اربعین

اربعین در لغت به معنای چهلم و عدد 40 است. عدد 40 در تاریخ دینی جایگاه خاصی دارد؛ از جمله سجده چهل روزه حضرت آدم (ع) در کوه صفا، دعای چهل روزه بنی‌اسراییل و به نبوت رسیدن پیامبر اکرم (ص) در چهل سالگی.

عدد چهل در فرهنگ اسلامی

در فرهنگ اسلامی نیز عدد 40 ارزش خاصی دارد و در منابع اسلامی آداب، اعمال و برنامه‌های بسیاری با این عدد پیوند خورده است؛ از جمله چله‌نشینی و دعای برای 40 مومن در نماز شب.

همچنین شماری از کتاب‌ها که در آن‌ها به گونه‌ای 40 حدیث آمده است، "اربعین" خوانده می‌شود.

اربعین (عدد چهل) در فرهنگ شیعی

در فرهنگ شیعی، به چهلمین روز شهادت امام حسین (ع)، "اربعین" گفته می‌شود که مصادف است با روز بیستم ماه صفر.

در برخی از تقویم‌های قدیمی و زیج‌های اسلامی ضمن معرفی روزهای مهم مذهبی به روز اربعین اشاره شده است. از جمله بیرونی در آثار الباقیه، گردیزی در زین الاخبار، حاسب طبری در در زیج مفرد و ابنشاطر در نزهة الناظر، ذیل عنوان "اعیاد المسلمین و ایمهم المشهوره" روز اربعین ذکر کرده‌اند.

این روز همچنین یکی از مناسبت‌های اصلی برگزاری مراسم عزاداری تئسط شیعیان به شمار می‌رود. عزاداری اربعین، در کشور عرتق و به ویژه در شهر کربلا صورتی منحصر به فرد و ابعادی گسترده دارد. طبق برخی روایات، اربعین روز بازگشت سر امام حسینبه کربلا و دفن در کنار پیکر آن حضرت دانسته شده است.

زیارت اربعین

از مهمترین آداب این روز، زیارت مرقد امام حسین (ع) است. در منابع شیعی، برای این زیارت، ثواب و ارزش فراوانی ذکر شده است. از جمله روایاتی از امام حسن عسکری (ع)، زیارت اربعین به عنوان یکی از پنج نشانه مومن دانسته شده است. در برخی منابع حدیثی (از جمله مصباح المجتهد  و تهذیب الاحکام)، زیارت‌نامه‌ای خطاب به امام حسبن (ع)، به نام "زیارت اربعین" و نیز روایاتی (از جمله از امام صادق (ع)) در تایید آن آمده است. این زیارت، از جهت دارا بودن مضامینی چون بیان اهداف امام حسین (ع) دارای اهمیت است.  پیاده‌روی اربعین از جمله آیین‌های بزرگ شیعیان است که از چند روز مانده به اربعین از شهر مبدا شهرهای مختلف عراق به ویژه نجف آغاز می‌شود و طی آن میلیون‌ها نفر پس از روزها پیاده‌روی، خود را در اربعین به کربلا می‌رسانند.

