تکیه دولت: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۷ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<nowiki>'''تکیه دولت'''</nowiki>، بزرگ ترین تكیه ایران، ساخته شده در عصر ناصری که به نامهای تکیه همایونی و دولتی نیز خوانده می شد. این تکیه نه تنها از نظر معماری، بلکه از نظر رواج تعزیه خوانی و اجرای نمایشهای مذهبی و غیر مذهبی و شیوه ها و مراسم آنها حائز اهمیت بود (مستوفی، ۱/ ۲۸۸). علاوه بر این رویدادهای تاریخی و سیاسی مهمی نیز در آن به وقوع پیوست.
{{جعبه اطلاعات جای‌های تاریخی ایران
| نام              = تکیه دولت
| روی‌نقشه          =
| عنوان نقشه      =
| عرض‌جغرافیایی    =
| طول‌جغرافیایی    =
| تصویر            =Tekye dowlat 4.jpg
| اندازه تصویر    =300
| عنوان تصویر      =
| استان            =استان تهران
| شهرستان          =تهران
| بخش              =
| نام محلی        =
| نام‌های دیگر      =تکیه همایونی دولتی{{سخ}}تکیه قصر{{سخ}}تکیه بزرگ شاهی
| نام‌های قدیمی    =
| نوع بنا          =
| سال‌های مرمت      =
| کاربری          =تماشاخانه، نمایشخانه
| کاربری کنونی    =
| دیرینگی          =دوره قاجار
| شماره ثبت        =
| تاریخ ثبت ملی    =
| دوره ساخت اثر    =دوره قاجار
| بانی اثر        =ناصرالدین‌ شاه
| مالک اثر        =
| مالک فعلی اثر    =
| شماره ثبت یونسکو =
| تاریخ ثبت یونسکو =
| امکان بازدید    =
| شماره تلفن      =
| وبگاه            =
| پانویس          =
}}


در دوره ناصری تکیه های بسیاری در دارالخلافه برپا بود که از مهم ترین آنها می توان به تکیه های ولی خان، سرچشمه، سپهسالار، عباس آباد و جز اینها اشاره کرد (گوبینو، 341؛ ذكاء، تاریخچه... ۲۸۴). ناصرالدین شاه به سبب نیاز به فضای بزرگ تر برای اجرای مراسم مذهبی، در ۱۲۸۵ ق/ ۱۸۶۸م تصمیم به ساخت تكية دولت گرفت (اعتمادالسلطنه، «تکیه ...)، بشه). ساختمان تکیه در ۱۲۸۷ ق آغاز، و با صرف هزینه هنگفتی از خزانه دولتی در ۱۲۹۰ ق در گوشه جنوبی ارگ تهران و در محل زندان، انبار و ... کاخ گلستان (ذكاء، همان، ۲۸۷؛ نک: همو و سمسار، ۱۴ / ۱-۱۵، نقشه دارالخلافه تهران، اثر آوگوست کریشیش، نیز ۱۴ / ۲ ، نقشة دار الخلافة ناصری، اثر عبدالغفار) به انجام رسید و نخستین مراسم تعزیه در ذیحجه همین سال در آن اجرا شد (اعتمادالسلطنه، همانجا، «اخبار ...)، ۸۳۳).
'''تکیه دولت'''، بزرگ‌ترین [[تکیه|تکیۀ]] ایران، ساخته شده در عصر ناصری که به نام‌های تکیۀ همایونی و دولتی نیز خوانده می‌شد. این تکیه نه تنها از نظر معماری، بلکه از نظر رواج [[تعزیه خوانی|تعزیه‌خوانی]] و اجرای نمایش‌های مذهبی و غیر مذهبی و شیوه‌‌ها و مراسم آن‌ها حائز اهمیت بود.<ref>مستوفی، 1/ 288.</ref> علاوه بر این رویداد‌های تاریخی و سیاسی مهمی نیز در آن به وقوع پیوست.
[[پرونده:Tekye dowlat1.jpg|بندانگشتی|]]


نظرية تقلید از طرح بنای آلبرت هال برای ساختمان تكية دولت به دستور ناصرالدین شاه پس از نخستین سفر وی به اروپا (صفر - شعبان ۱۲۹۰) (سرنا، 172، پترسون، 69)، نمی تواند درست باشد، زیرا بنای آن پیش از سفر یاد شده آغاز و حتی به بهره برداری رسیده است (اعتمادالسلطنه، همانجا). ساخت سقف گنبدی شکل که قرار بود از «چوب و تخته و شیشه» بر فراز آن بسازند، به سبب مشکلات فنی عملی نشد و ناچار بنا را با چادر پوشاندند(همو، «تکیه»، همانجا، «دارالخلافه ...»، ۱۲۷۴). جهانگردان اروپایی به ایرانی بودن معماری تکیه اشاره کرده اند. تکیه دولت نمونه ای کم نظیر از نظر معماری، و از بزرگ ترین بناهای شهر تهران به شمار می آمد، به گونه ای که از خارج شهر و از فاصله بسیار دور به آسانی دیده می شد (همانجا)؛ از این رو آن را به آمفی تئاتر ورونا تشبیه کرده اند (بنجامین، 382).
==پیشینه==


بنای مدور تکيه با ۲۸۲۴ م ۲ مساحت، ۶۰ متر قطر، ۲۴ متر ارتفاع، ۳ مرتبه بنا و یک زیرزمین داشت. در بنای آن سنگ آجر و ساروج به کار رفته بود و دیوارهای پهن و شالوده‌ای عمیق و محکم داشت (اعتمادالسلطنه، المآثر ۸۷ / ۱، «تکیه»، همانجا) و نمای آجری بیرون بنا آرایه ای نداشت (سرنا، همانجا).  تکیه دولت دارای ورودیهای چندگانه در شمال، شرق و غرب بود (منصوری فرد، ۵۷۱-۵۷۲). ورودی شمالی تکیه ویژه ساکنان ارگ سلطنتی بود و نمایی هماهنگ با بناهای مجاور خود داشت و شاه نشین تشریفاتی بر فراز آن واقع بود. ورودی غربی تکیه در میدان ارگ قرار داشت و از ایوانی با دو جرز پهن که بر بالای آن ایرانی با ۳ دهانه و ۶ مناره بود، شکل می گرفت. ورودی شرقی از طریق کوچه تکیه دولت به خیابان ناصر خسرو منتهی می شد. این ورودی دارای طاق تیزه دار رفیعی بود. ورودی اصلی را طاق نماهای آجری، مقرنس کاری و آن شیشه های رنگین می آراست (همانجا؛ سرنا، 173، أرسل، 250).  
در دورۀ ناصری تکیه‌‌های بسیاری در دارالخلافه برپا بود که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تکیه‌‌های ولی‌خان، سرچشمه، سپهسالار، عباس‌آباد و جز این‌ها اشاره کرد.<ref>گوبینو، 341؛ ذکاء، تاریخچه...، 284.</ref> ناصرالدین شاه به سبب نیاز به فضای بزرگ‌تر برای اجرای مراسم مذهبی، در 1285ق/ 1868م تصمیم به ساخت تکیۀ دولت گرفت.<ref>اعتمادالسلطنه، «تکیه...»، بش‌.</ref> ساختمان تکیه در 1287ق آغاز، و با صرف هزینۀ هنگفتی از خزانۀ دولتی در 1290ق در گوشۀ جنوبی ارگ تهران و در محل زندان، انبار و... کاخ گلستان<ref>ذکاء، همان، 287؛ نک: همو و سمسار، 1/14-15، نقشۀ دارالخلافۀ تهران، اثر آوگوست کریشیش، نیز 2/14، نقشۀ دارالخلافۀ ناصری، اثر عبدالغفار.</ref> به انجام رسید و نخستین مراسم [[تعزیه]] در ذیحجۀ همین سال در آن اجرا شد.<ref>اعتمادالسلطنه، همانجا، «اخبار...»، 833.</ref>


