التنزیه

سید محسن امین. چاپ دوم: بی‌م، دارالهدایة، بی‌تا. 32 ص، رقعی.

کتاب حاضر، که عنوان کامل آن التنزیه فی اعمال الشّبیه است و به‌ اختصار از آن با عنوان التّنزیه یاد می‌شود، رساله‌ای است کوتاه و تاریخ پایان تألیف آن محرم 1346. این رساله بنا به گزارش آقا بزرگ تهرانی در الذّریعة (ج 4، ص 455)، نخست در مطبعة العرفان در سال 1347 قمری در 22 صفحه منتشر شد. رسالهٔ حاضر بارها در ضمن چند کتاب چاپ شده و خلاصه‌ای از آن در اعیان الشیعة (ج 10، ص 373-378)، آمده است.

التّنزیه دربارهٔ پاک‌سازی مراسم عزاداری و تعزیه از بدعت‌هاست و مناقشه‌انگیزترین کتابی است که دربارهٔ عزاداری نوشته شده. مهم‌ترین بخش این کتاب همان سه صفحهٔ آغاز آن است که از بدعت‌ها و منکرات در عزاداری برای امام حسین -ع- سخن رفته و امور ذیل در شمار آن‌ها دانسته شده است:

1. دروغ، که در منابر و محافل گفته می‌شود.

2. قمه‌زنی و زنجیرزنی.

3. استعمال آلات لهو، مانند طبل و شیپور و سنج.

4. مانندسازی مردان به زنان در تعزیه.

5. سوار شدن زنان با صورت باز بر کجاوه و مانند کردن آنان به دختران رسول خدا.

6. شیون زنان در حضور مردان نامحرم که، اگر هم حرام نباشد، عیب و ننگ و خلاف ادب و مروت است.

7. بانگ و شیون با صدای ناپسند و زشت.

8 . همهٔ اعمالی که موجب هتک و فضیحت است و به شمارش نمی‌آید.

در ادامه، تا پایان رساله، به نقد کتابی پرداخته شده که در آن کفن پوشیدن و قمه‌زنی و طبل و سنج زدن و شیپور نواختن در عاشورا، نیکو دانسته شده است. علامه امین به نام این نویسنده و عنوان کتابش اشاره نکرده، ولی آقا بزرگ تهرانی در الذّریعة (ج 12، ص 292)، گفته است وی شیخ عبدالحسین صادق عاملی و عنوان کتابش سیماء الصّلحاء فی اثبات جواز اقامة العزاء لسیدالشّهداء است که در سال 1345 قمری منتشر شد. از اینجا معلوم می‌شود که التّنزیه یک سال پس از کتاب سیماء الصّلحاء و در پاسخ به آن نوشته شد.

علامه امین ضمن نقل مطالبی از کتاب مزبور، به نقد آن پرداخته و عهده‌دار ابطال دلایل نویسنده برای رخصت در نقل برخی از احادیث، کفن پوشیدن و قمه زدن شده و در پایان گفته است: اگر سخنان این نویسنده درست باشد، شایسته بود که عالمان به این اعمال می‌پرداختند و پیشگام می‌شدند و طبل و سنج می‌زدند و شیپور می‌نواختند و کفن می‌پوشیدند و با شمشیر به سر و روی خود می‌زدند تا مردم به آنان اقتدا کنند. حال آنکه هیچگاه عالمان چنین نکردند و بدان فرمان ندادند و برخی از عوام این امور را در عصر حاضر ایجاد کردند.

التّنزیه، به لحاظ خرافه‌زدایی، مانند کتاب الؤلؤ و مرجان است. چنانکه نوری در لؤلؤ و مرجان عهده‌دار خرافه‌زدایی از روضه‌خوانی شده، علامه امین در التّنزیه به خرافه‌زدایی از عزاداری پرداخته است. با این تفاوت که اولاً فضل تقدم در خرافه‌زدایی از آن مؤلف لؤلؤ و مرجان است و غنای علمی کتابش بیشتر، ثانیاً کتاب لؤلؤ و مرجان تقریباً مقبول واقع شد، اما التّنزیه مورد مناقشه قرار گرفت و بر آن ردّیه‌های متعددی نوشته شد. بیفزاییم که عالمان نجف نه تنها از نظر علامه امین در حرمت قمه‌زنی حمایت نکردند، بلکه با آن مخالفت کردند. تنها کسی که مخالفت نکرد، آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی بود. این را هم بگوییم که برخی مخالفین امین، او را اموی و لعین می‌خواندند و در بعضی مجالس عزاداری، هنگام توزیع آب، می‌گفتند: خدا امین را لعنت کند! آب بنوش.

این رساله به قلم جلال آل احمد با عنوان عزاداری‌های نامشروع در سال 1322 ترجمه و در تهران منتشر، ولی سپس به آتش کشیده شد. آل احمد در کتاب یک چاه و دو چاله و مثلاً شرح احوالات (چاپ اول: تهران، انتشارات فردوس، 1376)، می‌گوید: «جزوه‌ای ترجمه کرده بودم از عربی به اسم عزاداری‌های نامشروع که سال 22 چاپ شد و یکی-دو قران فروختیم و دو روزه تمام شد و خوش و خوشحال بودیم.... نگو که بازاری‌های مذهبی همه‌اش را چکی خریده‌اند و سوزانده. این را بعدها فهمیدیم» (ص 72).

این ترجمه همواره نایاب بود تا آنکه نیم قرن بعد با مقدمهٔ سید قاسم یاحسینی با همان عنوان، همراه تحلیلی از کتاب و توصیفی از شرح حال نویسندهٔ آن در 53 صفحه منتشر شد (بوشهر، نشر شروه، 1371).

در پی رسالهٔ التّنزیه، چند کتاب در تأیید آن و کتاب‌هایی بیشتر در ردّ آن منتشر شد؛ از جمله : النقد النزیه لرسالة التنزیه، الشعائر الحسینیة، اقالة العائر فى اقامة الشعائر الحسینیة و الکلمات الجامعة حول المظاهر العزائیة. آقا بزرگ تهرانی در الذّریعة (ج 2، ص 263؛ ج 4، ص 455؛ج 8، ص 228؛ ج 14، ص 191؛ ج 18، ص 24 و 114؛ ج 24، ص 279- 280)، این کتاب‌ها را شناسانده است.

هجده اثر (مقاله و کتاب و بخشی از کتاب)، که گفته شده در تأیید و ردّ التّنزیه است، در کتابی با این مشخصات آمده است: محمّد حسّون (گردآوری و تحقیق و تعلیقه)، رسائل الشعائر الحسینیة: رسالة التنزیه للسید محسن الامین و الرسائل المؤیّدة و المعارضة لها (چاپ اوّل: بغداد، مؤسسه الرّافد للمطبوعات، 1432)، 3ج، 492 + 522 +575 ص، وزیری. برخی از این آثار دربارهٔ التّنزیه نیست و حتی پیش از آن نوشته شده است.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 124-126.