشر شده است. از [http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=541734&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author چاپ] آن که با تحقیق علامه امینی، تصحیح علی اکبر غفاری و مققدمه محمدعلی اردوبادی فراهم شد، گرفته تا چاپ مکررش در دهه‌های اخیر می‌توان یاد کرد که [http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=7332845&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author از جمله آخرین آنها]، با ترجمه حسین انصاریان در زمستان سال 1399 توسط مرکز نشر عرفان در کتابفروشی‌ها جای گرفت. همچنین کتاب مزبور به زبان انگلیسی<ref>[https://www.amazon.com/Kamil-Al-Ziyarat-Qasim-Jafar-Muhammad-Quluwayh/dp/1520425147 Abil Qasim Ja’far bin Muhammad bin Musa (Ibne Quluwayh), Kamil-Al-Ziyarat]</ref>  و منتخب آن به زبان اردو نیز ترجمه شده است.<ref>سید شجاعت حسین رضوی کوپال‌پوری، عنایات الهی؛ ترجمۀ کامل الزیارات، انتشارات رسول پیلیکشنز </ref>

در نوشتار حاضر، نسخه‌ه‌ای از الزیارات که توسط ذهنی تهرانی ترجمه و تدوین شده، و چاپ نخستین آن در سال 1377 و چاپ هشتمش در سال 1392 توسط انتشارات پیام حق به بازار کتاب عرضه گردید، مورد بررسی و بحث قرار خواهد گرفت.

در یک حالت کلی، کتاب مذکور در باب بیان فضیلت و چگونگی زیارت پیامبر (ص)، ائمه [[اهل بیت (ع)]]، امامزادگان و چند تن از رجال مشهور صدر اسلام و مومنین از طریق ارائه مجموعه‌ای از روایات و احادیث ائمه (ع) است.  بدین ترتیب که کل کتاب بر اساس نام هر یک از معصومین یا مومنین و یا امامزادگان تقسیم شده و در مورد هر یک از آنان، به طور مستقل و یا مشترک، در یک باب تا هشتاد و پنج باب، فضایل و ثواب زیارت یا سوگواری بر مصائب ائمه و معصومین بیان می شود. بنابر این ساختار کلی کتاب بر این اساس است که متن کتاب شامل 843 حدیث و روایت<ref>ویکی شیعه، ذیل عنوان کامل الزیارات</ref>  در یکصد و هشت باب وجود دارد. در هر باب، نخست متن روایت به زبان عربی و سپس ترجمه آن به زبان فارسی ارائه می شود. به طور مثال، باب هشتاد و یکم (قصر شدن نماز وجب و رخصت در خواندن نماز مستحبی در حائر و تمام مشاهد مشرفه) شامل هفت حدیث و روایت کوتاه و بلند می‌باشد(ابن قولویه القمی، 1392: صص330-332). اما در این میان می‌باید به باب نهم کتاب جامع الزیارات نیز اشاره داشت. عنوان آن باب «روشن نمودن و تعیین کیفیت مکان قبر امیرالمومنین علیه‌السلام» است. لیکن در متن ذیل آن، موضوع محل دفن سر مطهر حضرت سیدالشهداء نیز بیان می‌گردد(از جمله حدیث ششم باب نهم) که این موضوع در عنوان باب نهم ذکر نشده است.  

دررابطه با جایگاه و هدف کلی از تالیف آن کتاب، ذهنی تهرانی در مقدمه کوتاهش بر كامل‌الزيارات، به خوانندگان کتاب آگاهی می‌دهد: « بهترین و ارزشمندترین سرمایه های معنوی طایفه حقة امامیة اثنی عشریه، دعا و توسل به اذیال پر فیض وسائط بین خالق و مخلوق و انوار درخشان مظاهر کامله حضرت احدیت، یعنی ذوات مقدسة حضرات چهارده معصوم سلامالله علیهم اجمعین می‌باشد. عالی‌ترین نوع توسل و تقرب جستن به درگاه حق عز و جل، ذکر مصائب و گریستن بر مظلومیت‌های عزیزترین موجودات نزد خداوند تبارک و تعالی یعنی معصومین علیهم‌السلام بالاخص حضرت سیدالشهدا سلام‌‌الله علیه می‌باشد».<ref>ابن قولویه القمی، 1392: ص 11</ref>