نمای درونی تکیه دولت در آغاز از آجر بود و حتی آن را با گچ و آهک نیز سفید نکرده بودند، اما در حدود سال ۱۲۹۸ ق/ ۱۸۸۱م با کاشیهای معرق و ۷ رنگ آراسته شد (پترسون، همانجا؛ قس: سرنا، 173-172: بنجامین، 384). بنا از درون شامل  آن، ایوانی بلند قرار داشت. بلندی این ایران به ارتفاع تمام طبقات و با کاربندی و کاشی کاری آراسته شده بود (منصوری  فرد، ۵۷۳: سرنا، 175). در قوس شمالییادشده، شاه نشین تكیه در دو طبقه با طاق بسیار بلند ساخته بودند، به گونه‌ای که ارتفاع آن به اندازه ۳ طبقه تکیه بود و از  بیرون پوششی از شیروانی داشت. این غرفه دارای یک ارسی  سه دری و شمسه ای گره سازی شده و پر کار بر پیشانی بود. غرفه های دیگر طبقه دوم نیز با ارسیهای سه دری آراسته می شدند. دهانه غرفه های طبقه سوم، دو ستون نما و یک پیشانی مشبک داشتند. کتیبه ای بر کاشی به خط بنایی بر رخ بام تکیه نصب شده بود و پیرامون بام نرده‌ای قرار داشت. ورودی‌های تکیه در نمای داخلی بلندتر از دیگر طاق نماهای طبقه همکف بود (منصوری فرد، ۵۷۳-۵۷۴، بنجامین، 392-385؛ فوریه، 130-128).
نظریۀ تقلید از طرح بنای آلبرت هال برای ساختمان تکیۀ دولت به دستور ناصرالدین شاه پس از نخستین سفر وی به اروپا (صفر-شعبان 1290)<ref>سرنا، 172؛ پترسون، 69.</ref>، نمی‌تواند درست باشد، زیرا بنای آن پیش از سفر یاد شده آغاز و حتى به بهره‌برداری رسیده است.<ref>اعتمادالسلطنه، همانجا.</ref> ساخت سقف گنبدی‌شکل که قرار بود از «چوب و تخته و شیشه» بر فراز آن بسازند، به سبب مشکلات فنی عملی نشد و ناچار بنا را با چادر پوشاندند.<ref>همو،«تکیه»، همانجا، «دارالخلافه...»،1274.</ref>


صفة گردی به قطر حدود ۱۸ و ارتفاع 1 متر با بدنه سنگی منقوش در میان تکیه قرار داشت که آن را «تخت» می نامیدند و دارای دریچه هایی در لبه صفه، دو پلکان ۳ پله ای در دو سو و گذرگاهی با شیب تند بود. ۴ چراغ پایه دار چتردار نیز در ۴ طرف صفه قرار داشت (فروغ، ۷ رو ندار منصوری فرد، ۵۷۴-۵۷۵؛ نک: ذكاء، تاریخچه، ۲۹۵، ۲۹۷؛ بنجامین، 384). در فاصله میان صفه مرکزی تا سکوی آجر فرش پیرامون تکیه، گذرگاهی به عرض ۶ متر قرار داشت که با سنگهای بزرگ و کوچک فرش شده بود و برای عبور دسته سوگواران و نمایشهای تعزیه مانند پیکار، سوارکاری و مسافرت استفاده می شد. سکوهای مدوری هماهنگ با صفه در کنار گذرگاه پیرامون تکیه قرار داشت. این سکوها دارای شیبی ملایم به سمت مرکز تکیه بود. از این رو افرادی که بر روی می نشستند، به راحتی مراسم تعزیه را تماشا می کردند (همو، نیز فروغ، همانجاها). بر این سکوها نیز شماری چراغ پایه دار قرار داشت. هنگام اجرای تعزیه بیش از حدود ۴ هزار زن با  چادر مشکی و روبند سفید می نشستند. پس از سکوها پلکانی شامل ۵ پله با ازاره سنگی منقوش قرار گرفته بود که به چشمه طاقهای کوچک و بزرگ باز بود و در میانه قوس جنوبی چشمه طاقها و غرفه های اطراف تکیه منتهی می گردید (همانجاها).  
با آنکه تکیۀ دولت یکی از مهم‌ترین عناصر معماری در فضاهای شهری تهران به‌شمار می‌آمد<ref>حبیبی، 124-133.</ref>، در هیچ‌یک از منابع هم‌زمان بنا به معمار تکیۀ دولت اشاره نشده است، اما برخی از پژوهشگران معاصر، از حسینعلی مهرین<ref>ذکاء، «معماران...»، 428.</ref> و نیز شیرجعفر کاشی و علی‌محمد کاشی به عنوان معمار تکیه نام برده‌اند.<ref>شهیدی، 97-101.</ref> جهانگردان اروپایی به ایرانی بودن معماری تکیه اشاره کرده‌اند. تکیۀ دولت نمونه‌ای کم‌نظیر از نظر معماری، و از بزرگ‌ترین بناهای شهر تهران به‌شمار می‌آمد، به گونه‌ای که از خارج شهر و از فاصلۀ بسیار دور به آسانی دیده می‌شد<ref>همانجا.</ref>؛ از این‌رو آن را به آمفی‌تئاترِ ورونا تشبیه کرده‌اند.<ref>بنجامین، 382.</ref>


تلاش معماران برای ایجاد سقفی دائمی به سبب وسعت صحن تکیه در برابر ایران تکیه و مشکلات فنی آن بی نتیجه ماند؛ از این رو به پیشنهاد یکی از نزدیکان ناصرالدين شاه سقف تکیه را با یک چادر کرباسی پوشاندند (سرنا، 174-173؛ مستوفی، ۲۹۳/۱ ). چادر تکیه بر روی اسکلتی گنبدی شکل مرکب از ۴ قوس نیم دایره چوبی قرار می گرفت . چادر روز نهایی برای تهویه و روشنایی تکیه داشت. از مرکز این قوسها چلچراغی آویزان بود. پایه قوسها برای پایداری بیشتر به میزان یک طبقه در نمای داخلی تکیه فرو رفته بود. همچنین برای مهار نیروی رانش، پشت بندهایی در پشت هریک از آنها ساخته شده بود (اعتمادالسلطنه، روزنامه ، ۳۶۴، ذکاء، همان، ۲۹۳).
تاریخ تخریب تکیۀ دولت به درستی دانسته نیست. گزارش‌های گوناگونی دربارۀ واگذاری زمین آن در 1325ش یا 1327ش به بانک ملی که بعد‌ها شعبۀ بازار آن بر همان زمین ساخته شد، وجود دارد.<ref>بلاغی، 56؛ غفاری، همانجا.</ref> براساس عکس‌های هوایی سال 1335ش نیز محل تکیه به صورت گودالی مشاهده می‌شود.