پایه‌‌گذاری زیارت اربعین

پایه‎گذاری سنت زیارت اربعین امام حسین (ع) را جابربن عبدالله انصاری (؟-78 ق) -صحابی پیامبر اکرم (ص)- نسبت داده‌اند. مشهور است که در این روز جابر برای زیارت امام حسین (ع) وارد کربلا شد. همچنین گفته شده که در این روز، کاروان اهل بیت از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. در برخی از مقاتل، از جمله لهوف و مثیر الاحزان، از رسیدن کاروان اهل بیت (ع) به کربلا در این روز و همزمان با جابر سخن گفته شده است. البته صحت این مطلب و زمان وقوع آن محل مناقشه جدی است. مخالفان، رفت و برگشت کاروان اسران به شام و کربلادر مدت 40 روز را، با توجه به رخدادهای بسیار در طول سفر، امری غیرمعقول و محال می‌دانند و نیز اشاره می‌کنند که اساسا راه شام به مدینه از کربلا نمی‌گذشته و این دو مقصد مسیرهای متفاوتی داشته‌اند. از جمله محدث نوری (1254-1320ق) در لولو و مرجان با ذکر دلایلی معتقد است اربعین روزی است که اسیران از شام به مقصد مدینه خارج شدند؛ و نه روزی که به مدینه رسیدند. برخی محققان و نویسندگان معاصر نیز برهمین رای اتفاق نظر دارند؛ از جمله محدث قمی، ابوالحسن شعرانی، سید جعفر شهیدی، محمد ابراهیم آیتی و مرتضی مطهری. در منابع تاریخی مهمی چون مقتل الحسین ابومخنف، الارشاد، انساب الاشراف، اخبار الطول و طبقات الکبیر نیز اشاره‌ای به بازگشت اسرا به کربلا در بیستم صفر را معقول و ممکن می‌دانند. از جمله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی (1291-1358) در دفاع از این نظر کتابی با نام "تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا (ع)" نگاشته شده است.

برخی نیز معتقدند ورود کاروان اهل بیت (ع) به کربلا، نه در اربعین اول، بلکه در دومین اربعین (80 روز پس از عاشورا) بوده است.

متن زیارت اربعین

شیخ طوسی در دو کتاب تهذیب و مصباح از صفوان جمّال روایت کرده است:

مولایم امام صادق (ع) درباره زیارت اربعین به من گفت: هنگامی که قسمت قابل توجهی از روز برآمده، این زیارتنامه را بخوان:

زیارت اربعین

متن السَّلامُ عَلَی وَلِی اللَّهِ وَ حَبِیبِهِ السَّلامُ عَلَی خَلِیلِ اللَّهِ وَ نَجِیبِهِ السَّلامُ عَلَی صَفِی اللَّهِ وَ ابْنِ صَفِیهِ السَّلامُ عَلَی الْحُسَینِ الْمَظْلُومِ الشَّهِیدِ السَّلامُ عَلَی أَسِیرِ الْکرُبَاتِ وَ قَتِیلِ الْعَبَرَاتِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ وَلِیک وَ ابْنُ وَلِیک وَ صَفِیک وَ ابْنُ صَفِیک الْفَائِزُ بِکرَامَتِک أَکرَمْتَهُ بِالشَّهَادَةِ وَ حَبَوْتَهُ بِالسَّعَادَةِ وَ اجْتَبَیتَهُ بِطِیبِ الْوِلادَةِ وَ جَعَلْتَهُ سَیدا مِنَ السَّادَةِ وَ قَائِدا مِنَ الْقَادَةِ وَ ذَائِدا مِنَ الذَّادَةِ وَ أَعْطَیتَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیاءِ وَ جَعَلْتَهُ حُجَّةً عَلَی خَلْقِک مِنَ الْأَوْصِیاءِ فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ وَ مَنَحَ النُّصْحَ وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیک لِیسْتَنْقِذَ عِبَادَک مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیرَةِ الضَّلالَةِ وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَیهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیا وَ بَاعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الْأَدْنَی وَ شَرَی آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکسِ وَ تَغَطْرَسَ وَ تَرَدَّی فِی هَوَاهُ وَ أَسْخَطَک وَ أَسْخَطَ نَبِیک، وَ أَطَاعَ مِنْ عِبَادِک أَهْلَ الشِّقَاقِ وَ النِّفَاقِ وَ حَمَلَةَ الْأَوْزَارِ الْمُسْتَوْجِبِینَ النَّارَ [لِلنَّارِ] فَجَاهَدَهُمْ فِیک صَابِرا مُحْتَسِبا حَتَّی سُفِک فِی طَاعَتِک دَمُهُ وَ اسْتُبِیحَ حَرِیمُهُ اللَّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْنا وَبِیلا وَ عَذِّبْهُمْ عَذَابا أَلِیما السَّلامُ عَلَیک یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیک یا ابْنَ سَیدِ الْأَوْصِیاءِ أَشْهَدُ أَنَّک أَمِینُ اللَّهِ وَ ابْنُ أَمِینِهِ عِشْتَ سَعِیدا وَ مَضَیتَ حَمِیدا وَ مُتَّ فَقِیدا مَظْلُوما شَهِیدا وَ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ مُنْجِزٌ مَا وَعَدَک وَ مُهْلِک مَنْ خَذَلَک وَ مُعَذِّبٌ مَنْ قَتَلَک وَ أَشْهَدُ أَنَّک وَفَیتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِهِ حَتَّی أَتَاک الْیقِینُ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَک وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَک وَ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّةً سَمِعَتْ بِذَلِک فَرَضِیتْ بِهِ، اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُک أَنِّی وَلِی لِمَنْ وَالاهُ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّک کنْتَ نُورا فِی الْأَصْلابِ الشَّامِخَةِ وَ الْأَرْحَامِ الْمُطَهَّرَةِ [الطَّاهِرَةِ] لَمْ تُنَجِّسْک الْجَاهِلِیةُ بِأَنْجَاسِهَا وَ لَمْ تُلْبِسْک الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِیابِهَا وَ أَشْهَدُ أَنَّک مِنْ دَعَائِمِ الدِّینِ وَ أَرْکانِ الْمُسْلِمِینَ وَ مَعْقِلِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّک الْإِمَامُ الْبَرُّ التَّقِی الرَّضِی الزَّکی الْهَادِی الْمَهْدِی وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِک کلِمَةُ التَّقْوَی وَ أَعْلامُ الْهُدَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ الْحُجَّةُ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیا وَ أَشْهَدُ أَنِّی بِکمْ مُؤْمِنٌ وَ بِإِیابِکمْ مُوقِنٌ بِشَرَائِعِ دِینِی وَ خَوَاتِیمِ عَمَلِی وَ قَلْبِی لِقَلْبِکمْ سِلْمٌ وَ أَمْرِی لِأَمْرِکمْ مُتَّبِعٌ وَ نُصْرَتِی لَکمْ مُعَدَّةٌ حَتَّی یأْذَنَ اللَّهُ لَکمْ فَمَعَکمْ مَعَکمْ لا مَعَ عَدُوِّکمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَ عَلَی أَرْوَاحِکمْ وَ أَجْسَادِکمْ [أَجْسَامِکمْ] وَ شَاهِدِکمْ وَ غَائِبِکمْ وَ ظَاهِرِکمْ وَ بَاطِنِکمْ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ.