بدین ترتیب کتاب کامل الزیارات، با هدف ذکر مصائب وارده بر چهارده معصوم (ع) تدوین و متن آن نیز در همین جهت یعنی ذکر مصائب، تدوین یافته است. اما با توجه به متون عرضه شده از سوی ابن قولویه در ذیل یکصد و هشت باب و اینکه 85 باب و 341 صفحه و به طور کلی حدود 78% از متن کتاب الزیارات به بیان وقایع کربلا و نهضت عاشورا و امام حسین (ع) و یارانش اختصاص پیدا کرده است و نیز با توجه به اهمیت و میزان تاثیرگذاری شگفت‌انگیز متن الزیارات بر شیوه عزاداری‌های حسینی در قرن‌های بعد و حتی تا زمان حاضر، می‌باید گفت که علیرغم اینکه ابن قولویه در کتاب جامع الزیارات، باب‌هایی نیز به ذکر ثواب و فضیلت زیارت حضرت رسول اکرم (ص) و دیگر ائمه (ع) و نیز بزرگان و مومنین و دو تن از امام‌زادگان، اختصاص داده است، لیکن، کتاب الزیارات را می‌باید کتابی مختص به نهضت عاشورا، واقعه کربلا و مهمترین منبع و یا حداقل یکی از مهمترین منبع برای طرز تفکری خاص و نگرش ویژه‌ای بر نهضت حسینی و عاشورا پژوهی به شمار آورد. ساختار کلی کتاب، نوع بیان وقایع، نوع نگاه به واقعه عاشورا و کربلا در کامل ‌الزیارات، تقریبا به همان ترتیب و حتی به شکلی بسط داده شده، در قرون بعدی نیز به کار برده شد. نگرشی که می‌باید آن را  در «نگرش عاطفی» به مقوله کربلا جای داد و به همان ترتیب و در طول افزون بر یک هزار سال بعد از تالیف الزیارات، کتاب های دیگری نیز در همان چارچوب و با بهره گیری از مندرجات جامع الزیارات تدوین شد.

نکته دیگری که در مجموع کتاب الزیارات به نظر جالب می آید، فقدان یک باب مستقل در مورد حضرت فاطمه (ع) است. در این رابطه حتی در بخش‌های دیگر و از جمله باب ششم از کتاب که به بیان فضیلت و ثواب زیارت مشاهد مشرفه در مدینه اختصاص دارد، اشاره‌ای به زیارت حضرت فاطمه (ع) نمی‌گردد. این در حالی است که  درذیل حدیث شماره 5 از آن باب، به «عرفه مادر ابراهیم» و خواندن نماز در آنجا اشاره می‌شود.<ref>ابن قولویه، 1392: ص36</ref> همچنین باب صد و ششم الزیارات، به بیان فضیلت زیارت حضرت فاطمه دختر موسی بن جعفر صلوات‌الله علیه در شهر قم» (شامل دو روایت)<ref>ابن قولویه، 1392: ص424</ref> اختصاص دارد. به نظر می‌رسد در زمان تالیف کتاب الزیارات (قرن چهارم هجری) اهمیت پنهان نگاه داشتن مدفن حضرت فاطمه (ع) در نزد شیعیان به قدری زیاد بود که در ارتباط با حضرت فاطمه (ع) ابن قولویه تقیه نموده و در کتابش اشاره صریح به زیارت و فضیلت زیارت مدفن آن حضرت نمی‌کند و تنها در باب سوم «زیارت قبر رسول خدا (ص) و خواندن دعاء بر آن»، به موضوع« چنانچه رسول خدا (ص) فرمودند: بین منبر و قبر من بستانی است از بساتین بهشت»<ref>ابن قولویه، 1392: صص20 و21</ref> که مدفن آن حضرت است، اشاره می‌نماید.