در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه تکیه دولت رو به ویرانی نهاد. از این رو به دستور او در ۱۳۲۲ق مسيو بتن مأمور تعمیر تکیه شد. وی طبقه سوم تکیه را تخریب، و با اصلاح پیشانی مرتفع طبقه دوم، کتیبه دیگری را پیرامون تکیه نصب کرد. وی همچنین ۱۲ قوس (۶ نیم دایره) فلزی را از اروپا به ایران آورد و جایگزین اسکلت چوبی سقف تکیه کرد (معیرالممالک، ۷۱؛ مستوفی، همانجاء ذكاء، همان، ۲۹۴؛ همو و سمسار، ۲/ ۱۲۸، تصویر «۶-۱۳»). از دیگر عناصر معماری تکیه می توان به منبر سفید مرمری ۲۰ پله آن اشاره کرد که به سفارش معیرالممالک در یزد ساخته شد. ارتفاع این منبر به اندازه یک طبقة تکیه بود (معیرالممالک، ۷۲).
==ویژگی‌های بنا==
بنای مدور تکیه با 2,824 م 2 مساحت، 60 متر قطر، 24 مترارتفاع، 3 مرتبه بنا و یک زیرزمین داشت. در بنای آن سنگ، آجر و ساروج به کار رفته بود و دیوارهای پهن و شالوده‌ای عمیق و محکم داشت<ref>اعتمادالسلطنه، المآثر...، 1/87، «تکیه»، همانجا.</ref> و نمای آجری بیرون بنا آرایه‌ای نداشت.<ref>سرنا، همانجا.</ref> تکیۀ دولت دارای ورودی‌های چندگانه در شمال، شرق و غرب بود.<ref>منصوری فرد، 571-572.</ref> ورودی شمالی تکیه ویژۀ ساکنان ارگ سلطنتی بود و نمایی هماهنگ با بناهای مجاور خود داشت و شاه‌نشین تشریفاتی بر فراز آن واقع بود. ورودی غربی تکیه در میدان ارگ قرار داشت و از ایوانی با دو جرز پهن که بر بالای آن ایوانی با 3 دهانه و 6 مناره بود، شکل می‌گرفت. ورودی شرقی از طریق کوچۀ تکیۀ دولت به خیابان ناصرخسرو منتهی می‌شد. این ورودی دارای طاق تیزه‌دار رفیعی بود. ورودی اصلی را طاق‌نماهای آجری، مقرنس‌کاری و شیشه‌های رنگین می‌آراست.<ref>همانجا؛ سرنا، 173؛ اُرسل، 250.</ref>


نمای درونی تکیۀ دولت در آغاز از آجر بود و حتى آن را با گچ و آهک نیز سفید نکرده بودند، اما در حدود سال 1298ق/ 1881م با کاشی‌های معرق و 7 رنگ آراسته شد.<ref>پترسون، همانجا؛ قس: سرنا، 172-173؛ بنجامین، 384.</ref> بنا از درون شامل چشمه‌طاق‌های کوچک و بزرگ باز بود و در میانۀ قوس جنوبی آن، ایوانی بلند قرار داشت. بلندی این ایوان به ارتفاع تمام طبقات و با کاربندی و کاشی‌کاری آراسته شده بود.<ref>منصوری فرد، 573؛ سرنا، 175.</ref> در قوس شمالی تکیه در برابر ایوان یاد شده، شاه‌نشین تکیه در دو طبقه با طاق بسیار بلند ساخته بودند، به گونه‌ای که ارتفاع آن به اندازۀ 3 طبقۀ تکیه بود و از بیرون پوششی از شیروانی داشت. این غرفه دارای یک ارسی سه‌دری و شمسه‌ای گره‌سازی شده و پرکار بر پیشانی بود. غرفه‌‌های دیگر طبقۀ دوم نیز با ارسی‌های سه دری آراسته می‌شدند. د‌هانۀ غرفه‌‌های طبقۀ سوم، دو ستون‌نما و یک پیشانی مشبک داشتند. کتیبه‌ای بر کاشی به خط بنایی بر رخ بام تکیه نصب شده بود و پیرامون بام نرده‌ای قرار داشت. ورودی‌های تکیه در نمای داخلی بلندتر از دیگر طاق‌نماهای طبقۀ همکف بود.<ref>منصوری فرد، 573-574؛ بنجامین، 385-392؛ فوریه، 128-130.</ref>


با آنکه تکیه دولت یکی از مهم ترین عناصر ی معماری در فضاهای شهری تهران به شمار می آمد (حبیبی، ۱۲۴-۱۳۳)، در هیچ یک از منابع هم زمان بنا به معمار تکیه دولت اشاره نشده است، اما برخی از پژوهشگران معاصر، از حسینعلی مهرین (ذکاء، «معماران...»، ۴۲۸) و نیز شیر جعفر کاشی و علی محمد کاشی به عنوان معمار تکیه نام برده اند (شهیدی، ۹۷- ۱۰۱)
[[پرونده:Tekye dowlat2.jpg|بندانگشتی|'''طرح تکیۀ دولت و تخت میانی آن (بنجامین، 373)''']]


اگر چه تکیه دولت برای دوره خود معماری بی نظیری داشت، اما شکوه و شهرت آن را بیشتر باید به سبب اجرای مراسم سوگواری و تعزیه دانست که  در دو نوبت بعداز ظهر و شب در آن اجرا می شد. تماشاچیان زن پیرامون صفة مرکزی تکیه، و مردان پشت سر آنان روی پله ها  قرار می گرفتند (معیرالممالک، مستوفی، همانجاها؛ بنجامین، 397-396؛ او بن، 170). غرفه های طبقه اول تکیه به امرا، وزرا
صفۀ گردی به قطر حدود 18 و ارتفاع 1 متر با بدنۀ سنگی منقوش در میان تکیه قرار داشت که آن را «تخت» می‌نامیدند و دارای دریچه‌‌هایی در لبۀ صفه، دو پلکان 3 پله‌ای در دو سو و گذرگاهی با شیب تند بود. 4 چراغ پایه‌دار چتردار نیز در 4 طرف صفه قرار داشت.<ref>فروغ، 7؛ منصوری‌فرد، 574-575؛ نک: ذکاء، تاریخچه، 295، 297؛ بنجامین، 384.</ref> در فاصلۀ میان صفۀ مرکزی تا سکوی آجر فرش پیرامون تکیه، گذرگاهی به عرض 6 متر قرار داشت که با سنگ‌های بزرگ و کوچک فرش شده بود و برای عبور دستۀ سوگواران و نمایش‌های تعزیه مانند پیکار، سوارکاری و مسافرت استفاده می‌شد. سکو‌های مدوری هماهنگ با صفه در کنار گذرگاه پیرامون تکیه قرار داشت. این سکو‌ها دارای شیبی ملایم به سمت مرکز تکیه بود. از این‌رو افرادی که بر روی آن می‌نشستند، به راحتی مراسم تعزیه را تماشا می‌کردند.<ref>همو، نیز فروغ، همانجا‌ها.</ref> بر این سکو‌ها نیز شماری چراغ پایه‌دار قرار داشت. هنگام اجرای تعزیه بیش از حدود 4 هزار زن با چادر مشکی و روبند سفید می‌نشستند. پس از سکو‌ها پلکانی شامل 5 پله با ازارۀ سنگی منقوش قرار گرفته بود که به چشمه‌طاق‌ها و غرفه‌‌های اطراف تکیه منتهی می‌گردید.<ref>همانجا‌ها.</ref>


