۳٬۴۸۸
ویرایش
←بخش دوم
| خط ۳۸: | خط ۳۸: | ||
==معرفی بخش‌های کتاب== | ==معرفی بخش‌های کتاب== | ||
=== بخش نخست === | ===بخش نخست=== | ||
در بخش نخست، گزارش‌های موجود به فارسی که سفرنامه‌نویسان خارجی از مراسم عزاداری و نیز اسناد تصویری که در منابع خارجی درباره این مراسم آمده، گردآوری شده و به ترتیب زمانی و تفکیک مقاطع تاریخی تنظیم و تدوین شده است. | در بخش نخست، گزارش‌های موجود به فارسی که سفرنامه‌نویسان خارجی از مراسم عزاداری و نیز اسناد تصویری که در منابع خارجی درباره این مراسم آمده، گردآوری شده و به ترتیب زمانی و تفکیک مقاطع تاریخی تنظیم و تدوین شده است. | ||
| خط ۸۳: | خط ۸۳: | ||
یکی دیگر از عوامل مؤثر در کیفیت گزارش‌ها، جنسیت راویان آن‌هاست. فارغ از تفاوت‌های زبانی و بیانی که در گزارش‌های زنان سفرنامه‌نویس در کتاب حاضر به خوبی مشهود است، روایت آیینی مانند عزاداری از زاویه دید یک زن تفاوت بسیاری با روایت مردانه آن دارد. (برای درک بیش‌تر این تفاوت، به عنوان نمونه، نک: گزارش‌های سرنا و دیولافوا). | یکی دیگر از عوامل مؤثر در کیفیت گزارش‌ها، جنسیت راویان آن‌هاست. فارغ از تفاوت‌های زبانی و بیانی که در گزارش‌های زنان سفرنامه‌نویس در کتاب حاضر به خوبی مشهود است، روایت آیینی مانند عزاداری از زاویه دید یک زن تفاوت بسیاری با روایت مردانه آن دارد. (برای درک بیش‌تر این تفاوت، به عنوان نمونه، نک: گزارش‌های سرنا و دیولافوا). | ||
* تحصیلات و شغل نویسندگان | *تحصیلات و شغل نویسندگان | ||
این که سفرنامه‌نویس په تحصیلاتی داشته و با چه عنوان و سمتی به ایران آمده بوده، مثلا سفیر سیاسی بوده یا یک جهانگرد معمولی، بازرگان بوده یا محقق علمی یا میسیونر مذهبی و موارد دیگر بر کیفیت مشاهده و گزارش او اثرگذار بوده است. به عنوان مثال در گزارش‌های میسیونرهای مذهبی به جهت بالا بودن انگیزه و تعصب مسیحی معمولا سوگیری منفی مشهودی علیه آموزه‌ها و مراسم شیعیان دیده می‌شود؛ در مقایسه با گزارش محققان علمی که معمولا تعصب مذهبی کم‌تری بروز داده‌اند. گرچه در مجموع، بسیاری از گزارش‌ها خصوصا گزارش‌های تا اواخر قاجار واجد لایه‌ای از مستشرق‌مآبی هستند و موضع خود برتر بینی اروپایی در آن‌ها آشکار است (نظیر گزارش‌های دمورگان و فووریه). ولی در مقابل، کم نیستند سفرنامه نویسانی که همدلانه با شیعیان زبان به تعظیم واقعه عاشورا گشوده‌اند (نظیر گرترود بل) و حتی گاهی با شیفتگی از آیین عزاداری و تعزیه سخن رانده‌اند (نظیر بنجامین). تحصیلات و شغل از جهت انتخاب مکان مشاهده نیز بر گزارش‌های عزاداری اثرگذار بوده است. اغلب کسانی که با مأموریتی رسمی به ایران آمده‌اند، عزاداری‌های رسمی که توسط شاه و دربار برگزار می‌شده را روایت کرده‌اند. در حالی که مسافران معمولی، نوعی راوی عزاداری‌های مردمی بوده‌اند. (به عنوان نمونه گزارش‌های تاورنیه و اشترویس از عزاداری در دوره صفویه را با هم مقایسه کنید.) | این که سفرنامه‌نویس په تحصیلاتی داشته و با چه عنوان و سمتی به ایران آمده بوده، مثلا سفیر سیاسی بوده یا یک جهانگرد معمولی، بازرگان بوده یا محقق علمی یا میسیونر مذهبی و موارد دیگر بر کیفیت مشاهده و گزارش او اثرگذار بوده است. به عنوان مثال در گزارش‌های میسیونرهای مذهبی به جهت بالا بودن انگیزه و تعصب مسیحی معمولا سوگیری منفی مشهودی علیه آموزه‌ها و مراسم شیعیان دیده می‌شود؛ در مقایسه با گزارش محققان علمی که معمولا تعصب مذهبی کم‌تری بروز داده‌اند. گرچه در مجموع، بسیاری از گزارش‌ها خصوصا گزارش‌های تا اواخر قاجار واجد لایه‌ای از مستشرق‌مآبی هستند و موضع خود برتر بینی اروپایی در آن‌ها آشکار است (نظیر