متاسفانه مقدمه نوشته شده توسط مرحوم ذهنی تهران، بسیار کوتاه بوده و در آن تنها به هدف از تالیف کتاب توسط ابن قولویه‌القمی و نیز جایگاه و اهمیت کتاب، اشارات مختصری می‌شود. حق این است که با توجه به فوت  مترجم کتاب، ناشر (نشر پیام حق)، اقدام به تهیه مقدمه‌ای مفصل در زمینه معرفی نویسنده کتاب (ابن قولویه‌القمی)، مترجم آن (ذهنی تهرانی) و دیگر مسائل و موضوع‌هایی که به فهم و درک هر چه بیشتر خواننده کتاب از مطالب و متن کتاب کمک کند، می‌نمود. بدون شک، کتاب كامل‌الزيارات به دلیل اهمیت و مرجعیتش در  رابطه با موضوع مصائب ائمه ع و به طور خاص مصائب امام حسین‌(ع)، نیازمند معرفی کاملی است.

باب‌های یکصد و هشت گانه کتاب کامل الزیارات، پیرامون بیان ثواب و فضیلت زیارت و بیان زیارت‌نامه‌های مختلف در باب مشاهده مقدسه است. از جمله: باب چهارم به بیان فضیلت خواندن نماز در مسجد رسول اکرم (ص)، باب دهم به بیان ثواب زیارت امیرالمومنین علیه‌السلام، باب نود و نهم به بیان ثواب زیارت قبر حضرت ابی‌الحسن موسی بن جعفر و محمدبن علی‌الجواد علیه‌السلام در بغداد و باب صد و چهارم به بیان زیارت نامه جمیع ائمه علیهم‌السلام «زیارت جامعه» اختصاص یافته است.   

برای آشنایی با متن کتاب، به عنوان نمونه مروری بر سومین روایت در ذیل باب صد و پنجم (فضیلت زیارت مومنین و کیفیت آن) خواهیم داشت. در آن روایت می‌خوانیم: «[ ابن قولویه نقل می‌کند:] پدرم و محمد بن یعقوب و جماعتی از اساتیدم رحمت‌الله علیهم از محمد بن یحیی، از محمد بن احمد بن یحیی نقل کرده‌اند که وی گفت: من در فید (شهرکی است بین کوفه و مکه) بودم. پس با علی بن بلال به طرف قبر محمد بن اسماعیل بن بزیع می‌رفتیم. علی بن بلال به من گفت: صاحب این قبر از حضرت رضا علیه‌السلام برایم نقل کرد که آن جناب فرمودند: دست روی آن گذارده و سوره «انا انزلناه» را هفت مرتبه بخواند از روز فزع اکبر در امان می‌باشد.<ref>ابن قولویه القمی، 1392: ص418</ref>

اما همان گونه که قبلا گفته شد بخش عمده کتاب مذکور شامل هشتاد و پنج باب از یکصد و هیجده باب، در ارتباط با نهضت حسینی، واقعه کربلا و عاشورا و [[امام حسین (ع)]] است. برخی از عناوین باب‌های اختصاص یافته به سیدالشهدا(ع) در کتاب کامل الزیارات به این شرح می‌باشد:

کتاب کامل‌الزیارات یکی از مهمترین منابع روایتی برای تالیف کتاب‌هایی در زمینه ذکر ادعیه، مصائب و سوگواری‌ها و زیارت‌نامه‌ها (از جمله زیارت عاشورا) در مذهب شیعی است. اما علاوه بر آن، روایات نقل شده در کتاب الزیارات، به نوبه خود مورد استناد بسیاری از علمای و علمای شیعه در تالیف کتاب‌های‌شان قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به المزار شیخ مفید، تهذیب و استبصار شیخ طوسی و المزار ابن مشهدی اشاره کرد.<ref>ویکی شیعه، ذیل عنوان کتاب الزیارات</ref> علامه مجلسی از کتاب الزیارات با عنوان: «اصول معتبر و مشهور میان فقهای شیعه یاد می‌کند.<ref>ویکی شیعه، ذیل عنوان کتاب الزیارات</ref>