تلاش معماران برای ایجاد سقفی دائمی به سبب وسعت صحن تکیه و مشکلات فنی آن بی‌نتیجه ماند؛ از این‌رو به پیشنهاد یکی از نزدیکان ناصرالدین شاه سقف تکیه را با یک چادر کرباسی پوشاندند.<ref>سرنا، 173-174؛ مستوفی، 1/293.</ref> چادر تکیه بر روی اسکلتی گنبدی‌شکل مرکب از 4 قوس نیم‌دایرۀ چوبی قرار می‌گرفت. چادر روزن‌هایی برای تهویه و روشنایی تکیه داشت. از مرکز این قوس‌ها چلچراغی آویزان بود. پایۀ قوس‌ها برای پایداری بیشتر به میزان یک طبقه در نمای داخلی تکیه فرو رفته بود. همچنین برای مهار نیروی رانش، پشت‌بندهایی در پشت هریک از آن‌ها ساخته شده بود.<ref>اعتمادالسلطنه، روزنامه...، 364؛ ذکاء، همان، 293.</ref>


در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه تکیۀ دولت رو به ویرانی نهاد. از این‌ رو به دستور او در 1322ق مسیو بتن مأمور تعمیر تکیه شد. وی طبقۀ سوم تکیه را تخریب، و با اصلاح پیشانی مرتفع طبقۀ دوم، کتیبۀ دیگری را پیرامون تکیه نصب کرد. وی همچنین 12 قوس (6 نیم‌دایره) فلزی را از اروپا به ایران آورد و جایگزین اسکلت چوبی سقف تکیه کرد.<ref>معیرالممالک، 71؛ مستوفی، همانجا؛ ذکاء، همان، 294؛ همو و سمسار، 2/ 128، تصویر «6-13».</ref> از دیگر عناصر معماری تکیه می‌توان به منبر سفید مرمری 20 پلۀ آن اشاره کرد که به سفارش معیرالممالک در یزد ساخته شد. ارتفاع این منبر به اندازۀ یک طبقۀ تکیه بود.<ref>معیرالممالک، 72.</ref>


و دیگر بزرگان تعلق داشت. پیشکاران این افراد چندی قبل از آغاز ماه محرم به آماده کردن غرفه ها می پرداختند. آنان با انواع چلچراغ، دیوار کوب، قالیچه، شالهای کشمیری، تابلوهای نفیس و دیگر اشیاء گرانبها غرفه ها را تزیین می کردند (بنجامین، 383؛ معیرالممالک، ۷۱). ایوان بزرگ تکیه دولت توسط شاه و با انبوهی از چلچراغها، آیینه ها و تابلوهای مذهبی و تمثال متعلق به کاخ گلستان آراسته می شد (همانجا). به هنگام نمایشهای شبانه تعزیه بر پلکانهای رو به روی ایوان بزرگ، آیینه ها، شمعدانها و دیگر وسایل روشنایی چیده می شد که روشنایی آنها فضایی رویایی در تکیه دولت ایجاد می کرد (فوریه، همانجا؛ ذكاء، تاریخجه، همانجا). غرفه های طبقه دوم و سوم تکیه دولت جایگاه شاه، زنان شاه و مهمانهای آنان به شمار می آمد و برای حفاظت بهتر با پرده های زنبوری سبز یا مشکی پوشیده می شد (مستوفی، ۲۹۳/۱ ؛ فوریه، همانجا). در ماههای عزاداری پارچه های سیاه که بر آنها آیات قرآن و ابیاتی از اشعار محتشم نوشته می شد، از دیوارهای تکیه دولت آویخته می شد (اوین، 170-169). غرفه های تکیه به دو بخش تقسیم می شدند: در بخش جلو صاحب غرفه و مهمانها، و در بخش عقب خدمه پذیرایی قرار می گرفتند (بنجامین، 383-382).
غرفه‌‌های طبقۀ دوم و سوم تکیۀ دولت جایگاه شاه، زنان شاه و مهمان‌های آنان به‌شمار می‌آمد و برای حفاظت بهتر با پرده‌‌های زنبوری سبز یا مشکی پوشیده می‌شد.<ref>مستوفی، 1/293؛ فوریه، همانجا.</ref> در ماه‌های عزاداری پارچه‌‌های سیاه که بر آن‌ها آیات قرآن و ابیاتی از اشعار محتشم نوشته می‌شد، از دیوار‌های تکیۀ دولت آویخته می‌شد.<ref>اوبن، 169-170.</ref> غرفه‌‌های تکیه به دو بخش تقسیم می‌شدند: در بخش جلو صاحب غرفه و مهمان‌ها، و در بخش عقب خدمۀ پذیرایی قرار می‌گرفتند.<ref>بنجامین، 382-383.</ref>


تعزیه خوانی در عصر ناصری و در تکیه دولت به اوج شکوفایی خود نایل آمد (نک: چلکوفسکی، 6)، اما پس از ناصرالدین شاه به مرور از اهميت و شکوه آن کاسته شد (بیضایی، ۱۵۰) و در پی آن تکیه دولت رو به ویرانی نهاد؛ به گونه ای که در دوران سلطنت مظفرالدین شاه به سبب در خطر بودن بنای تکیه مراسم تعزیه تا ۱۳۲۳ ق (که بنا مجددا تعمیر شد) در آن اجرا نگردید (نک: سپهر، مرآه... ۱۲۵، ۲۴۴، « یادداشتها»، ۱۲۷). مراسم تعزیه در تکیه دولت تا اوایل سلطنت پهلوی اجرا می شد، اما شکوه و رونق دوران گذشته خود را از دست داده بود (نک: هدایت، ۳۸۵). در پی ممنوعیت عزاداری محرم و اجرای تعزیه در ۱۳۱۱ ش (غفاری، 148) تكية دولت بیش از پیش متروک شد. تاریخ تخریب تکیه دولت به درستی دانسته نیست. گزارشهای گوناگونی درباره واگذاری زمین آن در ۱۳۲۵ ش یا ۱۳۲۷ش به بانک ملی که بعدها شعبه بازار آن بر همان زمین ساخته شد، وجود دارد (بلاغی، ۵۶؛ غفاری، همانجا). بر اساس عکسهای هوایی سال ۱۳۳۵ش نیز محل تکیه به صورت گودالی مشاهده می شود.
[[پرونده:Tekye dowlat3.jpg|بندانگشتی|'''تابلو تکیۀ دولت، رنگ روغن روی کرباس، موزۀ کاخ گلستان (''کمال‌الملک''، 76)''']]