گزارش‌های دمورگان و فووریه). ولی در مقابل، کم نیستند سفرنامه نویسانی که همدلانه با شیعیان زبان به تعظیم واقعه عاشورا گشوده‌اند (نظیر گرترود بل) و حتی گاهی با شیفتگی از آیین عزاداری و تعزیه سخن رانده‌اند (نظیر بنجامین). تحصیلات و شغل از جهت انتخاب مکان مشاهده نیز بر گزارش‌های عزاداری اثرگذار بوده است. اغلب کسانی که با مأموریتی رسمی به ایران آمده‌اند، عزاداری‌های رسمی که توسط شاه و دربار برگزار می‌شده را روایت کرده‌اند. در حالی که مسافران معمولی، نوعی راوی عزاداری‌های مردمی بوده‌اند. (به عنوان نمونه گزارش‌های تاورنیه و اشترویس از عزاداری در دوره صفویه را با هم مقایسه کنید.) | ||
* گستره ایران‌گردی نویسندگان | *گستره ایران‌گردی نویسندگان | ||
این که یک سفرنامه نویس چه میزان به شهرها و مناطق مختلف ایران سفر کرده عامل دیگری است که در ارزیابی گزارش‌ها باید محل توجه باشد. طبعا هرچه گستره و شعاع جغرافیایی سفرهای یک سفرنامه نویس در ایران وسیع‌تر بوده باش، گزارش‌هایش قابلیت تعمیم‌دهی بیش‌تری دارند. | این که یک سفرنامه نویس چه میزان به شهرها و مناطق مختلف ایران سفر کرده عامل دیگری است که در ارزیابی گزارش‌ها باید محل توجه باشد. طبعا هرچه گستره و شعاع جغرافیایی سفرهای یک سفرنامه نویس در ایران وسیع‌تر بوده باش، گزارش‌هایش قابلیت تعمیم‌دهی بیش‌تری دارند. | ||
* خلقیات و ویژگی‌های شخصی نویسندگان | *خلقیات و ویژگی‌های شخصی نویسندگان | ||
خلقیات و مجموعه ویژگی‌های شخصی و روان‌شناختی سفرنامه نویسان نیز بر کیفیت گزارش‌هایشان اثر مستقیم داشته است. ردپای خلقیاتی چون تندمزاجی، غرور، مردم دوستی، تلون، فرصت‌طلبی و نظایر این‌ها را در متن برخی سفرنامه‌ها آشکارا می‌توان دید که در کیفیت مشاهده‌شان مؤثر بوده است. همچنین اثر قضاوت پیشینی و موضع شخصی سفرنامه نویسان نسبت به ایران را در گزارش عزاداری‌ها می‌توان دید. تفاوت مشهودی است میان گزارش آن‌ها که شیفته ایران به عنوان مهد فرهنگ و هنر و معماری بوده‌اند و آن‌ها که به ایران به چشم کشوری عقب‌مانده با مردمانی خرافاتی و بی‌اخلاق نگریسته‌اند. | خلقیات و مجموعه ویژگی‌های شخصی و روان‌شناختی سفرنامه نویسان نیز بر کیفیت گزارش‌هایشان اثر مستقیم داشته است. ردپای خلقیاتی چون تندمزاجی، غرور، مردم دوستی، تلون، فرصت‌طلبی و نظایر این‌ها را در متن برخی سفرنامه‌ها آشکارا می‌توان دید که در کیفیت مشاهده‌شان مؤثر بوده است. همچنین اثر قضاوت پیشینی و موضع شخصی سفرنامه نویسان نسبت به ایران را در گزارش عزاداری‌ها می‌توان دید. تفاوت مشهودی است میان گزارش آن‌ها که شیفته ایران به عنوان مهد فرهنگ و هنر و معماری بوده‌اند و آن‌ها که به ایران به چشم کشوری عقب‌مانده با مردمانی خرافاتی و بی‌اخلاق نگریسته‌اند. | ||
| خط ۱۱۱: | خط ۱۱۱: | ||
در بخش نخست کتاب، علاوه بر گزارش‌های مکتوب، کوشیده‌ام اسناد تصویری مربوط به عزاداری (اعم از نقاشی و عکس) که توسط پدیدآورندگان خارجی تولید شده را هم گردآوری کنم. برای این امر، تنها به منابع ترجمه شده به فارسی اکتفا نشده، بلکه منابع به زبان‌های دیگر و منابع اینترنتی نیز مورد جستجو قرار گرفته‌اند. در نتیجه این جستجوها جمعا 69 عکس مستند از عزاداری یا مرتبط با آن گردآوری و در فصول مرتبط کتاب آورده شده است. برخی از این عکس‌ها توسط خود گزارشگران ثبت شده (نظیر عکس‌های هولسترو سوروگین) و مابقی عکس‌هایی از عکاسان دیگر است که نویسندگان در کتاب خود آورده‌اند. در این موارد تلاش کرده‌ام نام عکاسان را با رجوع به منابع اصلی بیابم. نقاشی‌ها نیز برخی به قلم خود سفرنامه‌نویسان بوده است (نظیر نقاشی‌های ریچاردز) و برخی