ترکیب بند محتشم کاشانی

از ویکی حسین
نسخهٔ تاریخ ‏۲۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۵:۲۶ توسط Esmaeili (بحث | مشارکت‌ها)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

ترکیب‌بند محتشم کاشانی (۹۰۵ ه. ق-۹۹۶ ه. ق) مشهورترین سروده درباره واقعه‌ی عاشورا به زبان فارسی است.

ترکیب‌بند محتشم کاشانی

در باره‌ی ترکیب بند

که با این بیت آغاز می‌‏شود:

باز این چه شورش است که در خلق عالم است باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

این ترکیب‌بند در ۱۲ بند که هر بند هشت بیت دارد سروده شده‌است. محتشم این ترکیب‌بند را به تشویق شاه تهماسب صفوی سرود. ترکیب‌بند محتشم بر مرثیه سرایان پس از او تأثیرگذار بوده و مورد تقلید شعرای بسیاری از جمله وصال شیرازی، وحشی بافقی، حزین لاهیجی و عاشق اصفهانی قرار گرفته‌است. طولانی‌‏ترین ترکیب‌بند مشابه را فدائی مازندرانی در بیش از چهار هزار بیت سروده‌است. اما هیچ کدام ترکیب‌بندهای مشابه، شهرت و مقبولیت ترکیب‌بند محتشم را نیافتند. کتیبه‌‏هایی که ابیاتی از این ترکیب‌بند بر آن‌ها نوشته‌شده، از عناصر اصلی مجالس عزاداری به شمار می‏‌روند.

قالب ترکیب‌بند

«ترکیب‌بند» یکی از قالب‌‏های شعر فارسی است که مشتمل بر بندهایی با وزن مشابه و قافیه‌‏های مختلف است که با تک بیت‌‏هایی در پایان هر بند با قافیه متفاوت، به هم متصل می‌‏شوند. ترکیب‌بند مشابه «ترجیع‌بند» است؛ تنها تفاوت آن دو در تک بیت‌‏های انتهایی هر بند است: در ترکیب‌بند این بند متفاوت از بندهای قبلی است، اما در ترجیع‌بند عینا تکرار می‌‏شود. به همین دلیل ادبا تا قرن هشتم ترکیب‌بند را از انواع ترجیع‌بند محسوب می‏‌کردند.

قدیمی‏‌ترین نمونه ترکیب‌بند را از قطران تبریزی (م ۴۶۵ ه. ق) دانسته‌‏اند. عبدالرزاق اصفهانی، خاقانی، وحشی بافقی، محتشم کاشانی و وصال شیرازی شاعرانی‌‏اند که در سرودن ترکیب‌بند شهرت دارند. در ترکیب‌بند موضوعاتی مانند عشق، مدح، مرثیه و مضامین عرفانی مطرح می‏‌شود. همچنین شاعران دوره‏‌های مختلف، ترکیب‌بند را قالبی مناسب برای بیان مضامین مذهبی یافته‌‏اند. جمال‌‏الدین عبدالرزاق اصفهانی (م ۵۸۸ ه. ق) ترکیب‌بند معروف خود با مطلع «ای از بر سدره شاهراهت/ وی قبّه عرش تکیه گاهت» را در مدح پیامبر اکرم(ص) سرود و محتشم کاشانی با ترکیب‌بند معروف دوازده بندی خود با مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است» در سرودن مرثیه‌‏های مذهبی به این قالب حیات تازه‏‌ای بخشید. در دوره‌‏های بعد، شاعران بسیاری به پیروی از محتشم، این قالب را برای سرودن مرثیه‌‏های عاشورایی برگزیدند که از مشهورترین آنها در دوره قاجار سروش اصفهانی و وصال شیرازی و در دوره معاصر مشفق کاشانی را می‏‌توان نام برد.

منابع

پیوند به بیرون