تکیه دولت محل وقوع رویدادهای مهمی نیز بوده است. از جمله این رویدادها می توان به جلسه سنجش عیار سکه در دورة مسئولیت امین الضرب بر ضرابخانه (هدایت، ۸۶)، تشیع پیکرهای ناصرالدین شاه در ۱۳۱۳ ق/۱۹۹۵م (ظهير الدوله، ۳۵؛ سالور، ۹۳۳/۱ ) و مظفرالدین شاه در ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م (ناظم الاسلام، ۶۱/۲-۶۲؛ او بن، 129) و برگذاری نمایشگاه امتعه وطنی به کوشش رضاخان سردار سپه در ۱۳۰۲ ش (امیر طهماسب، ۴۳۰) اشاره کرد؛ اما مهم ترین رویداد تکیه دولت تشکیل مجلس مؤسسان در ۱۵ آذر ماه ۱۳۰۴ است (مستوفی، ۳/ ۶۶۸ هدایت، ۳۶۹) که در طی ۵ جلسه احمدشاه قاجار را از سلطنت خلع، و پادشاهی ایران را به خاندان پهلوی واگذار کرد (مستوفی، ۶۷۱/۳ ؛ نک: مکی، ۴۹۳/۳ -۵۸۶).
==مراسم عزاداری==
اگرچه تکیۀ دولت برای دورۀ خود معماری بی‌نظیری داشت، اما شکوه و شهرت آن را بیشتر باید به سبب اجرای مراسم سوگواری و تعزیه دانست که در دو نوبت بعدازظهر و شب در آن اجرا می‌شد. تماشاچیان زن پیرامون صفۀ مرکزی تکیه، و مردان پشت سر آنان روی پله‌ها قرار می‌گرفتند.<ref>معیرالممالک، مستوفی، همانجاها؛ بنجامین، 396-397؛ اوبن، 170.</ref> غرفه‌های طبقۀ اول تکیه به امرا، وزرا و دیگر بزرگان تعلق داشت. پیشکاران این افراد چندی قبل از آغاز ماه محرم به آماده کردن غرفه‌ها می‌پرداختند. آنان با انواع چلچراغ، دیوارکوب، قالیچه، شال‌های کشمیری، تابلو‌های نفیس و دیگر اشیاء گرانبها غرفه‌ها را تزیین می‌کردند.<ref>بنجامین، 383؛ معیرالممالک، 71.</ref> ایوان بزرگ تکیۀ دولت توسط شاه و با انبوهی از چلچراغ‌ها، آیینه‌‌ها و تابلو‌های مذهبی و تمثال متعلق به کاخ گلستان آراسته می‌شد.<ref>همانجا.</ref> به هنگام نمایش‌های شبانۀ تعزیه بر پلکان‌های روبه‌روی ایوان بزرگ، آیینه‌‌ها، شمعدان‌ها و دیگر وسایل روشنایی چیده می‌شد که روشنایی آن‌ها فضایی رویایی در تکیۀ دولت ایجاد می‌کرد.<ref>فوریه، همانجا؛ ذکاء، تاریخچه، همانجا.</ref>


==کاربری تکیه دولت==


مآخذ: اعتماد السلطنه، محمد حسن، «اخبار رسمية دربار همایون»، ایران (شه ۲۰۹)، کتابخانه ملی، تهران، ۱۳۷۵ش، ج ۲؛ همو، «تكية مباركة دولتی»، شرف، ۱۳۰۴ق، شم ۵۳؛ همو، «دار الخلافه ناصری»، ایران (شه ۳۱۸)، کتابخانه ملی، تهران، ۱۳۷۵ش، ج ۲؛ همو، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش؛ همو، الماتر والآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش؛ امیر طهماسب، عبدالله، تاریخ شاهنشاهی رضاشاه، تهران، ۱۳۵۵ش؛ بلاغی، عيد الحجت، تاریخ تهران، قم، ۱۳۵۰ش؛ بیضایی، بهرام، نمایش در ایران، تهران، ۱۳۴۴ ش؛ حبیبی، محسن، از شار تا شهر، تهران، ۱۳۷۵ ش؛ ذكاء، يحبی، تاریخجه ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران، تهران، ۱۳۴۹ش؛ همو، معماران - استادکاران دوره اسلامی»، معماری ایران، دوره اسلامی، تهران، ۱۳۶۶ش؛ همو و محمد حسن سمساری تهران در تصویر، تهران، ج ۱، ۱۳۶۹ش، ج ۲، ۱۳۷۶ش؛ سالور، قهرمان میرزا، روزنامه خاطرات عين السلطنه، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۴ش؛ سپهر، عبدالحسین، مرآة الوقایع مظفری، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۸ش؛ همو، « یادداشتها»، همراه مرآت الوقایع هوا شهیدی، عنایت الله، «تکیه دولت»، تئاتر، تهران، ۱۳۷۸ش، شم ۱۸ و ۱۱۹ ظهير الدوله، على خاطرات و اسناد، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۱ ش، فروغ، مهدی، «تكية دولت»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۳ش، ش ۲۹؛ کمال الملک، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، تهران، ۱۳۸۲ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، ۱۳۴۱ش؛ معير المسالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، ۱۳۵۱ ش؛ مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ منصوری فرد، محسن، «تکیه دولت»، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران، ۱۳۷۵ش؛ ناظم الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، ۱۳۴۴ش؛ نیز
===تعزیه‌خوانی===
تعزیه‌خوانی در عصر ناصری و در تکیۀ دولت به اوج شکوفایی خود نایل آمد<ref>نک: چلکوفسکی، 6.</ref>، اما پس از ناصرالدین شاه به مرور از اهمیت و شکوه آن کاسته شد<ref>بیضایی، 150.</ref> و در پی آن تکیۀ دولت رو به ویرانی نهاد؛ به گونه‌ای که در دوران سلطنت مظفرالدین شاه به سبب در خطر بودن بنای تکیه مراسم تعزیه تا 1323ق<ref>که بنا مجدداً تعمیر شد.</ref> در آن اجرا نگردید.<ref>نک: سپهر، مرآة...، 125، 244، «یادداشت‌ها»، 127.</ref> مراسم تعزیه در تکیۀ دولت تا اوایل سلطنت پهلوی اجرا می‌شد، اما شکوه و رونق دوران گذشتۀ خود را از دست داده بود.<ref>نک: هدایت، 385.</ref> در پی ممنوعیت عزاداری محرم و اجرای تعزیه در 1311ش<ref>غفاری، 148.</ref> تکیۀ دولت بیش از پیش متروک شد.


Aubin, E., La Perse d'aujourd'hui, Paris, 1908; Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians, London, 1887; Chelkowski, P. J., «Taziyeh: Indigenus Avant-Garde Theatre of Iran, Ta'ziyeh Ritual and Drama in Iran, New York, 1979; Février, J. G., Trois ans à la cour de Perse, Paris, 1906; Gaffary, F., «Les Lieux de spectacle à Téhéran, Téhéran capitale bicentenaire, ed. Ch. Adle and B. Hourcade, Tehran, 1992; Gobineau, J., Religions et philosophies dans l'Asie Centrale, Paris, 1933; Orsolle, E., Le Caucase et la Perse, Paris, 1885; Peterson, S. R., The Ta'ziyeh and Related Arts, Taziyeh Ritual and Drama in Iran, ed. P. J. Chelkowski, New York, 1979; Serena, C., Hommes et choses en Perse, Paris, 1883.
===وقایع تاریخی و سیاسی مهم در این بنا===
تکیۀ دولت محل وقوع رویداد‌های مهمی نیز بوده است. از جملۀ این رویداد‌ها می‌توان به جلسۀ سنجش عیار سکه در دورۀ مسئولیت امین‌الضرب بر ضرابخانه<ref>هدایت، 86.</ref>، تشیع پیکر‌های ناصرالدین شاه در 1313ق/1895م<ref>ظهیرالدوله، 35؛ سالور، 1/933.</ref> و مظفرالدین شاه در 1324ق/1906م<ref>ناظم‌الاسلام، 2/61-62؛ اوبن، 129.</ref> و برگزاری نمایشگاه امتعۀ وطنی به کوشش رضاخان سردار سپه در 1302ش<ref>امیر طهماسب، 430.</ref> اشاره کرد؛ اما مهم‌ترین رویداد تکیۀ دولت تشکیل مجلس مؤسسان در 15 آذر ماه 1304 است<ref>مستوفی، 3/ 668؛ هدایت، 369.</ref> که در طی 5 جلسه احمدشاه قاجار را از سلطنت خلع، و پادشاهی ایران را به خاندان پهلوی واگذار کرد.<ref>مستوفی، 3/671؛ نک: مکی، 3/493-586.</ref>


