جریان شناسی تاریخی قرائت ها و رویکردهای عاشورا از صفویه تا مشروطه

محسن رنجبر، چاپ اول: قم، مؤسسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1389. 377 ص، وزیری.

کتاب فوق، که در سیزدهمین همایش کتاب سال حوزه (1390)، به عنوان اثر شایستهٔ تقدیر برگزیده شده، پایان‌نامهٔ دکتری نویسنده است و عهده‌دار پژوهش دربارهٔ برداشت‌های از نهضت امام حسین -ع- در ایران عصر صفویه تا مشروطه. نویسنده با بررسی آثاری که در این چهارصد سال در ایران رواج داشته، نتیجه گرفته است که شش قرائت از قیام عاشورا وجود دارد. این آثار، که در بخشی مستقل معرفی شده‌اند (ص 37-63)، عبارتند از: روضة‌الشهداء، المنتخب، بحارالانوار، عوالم‌العلوم، مقتل أبومخنف، نورالعین، تظلم الزهراء، محرق القلوب، اکسیرالعبادات، الدّمعة السّاکبة، ناسخ التّواریخ و تذکرة الشّهداء.

به دیدهٔ نویسنده، قرائت‌های از قیام امام حسین را به شش دسته می‌توان تقسیم کرد: "قرائت سوگوارانه و تراژیک یا احساسی-عاطفی»، 2. «قرائت حماسی-اسطوره‌ای»، 3. «قرائت عرفانی-ابتلایی یا رازمدارانه»، 4. «قرائت تعبد به شهادت و تکلیف ویژه»، به «قرائت مسیحیانه یا بخشایش»، 6. «قرائت تقدیری یا تقدیرگرایانه». فصل سوم تا هشتم کتاب عهده‌دار تبیین این رویکردهاست و در ضمن آن، پیشینهٔ هر قرائت و ویژگی‌ها و زمینه‌ها و عوامل آن بررسی شده.

فصل اول کتاب به «چشم‌انداز اوضاع سیاسی، اجتماعی و دینی ایران از صفویه تا مشروطه» اختصاص دارد و فصل دوم عهده‌دار «سیری در مقاتل و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر مشروطه» است. در این فصل منابع عاشورایی به دو بخش پیش و پس از صفویه تقسیم شده و از ویژگی‌های هر یک سخن رفته است. بسیاری از مباحث این فصل مربوط به پیش از صفویه است و خارج از موضوع کتاب، اما آکنده از اطلاعات کتاب‌شناختی است و شماری از منابع مستقل و غیرمستقل دربارهٔ عاشورا شناسانده شده است؛ از جمله: مقتل ابومخنف، انساب الاشراف، الاخبار الطّوال، تجارب الامم، تذکرة الخواص، مثیرالاحزان، الملهوف.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 255-256.