بر پایه توصیفات و گزارش‌های یک سفرنامه نویس توسط نقاشی متبحر -که لزوما به ایران سفری نداشته- ترسیم شده‌اند. طبعا این دو دسته از نظر اعتبار اسنادی همرتبه نیستند. | در بخش نخست کتاب، علاوه بر گزارش‌های مکتوب، کوشیده‌ام اسناد تصویری مربوط به عزاداری (اعم از نقاشی و عکس) که توسط پدیدآورندگان خارجی تولید شده را هم گردآوری کنم. برای این امر، تنها به منابع ترجمه شده به فارسی اکتفا نشده، بلکه منابع به زبان‌های دیگر و منابع اینترنتی نیز مورد جستجو قرار گرفته‌اند. در نتیجه این جستجوها جمعا 69 عکس مستند از عزاداری یا مرتبط با آن گردآوری و در فصول مرتبط کتاب آورده شده است. برخی از این عکس‌ها توسط خود گزارشگران ثبت شده (نظیر عکس‌های هولسترو سوروگین) و مابقی عکس‌هایی از عکاسان دیگر است که نویسندگان در کتاب خود آورده‌اند. در این موارد تلاش کرده‌ام نام عکاسان را با رجوع به منابع اصلی بیابم. نقاشی‌ها نیز برخی به قلم خود سفرنامه‌نویسان بوده است (نظیر نقاشی‌های ریچاردز) و برخی بر پایه توصیفات و گزارش‌های یک سفرنامه نویس توسط نقاشی متبحر -که لزوما به ایران سفری نداشته- ترسیم شده‌اند. طبعا این دو دسته از نظر اعتبار اسنادی همرتبه نیستند. | ||
=== بخش دوم === | ===بخش دوم=== | ||
در بخش دوم کتاب، به تحلیل‌ها و بررسی‌های 40 نفر از مستشرقان و ایران‌شناسان در موضوع آیین‌ها و مراسم عزاداری پرداخته‌ام. برای گردآوری داده‌های این فصل، در جستجویی گسترده‌دامن، بسیاری از منابع ترجمه شده در موضوع فرهنگ و تاریخ ایران و اسلام که حاوی مطالبی در معرفی، توصیف (غیر مشاهده‌ای و بر اساس منابع دیگران) و تحلیل عزاداری بوده‌اند را بررسی کرده و مطالب مرتبط که گاه تحلیلی مفصل و گاه اشاره‌ای کوتاه اما مهم بوده‌اند را استخراج کرده‌ام. در این جستجو، چند دسته از منابع مورد تفحص قرار گرفتند: | در بخش دوم کتاب، به تحلیل‌ها و بررسی‌های 40 نفر از مستشرقان و ایران‌شناسان در موضوع آیین‌ها و مراسم عزاداری پرداخته‌ام. برای گردآوری داده‌های این فصل، در جستجویی گسترده‌دامن، بسیاری از منابع ترجمه شده در موضوع فرهنگ و تاریخ ایران و اسلام که حاوی مطالبی در معرفی، توصیف (غیر مشاهده‌ای و بر اساس منابع دیگران) و تحلیل عزاداری بوده‌اند را بررسی کرده و مطالب مرتبط که گاه تحلیلی مفصل و گاه اشاره‌ای کوتاه اما مهم بوده‌اند را استخراج کرده‌ام. در این جستجو، چند دسته از منابع مورد تفحص قرار گرفتند: | ||
* | * | ||
* پژوهش‌های با موضوع اسلام و تشیع (تاریخ، الهیات سیاسی، کلام، فلسفه و عرفان) | |||
* پژوهش‌های تاریخی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با موضوع ایران در ادوار مختلف (صفویه، افشاریه، زندیه، قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی) | |||
* پژوهش‌های هنری (به ویژه در موضوع تئاتر) | |||
* پژوهش‌های ادبی (با موضوع تاریخ ادبیات فارسی) | |||
برش‌های تحلیلی به ترتیب تاریخ نگارش یا انتشار منبع ذیل نام نویسندگانشان آورده شده است. البته احصای منابع در این فصل، به جهت فقر ترجمه منابع شیعه پژوهی، در مقایسه با گزارش‌های تاریخی که در بخش یکم بررسی و تدوین شده‌اند، ناقص‌تر است. اما در مجموع می‌تواند چشم‌اندازی از ادبیات تحلیلی شماری از مهم‌ترین محققان غیر مسلمان در موضوع آیین عزاداری را ترسیم کند. | |||
=== جمع‌بندی === | |||
در مجموع دو بخش، کتاب حاضر، گزارش‌ها و نقطه نظرات 182 نفر از مستشرقان، ایران‌شناسان و سفرنامه نویسان در توصیف و تحلیل آیین‌های عزاداری شیعیان ایران را شامل می‌شود. | |||
== منابع == | |||
* مظاهری، محسن حسام، تراژدی جهان اسلام، نشر آرما. | |||