احمد آرین نیا
==جستارهای وابسته==
 
*[[تکیه]]
*[[تعزیه]]
*[[تعزیه خوانی]]
 
==پیوند به بیرون==
 
*[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3099 منبع مقاله: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی]
 
==منابع==
 
*اعتمادالسلطنه، محمدحسن، «اخبار رسمیۀ دربار همایون»، ایران (شم 209)، کتابخانۀ ملی، تهران، 1375ش، ج 2
*همو، «تکیۀ مبارکۀ دولتی»، شرف، 1304ق، شم 53
*همو، «دارالخلافۀ ناصری»، ایران (شم 318)، کتابخانۀ ملی، تهران، 1375ش، ج 2
*همو، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345ش
*همو، المآثر والآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363ش
*امیر طهماسب، عبدالله، تاریخ شاهنشاهی رضاشاه، تهران، 1355ش
*بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قم، 1350ش
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/860385 بیضایی، بهرام، نمایش در ایران، تهران، 1344ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/545848 حبیبی، محسن، از شار تا شهر، تهران، 1375ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/880351 ذکاء، یحیى، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران، تهران، 1349ش]
*همو، «معماران-استادکاران دورۀ اسلامی»، معماری ایران، دورۀ اسلامی، تهران، 1366ش
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/4583012 همو و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، تهران، ج 1، 1369ش، ج 2، 1376ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/530570 سالور، قهرمان میرزا، روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، 1374ش]
*سپهر، عبدالحسین، مرآة الوقایع مظفری، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1368ش
*همو، «یادداشت‌ها»، همراه مرآةالوقایع
*[https://www.noormags.ir/view/fa/magazine/number/8638 همو، شهیدی، عنایت‌الله، «تکیۀ دولت»، تئاتر، تهران، 1378ش، شم 18 و 19]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/559068 ظهیرالدوله، علی، خاطرات و اسناد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1351ش]
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/254953/%d8%aa%da%a9%db%8c%d9%87-%d8%af%d9%88%d9%84%d8%aa فروغ، مهدی، «تکیۀ دولت»، هنر و مردم، تهران، 1343ش، شم 29]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/669821 کمال‌الملک، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، تهران، 1382ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/525108 مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/880468 معیرالممالک، دوستعلی، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، 1351ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/528525 مکی، حسین، تاریخ بیست سالۀ ایران، تهران، 1357ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/524455 منصوری فرد، محسن، «تکیۀ دولت»، مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران، 1375ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2383788 ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1357ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5845647 هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1344ش]
{{چپ‌چین}}
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/938334 Aubin, E., La Perse d'aujourd'hui, Paris, 1908;]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/943284 Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians, London, 1887;]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2222404 Chelkowski, P. J., "Taªziyeh: Indigenus Avant-Garde Theatre of Iran", Taªziyeh Ritual and Drama in Iran, New York, 1979; Février, J. G., Trois ans á la cour de Perse, Paris, 1906;]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/938677 Gaffary, F., "Les Lieux de spectacle à Téhéran", Téhéran capitale bicentenaire, ed. Ch. Adle and B. Hourcade, Tehran, 1992;]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/938480 Gobineau, J., Religions et philosophies dans l’Asie Centrale, Paris, 1933;]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/938587 Orsolle, E., Le Caucase et la Perse, Paris, 1885;]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2222404 Peterson, S. R., "The Taªziyeh and Related Arts", Taªziyeh Ritual and Drama in Iran, ed. P. J. Chelkowski, New York, 1979;]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/939544 Serena, C., Hommes et choses en Perse, Paris, 1883.]
{{پایان چپ‌چین}}
 
==پی‌نوشت==
<references />
 
[[رده:اماکن]]
[[رده:تکیه‌ها]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۸ ژانویهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۶:۰۴

تکیه دولت
Tekye dowlat 4.jpg
نام تکیه دولت
استان استان تهران
شهرستان تهران
اطلاعات اثر
نام‌های دیگر تکیه همایونی دولتی
تکیه قصر
تکیه بزرگ شاهی
کاربری تماشاخانه، نمایشخانه
دیرینگی دوره قاجار
دورهٔ ساخت اثر دوره قاجار
بانی اثر ناصرالدین‌ شاه

تکیه دولت، بزرگ‌ترین تکیۀ ایران، ساخته شده در عصر ناصری که به نام‌های تکیۀ همایونی و دولتی نیز خوانده می‌شد. این تکیه نه تنها از نظر معماری، بلکه از نظر رواج تعزیه‌خوانی و اجرای نمایش‌های مذهبی و غیر مذهبی و شیوه‌‌ها و مراسم آن‌ها حائز اهمیت بود.[۱] علاوه بر این رویداد‌های تاریخی و سیاسی مهمی نیز در آن به وقوع پیوست.

Tekye dowlat1.jpg

پیشینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در دورۀ ناصری تکیه‌‌های بسیاری در دارالخلافه برپا بود که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تکیه‌‌های ولی‌خان، سرچشمه، سپهسالار، عباس‌آباد و جز این‌ها اشاره کرد.[۲] ناصرالدین شاه به سبب نیاز به فضای بزرگ‌تر برای اجرای مراسم مذهبی، در 1285ق/ 1868م تصمیم به ساخت تکیۀ دولت گرفت.[۳] ساختمان تکیه در 1287ق آغاز، و با صرف هزینۀ هنگفتی از خزانۀ دولتی در 1290ق در گوشۀ جنوبی ارگ تهران و در محل زندان، انبار و... کاخ گلستان[۴] به انجام رسید و نخستین مراسم تعزیه در ذیحجۀ همین سال در آن اجرا شد.[۵]

نظریۀ تقلید از طرح بنای آلبرت هال برای ساختمان تکیۀ دولت به دستور ناصرالدین شاه پس از نخستین سفر وی به اروپا (صفر-شعبان 1290)[۶]، نمی‌تواند درست باشد، زیرا بنای آن پیش از سفر یاد شده آغاز و حتى به بهره‌برداری رسیده است.[۷] ساخت سقف گنبدی‌شکل که قرار بود از «چوب و تخته و شیشه» بر فراز آن بسازند، به سبب مشکلات فنی عملی نشد و ناچار بنا را با چادر پوشاندند.[۸]

با آنکه تکیۀ دولت یکی از مهم‌ترین عناصر معماری در فضاهای شهری تهران به‌شمار می‌آمد[۹]، در هیچ‌یک از منابع هم‌زمان بنا به معمار تکیۀ دولت اشاره نشده است، اما برخی از پژوهشگران معاصر، از حسینعلی مهرین[۱۰] و نیز شیرجعفر کاشی و علی‌محمد کاشی به عنوان معمار تکیه نام برده‌اند.[۱۱] جهانگردان اروپایی به ایرانی بودن معماری تکیه اشاره کرده‌اند. تکیۀ دولت نمونه‌ای کم‌نظیر از نظر معماری، و از بزرگ‌ترین بناهای شهر تهران به‌شمار می‌آمد، به گونه‌ای که از خارج شهر و از فاصلۀ بسیار دور به آسانی دیده می‌شد[۱۲]؛ از این‌رو آن را به آمفی‌تئاترِ ورونا تشبیه کرده‌اند.[۱۳]

تاریخ تخریب تکیۀ دولت به درستی دانسته نیست. گزارش‌های گوناگونی دربارۀ واگذاری زمین آن در 1325ش یا 1327ش به بانک ملی که بعد‌ها شعبۀ بازار آن بر همان زمین ساخته شد، وجود دارد.[۱۴] براساس عکس‌های هوایی سال 1335ش نیز محل تکیه به صورت گودالی مشاهده می‌شود.

