تعزیه در ایران

صادق همایونی. چاپ اول: شیراز، انتشارات نوید، 1368 (1410 ق). 818 ص، وزیری. تصویر، سند. 7 مفضلترین و مستندترین کتاب دربارهٔ تعزیه تا هنگام انتشار آن است که با استناد به دهها کتاب و مقاله نوشته شده و، گذشته از این، مستند به دیدهها و شنیده های نویسنده است و شامل دهها تصویر از صحنه های تعزیه. محدودهٔ تحقیق کتاب، ایران است و موضوع آن فقط تعزیه های امام حسین - ع - نیست، اما اغلب مطالب کتاب به آن حضرت و یارانش اختصاص دارد. مطالب کتاب، توصیفی - تحلیلی است و با دید مردمشناختی به تعزیه نگریسته شده و از صخت و سقم تعزیه ها و خرافات و تحریفات در آنها سخنی نرفته است. مثلاً در بحث «تجزیه و تحلیل تعزیهٔ قاسم» (ص 675- 688)، از همه چیز، جز مجعول بودن برخی مطالب دربارهٔ قاسم، سخن گفته شده است. کتاب حاضر در شش بخش سامان یافته است. «تعزیه و تاریخ»، عنوان بخش اول کتاب است و در آن از مسائلی چون ریشه های نمایش در ایران پیش از اسلام، سیر تطور تعزیه، تکامل و انحطاط آن و نقش اشرافیت در نابود کردن این هنر مذهبی و توده ای سخن رفته است. در بخش دوم با عنوان «سخنانی چند پیرامون تعزیه»، نخست از «ارکان و عناصر سازنده و پردازندهٔ تعزیه» سخن گفته شده است؛ مانند شعر، نقالی، سخنوری، موسیقی، عزاداری و پرده داری. آنگاه به «ویژگیهای تعزیه» اشاره شده است؛ از جمله پیوند تعزیه با اسطورههای مذهبی و قصص قرآن، نزدیکی با زندگی تودهٔ مردم، زبان ویژه و پیوند با اسطورههای تاریخی و فرهنگی ایران. عنوان بخش سوم کتاب «بررسی تعزیه ها» است و در آن به دیدگاه محققان در بارهٔ تعزیه های ایرانی، منبع الهام سرایندگان تعزیه ها و تأثیر تعزیه در زبان محاوره پرداخته شده است. در این بخش، «فرهنگ اصطلاحات و اسامی در تعزیه ها» ارائه و توضیح داده شده است؛ مانند ابن زیاد، ابن سعد خوان، بیاض، پیشخوانی، چاووش خوانی، شام غریبان، مخالف خوان و نسخه گردان. بخش چهارم کتاب با عنوان «تعزیه ها و ترتیب و وسائل آنها» آغاز می شود و در آن از مسائلی چون اسامی تعزیه ها، طریقهٔ تعزیه خوانی، وسایل و ابزارها و لباسهای تعزیه و تعزیهخوانهای بزرگ سخن رفته است. در این بخشی از بیش از صد تعزیه نام برده شده است؛ از جمله تعزیهٔ امیر تیمور، خروج مختار، شهادت قاسم، طفلان مسلم، علی اکبر، ورود به شام، ورود به کوفه و 72 تن. «چند تعزیه»، عنوان بخش پنجم است و شامل متن تعزیهٔ عباس - امام، امام رضا، حضرت معصومه، قانیا (شاه فرنگ)، علی اکبر، امام حسن و حر، در ششمین بخش کتاب متن تعزیهٔ قاسم آمده و سپس به تجزیه و تحلیل آن پرداخته شده است. برای شناخت بیشتر این کتاب رجوع شود به: سید محمّد علی جمالزاده، «تعزیه در ایران»، کلک (شمارهٔ 11 - 12، بهمن و اسفند 1369)، ص 241 - 249. همچنین این مقاله در مجلهٔ تاریخ و فرهنگ معاصر (سال سوم، شمارهٔ 3 و 4، پاییز و زمستان 1373)، ص 257 263، تجدید چاپ شده است.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 183-184.