ترجمه سلام بر ولی خدا و حبیبش، سلام بر دوست خدا و برگزیده او، سلام بر بنده برگزیده خدا و فرزند برگزیده‌اش،سلام بر حسین مظلوم شهید،سلام بر آن دچار گرفتاریها و کشته اشکها،خدایا من گواهی می‌دهم که حسین ولی تو و فرزند ولی تو،و فرزند برگزیده توست حسینی که به کرامتت رسیده،او را به شهادت گرامی داشتی،و به خوشبختی اختصاصش دادی،و به پاکی ولادت برگزیدی،و او را آقایی از آقایان،و پیشروی از پیشرویان،و مدافعی از مدافعان حق قرار دادی،و میراثهای پیامبران را به او عطا فرمودی،و او را از میان جانشینان حجّت بر بندگانت قرار دادی،و در دعوتش جای عذری باقی نگذاشت،و از خیرخواهی دریغ نورزید،و جانش را در راه تو بذل کرد،تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی برهاند،در حالی که بر علیه او به کمک هم برخاستند،کسانیکه دنیا مغرورشان کرد،و بهره واقعی خود را به فرومایهتر و پستتر چیز فروختند،و و آخرتشان را به کمترین بها به گردونه فروش گذاشتند،تکبّر کردند و خود را در دامن هوای نفس انداختند،تو را و پیامبرت را به خشم آوردند، و اطاعت کردند از میان بندگانت،اهل شکافافکنی و نفاق و بارکشان گناهان سنگین،و سزواران آتش را پس با آنان درباره تو صابرانه و به حساب تو جهاد کرد،تا در طاعت تو خونش ریخته شد و حریمش مباح گشت خدایا آنان را لعنت کن لعنتی سنگین،و عذابشان کن عذابی دردناک،سلام بر تو‌ای فرزند رسول خدا،سلام بر تو‌ای فرزند سرور جانشینان،شهادت میدهم که تو امین خدا و فرزند امین اویی،خوشبخت زیستی،و ستوده درگذشتی،و از دنیا رفتی گم گشته،و مظلوم و شهید،گواهی میدهم که خدا وفاکننده است آنچه را به تو وعده داده،و نابودکننده کسانی را که از یاریات دریغ ورزیدند،و عذاب کننده کسانی را که تو را کشتند،و گواهی میدهم که تو به عهد خدا وفا کردید و در راهش به به جهاد برخاستی تا مرگ فرا رسید،پس خدا لعنت کند کسانی را که تو را کشتند،و به تو ستم کردند،و این جریان را شنیدند و به آن خشنود شدند، خدای من تو را شاهد میگیرم که من دوستم با آنانکه او را دوست دارند،و دشمن با آنان که با او دشمنند،پدر و مادرم فدایت‌ای فرزند رسول خدا،گواهی میدهم که تو در صلبهای بلندمرتبه و رحمهای پاک نوری بودی،جاهلیت با ناپاکی هایش تو را آلوده نکرد،و از جامههای تیره و تارش به تو نپوشاند،و گواهی میدهم که تو از ستون‌های دین،و پایههای مسلمانان،و پناهگاه مردم مؤمنی،و گواهی می‌دهم که پیشوای نیکوکار، با تقوا، راضی به مقدرات حق، پاکیزه،هدایت کننده،و هدایت شدهای،و گواهی میدهم که امامان از فرزندانت،اصل تقوا،و نشانههای هدایت،و دستگیره محکم،و حجّت بر اهل دنیا هستند و گواهی می‌دهم که من به یقین مؤمن به شمایم،و به بازگشتتان یقین دارم،براساس قوانین دینم،و عواقب عملم،و قبلم با قلبتان در صلح،و کارم پیرو کارتان،و یاری ام برای شما آماده است، تا خدا به شما اجازه دهد،پس با شمایم نه با دشمنانتان،درودهای خدا بر شما،و بر ارواح و پیکرهایتان،و بر حاضر و غایبتان،و بر ظاهر و باطنتان،آمین‌ای پروردگار جهانیان.

پس دو رکعت نماز می‌خوانی،و برای آنچه می‌خواهی دعا می‌کنی.

مضمون زیارت

فرازهای نخست این زیارت شامل سلام و درود به امام حسین (ع) و اشاره به شهادت و مصیبت‌های ایشان است.

در فرازهای بعدی زائر به برخی از عقاید شیعه شهادت می‌دهد مثل ولایت ائمه (ع) و اینکه میراث نبوت نزد امام حسین (ع) است و ایشان حجت الهی بر مردم است.

این زیارتنامه فلسفه شهادت امام حسین (ع) را نجات بندگان خدا از جهالت و گمراهی معرفی می‌کند.

در جملات بعدی ویژگی‌های قاتلان سید الشهداء (ع) ذکر شده و مورد لعن قرار گرفته‌اند.

در فرازهای بعدی ضمن شمردن ویژگی‌های امام حسین (ع) مثل دوری از شرک و پاک‌زادگی، تأکید می‌شود که ایشان در راه خدا جهاد کرده و ایشان و فرزندانش حجت‌های الهی بر روزی زمین‌اند.

زائر در این زیارت خود را تسلیم دستورات ائمه اطهار (ع)، و نیز آماده یاری ایشان و مخالفت با دشمنانشان معرفی می‌کند.

این زیارت را می‌توانید از اینجا بشنوید.

جستارهای وابسته

• پیاده‌ روی اربعین

منابع

• فرهنگ سوگ شیعی، محسن حسام مظاهری، نشر خیمه، ص 42-43