ویژگی‌های بنا[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بنای مدور تکیه با 2,824 م 2 مساحت، 60 متر قطر، 24 مترارتفاع، 3 مرتبه بنا و یک زیرزمین داشت. در بنای آن سنگ، آجر و ساروج به کار رفته بود و دیوارهای پهن و شالوده‌ای عمیق و محکم داشت[۱۵] و نمای آجری بیرون بنا آرایه‌ای نداشت.[۱۶] تکیۀ دولت دارای ورودی‌های چندگانه در شمال، شرق و غرب بود.[۱۷] ورودی شمالی تکیه ویژۀ ساکنان ارگ سلطنتی بود و نمایی هماهنگ با بناهای مجاور خود داشت و شاه‌نشین تشریفاتی بر فراز آن واقع بود. ورودی غربی تکیه در میدان ارگ قرار داشت و از ایوانی با دو جرز پهن که بر بالای آن ایوانی با 3 دهانه و 6 مناره بود، شکل می‌گرفت. ورودی شرقی از طریق کوچۀ تکیۀ دولت به خیابان ناصرخسرو منتهی می‌شد. این ورودی دارای طاق تیزه‌دار رفیعی بود. ورودی اصلی را طاق‌نماهای آجری، مقرنس‌کاری و شیشه‌های رنگین می‌آراست.[۱۸]

نمای درونی تکیۀ دولت در آغاز از آجر بود و حتى آن را با گچ و آهک نیز سفید نکرده بودند، اما در حدود سال 1298ق/ 1881م با کاشی‌های معرق و 7 رنگ آراسته شد.[۱۹] بنا از درون شامل چشمه‌طاق‌های کوچک و بزرگ باز بود و در میانۀ قوس جنوبی آن، ایوانی بلند قرار داشت. بلندی این ایوان به ارتفاع تمام طبقات و با کاربندی و کاشی‌کاری آراسته شده بود.[۲۰] در قوس شمالی تکیه در برابر ایوان یاد شده، شاه‌نشین تکیه در دو طبقه با طاق بسیار بلند ساخته بودند، به گونه‌ای که ارتفاع آن به اندازۀ 3 طبقۀ تکیه بود و از بیرون پوششی از شیروانی داشت. این غرفه دارای یک ارسی سه‌دری و شمسه‌ای گره‌سازی شده و پرکار بر پیشانی بود. غرفه‌‌های دیگر طبقۀ دوم نیز با ارسی‌های سه دری آراسته می‌شدند. د‌هانۀ غرفه‌‌های طبقۀ سوم، دو ستون‌نما و یک پیشانی مشبک داشتند. کتیبه‌ای بر کاشی به خط بنایی بر رخ بام تکیه نصب شده بود و پیرامون بام نرده‌ای قرار داشت. ورودی‌های تکیه در نمای داخلی بلندتر از دیگر طاق‌نماهای طبقۀ همکف بود.[۲۱]

طرح تکیۀ دولت و تخت میانی آن (بنجامین، 373)

صفۀ گردی به قطر حدود 18 و ارتفاع 1 متر با بدنۀ سنگی منقوش در میان تکیه قرار داشت که آن را «تخت» می‌نامیدند و دارای دریچه‌‌هایی در لبۀ صفه، دو پلکان 3 پله‌ای در دو سو و گذرگاهی با شیب تند بود. 4 چراغ پایه‌دار چتردار نیز در 4 طرف صفه قرار داشت.[۲۲] در فاصلۀ میان صفۀ مرکزی تا سکوی آجر فرش پیرامون تکیه، گذرگاهی به عرض 6 متر قرار داشت که با سنگ‌های بزرگ و کوچک فرش شده بود و برای عبور دستۀ سوگواران و نمایش‌های تعزیه مانند پیکار، سوارکاری و مسافرت استفاده می‌شد. سکو‌های مدوری هماهنگ با صفه در کنار گذرگاه پیرامون تکیه قرار داشت. این سکو‌ها دارای شیبی ملایم به سمت مرکز تکیه بود. از این‌رو افرادی که بر روی آن می‌نشستند، به راحتی مراسم تعزیه را تماشا می‌کردند.[۲۳] بر این سکو‌ها نیز شماری چراغ پایه‌دار قرار داشت. هنگام اجرای تعزیه بیش از حدود 4 هزار زن با چادر مشکی و روبند سفید می‌نشستند. پس از سکو‌ها پلکانی شامل 5 پله با ازارۀ سنگی منقوش قرار گرفته بود که به چشمه‌طاق‌ها و غرفه‌‌های اطراف تکیه منتهی می‌گردید.[۲۴]

تلاش معماران برای ایجاد سقفی دائمی به سبب وسعت صحن تکیه و مشکلات فنی آن بی‌نتیجه ماند؛ از این‌رو به پیشنهاد یکی از نزدیکان ناصرالدین شاه سقف تکیه را با یک چادر کرباسی پوشاندند.[۲۵] چادر تکیه بر روی اسکلتی گنبدی‌شکل مرکب از 4 قوس نیم‌دایرۀ چوبی قرار می‌گرفت. چادر روزن‌هایی برای تهویه و روشنایی تکیه داشت. از مرکز این قوس‌ها چلچراغی آویزان بود. پایۀ قوس‌ها برای پایداری بیشتر به میزان یک طبقه در نمای داخلی تکیه فرو رفته بود. همچنین برای مهار نیروی رانش، پشت‌بندهایی در پشت هریک از آن‌ها ساخته شده بود.[۲۶]

در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه تکیۀ دولت رو به ویرانی نهاد. از این‌ رو به دستور او در 1322ق مسیو بتن مأمور تعمیر تکیه شد. وی طبقۀ سوم تکیه را تخریب، و با اصلاح پیشانی مرتفع طبقۀ دوم، کتیبۀ دیگری را پیرامون تکیه نصب کرد. وی همچنین 12 قوس (6 نیم‌دایره) فلزی را از اروپا به ایران آورد و جایگزین اسکلت چوبی سقف تکیه کرد.[۲۷] از دیگر عناصر معماری تکیه می‌توان به منبر سفید مرمری 20 پلۀ آن اشاره کرد که به سفارش معیرالممالک در یزد ساخته شد. ارتفاع این منبر به اندازۀ یک طبقۀ تکیه بود.[۲۸]

غرفه‌‌های طبقۀ دوم و سوم تکیۀ دولت جایگاه شاه، زنان شاه و مهمان‌های آنان به‌شمار می‌آمد و برای حفاظت بهتر با پرده‌‌های زنبوری سبز یا مشکی پوشیده می‌شد.[۲۹] در ماه‌های عزاداری پارچه‌‌های سیاه که بر آن‌ها آیات قرآن و ابیاتی از اشعار محتشم نوشته می‌شد، از دیوار‌های تکیۀ دولت آویخته می‌شد.[۳۰] غرفه‌‌های تکیه به دو بخش تقسیم می‌شدند: در بخش جلو صاحب غرفه و مهمان‌ها، و در بخش عقب خدمۀ پذیرایی قرار می‌گرفتند.[۳۱]

تابلو تکیۀ دولت، رنگ روغن روی کرباس، موزۀ کاخ گلستان (کمال‌الملک، 76)

مراسم عزاداری[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اگرچه تکیۀ دولت برای دورۀ خود معماری بی‌نظیری داشت، اما شکوه و شهرت آن را بیشتر باید به سبب اجرای مراسم سوگواری و تعزیه دانست که در دو نوبت بعدازظهر و شب در آن اجرا می‌شد. تماشاچیان زن پیرامون صفۀ مرکزی تکیه، و مردان پشت سر آنان روی پله‌ها قرار می‌گرفتند.[۳۲] غرفه‌های طبقۀ اول تکیه به امرا، وزرا و دیگر بزرگان تعلق داشت. پیشکاران این افراد چندی قبل از آغاز ماه محرم به آماده کردن غرفه‌ها می‌پرداختند. آنان با انواع چلچراغ، دیوارکوب، قالیچه، شال‌های کشمیری، تابلو‌های نفیس و دیگر اشیاء گرانبها غرفه‌ها را تزیین می‌کردند.[۳۳] ایوان بزرگ تکیۀ دولت توسط شاه و با انبوهی از چلچراغ‌ها، آیینه‌‌ها و تابلو‌های مذهبی و تمثال متعلق به کاخ گلستان آراسته می‌شد.[۳۴] به هنگام نمایش‌های شبانۀ تعزیه بر پلکان‌های روبه‌روی ایوان بزرگ، آیینه‌‌ها، شمعدان‌ها و دیگر وسایل روشنایی چیده می‌شد که روشنایی آن‌ها فضایی رویایی در تکیۀ دولت ایجاد می‌کرد.[۳۵]

کاربری تکیه دولت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تعزیه‌خوانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تعزیه‌خوانی در عصر ناصری و در تکیۀ دولت به اوج شکوفایی خود نایل آمد[۳۶]، اما پس از ناصرالدین شاه به مرور از اهمیت و شکوه آن کاسته شد[۳۷] و در پی آن تکیۀ دولت رو به ویرانی نهاد؛ به گونه‌ای که در دوران سلطنت مظفرالدین شاه به سبب در خطر بودن بنای تکیه مراسم تعزیه تا 1323ق[۳۸] در آن اجرا نگردید.[۳۹] مراسم تعزیه در تکیۀ دولت تا اوایل سلطنت پهلوی اجرا می‌شد، اما شکوه و رونق دوران گذشتۀ خود را از دست داده بود.[۴۰] در پی ممنوعیت عزاداری محرم و اجرای تعزیه در 1311ش[۴۱] تکیۀ دولت بیش از پیش متروک شد.

وقایع تاریخی و سیاسی مهم در این بنا[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تکیۀ دولت محل وقوع رویداد‌های مهمی نیز بوده است. از جملۀ این رویداد‌ها می‌توان به جلسۀ سنجش عیار سکه در دورۀ مسئولیت امین‌الضرب بر ضرابخانه[۴۲]، تشیع پیکر‌های ناصرالدین شاه در 1313ق/1895م[۴۳] و مظفرالدین شاه در 1324ق/1906م[۴۴] و برگزاری نمایشگاه امتعۀ وطنی به کوشش رضاخان سردار سپه در 1302ش[۴۵] اشاره کرد؛ اما مهم‌ترین رویداد تکیۀ دولت تشکیل مجلس مؤسسان در 15 آذر ماه 1304 است[۴۶] که در طی 5 جلسه احمدشاه قاجار را از سلطنت خلع، و پادشاهی ایران را به خاندان پهلوی واگذار کرد.[۴۷]

جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیوند به بیرون[ویرایش | ویرایش مبدأ]

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پی‌نوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. مستوفی، 1/ 288.
  2. گوبینو، 341؛ ذکاء، تاریخچه...، 284.
  3. اعتمادالسلطنه، «تکیه...»، بش‌.
  4. ذکاء، همان، 287؛ نک: همو و سمسار، 1/14-15، نقشۀ دارالخلافۀ تهران، اثر آوگوست کریشیش، نیز 2/14، نقشۀ دارالخلافۀ ناصری، اثر عبدالغفار.
  5. اعتمادالسلطنه، همانجا، «اخبار...»، 833.
  6. سرنا، 172؛ پترسون، 69.
  7. اعتمادالسلطنه، همانجا.
  8. همو،«تکیه»، همانجا، «دارالخلافه...»،1274.
  9. حبیبی، 124-133.
  10. ذکاء، «معماران...»، 428.
  11. شهیدی، 97-101.
  12. همانجا.
  13. بنجامین، 382.
  14. بلاغی، 56؛ غفاری، همانجا.
  15. اعتمادالسلطنه، المآثر...، 1/87، «تکیه»، همانجا.
  16. سرنا، همانجا.
  17. منصوری فرد، 571-572.
  18. همانجا؛ سرنا، 173؛ اُرسل، 250.
  19. پترسون، همانجا؛ قس: سرنا، 172-173؛ بنجامین، 384.
  20. منصوری فرد، 573؛ سرنا، 175.
  21. منصوری فرد، 573-574؛ بنجامین، 385-392؛ فوریه، 128-130.
  22. فروغ، 7؛ منصوری‌فرد، 574-575؛ نک: ذکاء، تاریخچه، 295، 297؛ بنجامین، 384.
  23. همو، نیز فروغ، همانجا‌ها.
  24. همانجا‌ها.
  25. سرنا، 173-174؛ مستوفی، 1/293.
  26. اعتمادالسلطنه، روزنامه...، 364؛ ذکاء، همان، 293.
  27. معیرالممالک، 71؛ مستوفی، همانجا؛ ذکاء، همان، 294؛ همو و سمسار، 2/ 128، تصویر «6-13».
  28. معیرالممالک، 72.
  29. مستوفی، 1/293؛ فوریه، همانجا.
  30. اوبن، 169-170.
  31. بنجامین، 382-383.
  32. معیرالممالک، مستوفی، همانجاها؛ بنجامین، 396-397؛ اوبن، 170.
  33. بنجامین، 383؛ معیرالممالک، 71.
  34. همانجا.
  35. فوریه، همانجا؛ ذکاء، تاریخچه، همانجا.
  36. نک: چلکوفسکی، 6.
  37. بیضایی، 150.
  38. که بنا مجدداً تعمیر شد.
  39. نک: سپهر، مرآة...، 125، 244، «یادداشت‌ها»، 127.
  40. نک: هدایت، 385.
  41. غفاری، 148.
  42. هدایت، 86.
  43. ظهیرالدوله، 35؛ سالور، 1/933.
  44. ناظم‌الاسلام، 2/61-62؛ اوبن، 129.
  45. امیر طهماسب، 430.
  46. مستوفی، 3/ 668؛ هدایت، 369.
  47. مستوفی، 3/671؛ نک: مکی، 3/493-586.