|
|
| خط ۹: |
خط ۹: |
| | زیرنویس2 = | | | زیرنویس2 = |
| | اطلاعات آئین = اطلاعات آئین | | | اطلاعات آئین = اطلاعات آئین |
| | زمان برگزاری = [[روز عاشورا]] | | | زمان برگزاری = روز عاشورا |
| | مکان برگزاری = حسینیه‌ها، تکایا و محلهای برگزاری [[عزاداری]] | | | مکان برگزاری = حسینیه‌ها، تکایا و محلهای برگزاری عزاداری |
| | گستره جغرافیایی = [[ایران]] و [[عراق]] | | | گستره جغرافیایی = ایران و عراق |
| | منشأ تاریخی = دوره [[صفویه]] | | | منشأ تاریخی = دوره صفویه |
| | انواع = | | | انواع = |
| | اشیاء و نمادها = اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل | | | اشیاء و نمادها = اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل |
| خط ۲۲: |
خط ۲۲: |
| | پانویس جعبه = | | | پانویس جعبه = |
| }} | | }} |
| '''نَخْل‌ْگَردانی'''، مراسمی است که [[شیعیان]] برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر [[امام حسین (ع)]] در [[عزاداری محرم|عزاداری]] روز [[روز عاشورا|عاشورا]] برگزار می‌کنند.{{سخ}}
| |
| در این مراسم اتاقکى شبیه تابوت با پوشش سیاه و آراسته با انواع شالهاى رنگارنگ و آیینه در حسینیه‌ها، تکایا و محلهای برگزاری عزاداری محرم توسط مردم حمل می‌شود. نخل‌گردانی بیشتر در شهرها و آبادى‌هاى اطراف کویر مرکزی ایران رواج دارد؛ از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحى قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌های ایران در استان یزد دیده می‌شود.
| |
|
| |
|
| اتاقک سیاه‌پوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در ایران، مربوط به دوره [[صفویه]] می‌دانند.
| | '''نخل گردانی''' آیین حمل نخل در میدان‌ها و معابر عمومی در مراسم عزاداری عاشورا است. |
|
| |
|
| | «نخل گردانی» جزئی از مراسم عزاداری عاشورا در برخی مناطق به ویژه مناطق مرکزی ایران است. در این آیین، روز عاشورا، هنگام برگزاری مراسم عزاداری عده‌ای از مردان جوان و تنومند، نخل سیاه پوش آذین بسته را از محل استقرارش خارج کرده، روی شانه‌های خود بلند می‌کنند و با آدابی خاص در مسیری از پیش مشخص شده می‌گردانند. به این افراد «نخل بر» و «نخل کش» می‌گویند. تعداد نخل کشان بستگی به سنگینی نخل دارد. سنگینی برخی نخل‌های بزرگ مستلزم همکاری چند ده نفر برای بلند کردنشان است. نخل برداری و گرفتن هر یک از دستگیره‌ها و سردوش گذاشتن پایه‌های نخل، معمولا در انحصار افراد خانواده‌های خاص هر منطقه است و سایر افراد فقط با رضایت و اجازه آن خاناده‌ها می‌توانند این کار را انجام دهند. در مواردی، هر پایه نخل به یک خانواده خاص تعلق دارد و بلند کردن آن حتما باید توسط یکی از افراد آن خانواده انجام شود. |
|
| |
|
| | مسیر حرکت نخل، بر اساس محل تجمع و تمرکز عزاداری و مسیر حرکت دسته‌های عزادار در هر شهر یا روستا تعیین می‌شود و معمولا به شکل سنتی ثابت می‌ماند. نخل چند بار با فاصله زمانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض حسینیه یا میدان و در گرداگرد محوطه آنها گردانده می‌شود. در فضای بیرونی، نخل را همراه دسته‌های سینه‌‌زن و زنجیرزن در معابر عمومی و گذرگاه محله‌ها می‌برند. گاهی نیز نخل به طرف زیارتگاه یا امامزاده یا به مجلس عزاداری و روضه‌خوانی مرکزی یا منزل مجتهد و روحانی بزرگ شهر و روستا حمل می‌شود. |
|
| |
|
| | روز عاشورا، نخل برداران به محل استقرار نخل تزئین شده می‌آیند و پس از آنکه در جای خود قرار گرفتند «یا حسین» گویان نخل را بلند می‌کنند. باقی عزاداران به دنبال نخل به راه می‌افتند و سوگواری می‌کنند. لحظه بلند کردن و گرداندن نخل، توأم با اوج هیجان و عاطفه مذهبی عزاداران است. در مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی خوانده می‌شود و سنج می‌زنند. در برخی مناطق، سنج زنان همراه علم داران و بیرق داران دسته، پیشاپیش نخل گردانان حرکت می‌کنند. |
|
| |
|
| ==پیشینه تاریخی==
| | در هر منطقه و افرادی که معمولا از خانواده‌های سرشناس و معتبرند، به طور سنتی و موروثی هدایت نخل‌ها را بر عهده دارند. در نخل‌های کوچک، فرد راهنمای نخل چند گام جلوتر از نخل حرکت کرده، مسیر را به نخل برداران نشان می‌دهد و حرکت آنها را تنظیم می‌کند. اما در نخل‌های بزرگ، یک یا دو راهنما در جبهه‌های پیش و پس نخل می‌نشینند و مواقع توقف و حرکت و نیز مسیر حرکت نخل را به نخل برداران با صدای بلند یا با حرکت دست اعلام می‌کنند. |
| استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوتگردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه و در مناطق مرکزی و کویری ایران، رواج داشته است.<ref> خاکی، محمدرضا و دیگری، ریخت‌شناسی آیین نخل‌گردانی، ص 10.</ref> به همین دلیل برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند.<ref>آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، ص244.</ref>
| |
|
| |
|
| ==شکل و ساختمان نخل عزا==
| | در فواصلی از راه، راهنما بنا به تشخیص خود به دلایلی از جمله نوحه خوانی یا استراحت یا تعویض نخل برداران، فرمان توقف می‌دهد. نخل برداران در این ایستگاه‌ها، نخل را روی پایه‌های مخصوصی قرار می‌دهند و به استراحت و نوشیدن چای و شربت نذری می‌پردازند. در این مواقع، برخی عزاداران و دسته عزاداران همراه نخل توزیع می‌کنند. نخل گردانی، با رسیدن به مقصد (امامزاده، منزل روحانی بزرگ و…) یا حرکت چرخشی آن در فضای حسینیه، تکیه یا میدان عمومی، به اوج خود رسیده و بعد از آن به تدریج آرام می‌گیرد. |
| [[پرونده:نخل عریان.jpg|200px|بندانگشتی|نخل عریان]]
| |
| نخل، اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی ترکه و تیرک و دستک و چند قید و بست تشکیل شده؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است. <ref>بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی...، ص 41.</ref>{{سخ}}
| |
|
| |
|
| اسکلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک اسـت. ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیب‌دار است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شکل کمان یا به شکل زوایه میباشد. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به اندازه‌ای است که هنگام بلند کردن نخل از زمین، کمترین فشار به افراد وارد می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل 5/2 تا 5/3 متر میباشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به اندازه‌ای است که چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست می‌گیرند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص60.</ref>
| | با غروب عاشورا، مراسم نخل‌گردانی به پایان می رسد. پس از پایان مراسم شام غریبان، نخل را به جایگاه خود در حسینیه یا میدان بازمی‌گردانند. سپس متصدی نخل، تزئینات آن را باز کرده و نزد خود تا سال بعد به امانت نگه می‌دارد. پوشش سیاه آن را نیز گاه تا اربعین یا آخر صفر نگه داشته و بعد از تن نخل بیرون می‌آورند. |
|
| |
|
| ===علت نامگذاری===
| | پیشینه نخل گردانی به دوره صفویه برمی‌گردد. گرچه رسم گرداندن نشان‌هایی شبیه نخل در دوره‌های قبل از صفویه هم سابقه داشته است. امروزه در ایران، نخل گردانی بیشتر در شهرهای یزد، تفت، نائین، ابیانه، کاشان، میبد، زواره، تهران، شاهرود و روستاهای اطراف این شهرها برگزار می‌شود. |
| نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و اعتقادات مـردم، پیکر مـقدس امـام حسین(ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما قرار گرفته وبه محل دفن حمل شده است. <ref>سید علی زاده،سید احمد و دیگری، نخل‌گردانی، ص46.</ref>{{سخ}} | |
| علت دیگر ذکر شده این که ظاهرا اشکال قـدیمی نـخل را از چوب و برگ درخت خرما میساختند.<ref> جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص59.</ref>{{سخ}}
| |
| همچنین احتمال داد که نخل به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است. زیرا همچنان که نخل در ذهن دینی مردم بر مفهوم تجدید حیات و باروری، بیمرگی و جاودانگی، قدرت و استقامت دلالت داشته، تابوت نیز متضمن مفهوم قداست، قدرت، جاودانگی، تجلی نیروی قدسی و اراده خداوند به شمار می‌رفته است. <ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم، ص 46.</ref>
| |
| | |
| ===نمادشناسی اجزا===
| |
| در میان باورهای شکل گرفته در طول سالیان که ریشه در عقاید عامیانه مردم محلی دارد؛ هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل را، نمادی از یک حادثه و یا مـتعلق بـه شخص خاصی در حادثه کربلا دانسته‌اند که این نماد ها عبارتند از:
| |
| | |
| 1-چوب نخل به عنوان جنازه سید الشهدا(ع)،
| |
| | |
| 2-سیاه‌پوش کردن،به عنوان اعلام سوگواری و ماتم،
| |
| [[پرونده:پیشانی نخل با طرح درخت سرو.jpg|200px|بندانگشتی|پیشانی نخل با طرح درخت سرو]]
| |
| 3-شمشیر و نیزه به علامت تیر و نیزهای وارد شده بر بدن امام حسین(ع)،
| |
| | |
| 4-سرو نـخل، بـه عنوان قـد و قامت [[حضرت علی اکبر علیه السلام|علی اکبر(ع)]]،
| |
| | |
| 5-آینه به عنوان نور وجود امام حسین(ع)،
| |
| | |
| 6-علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان نشانههایی که به [[حضرت عباس علیه السلام|ابوالفضل العباس (ع)]] اشاره دارد،
| |
| | |
| 7-پارچه‌های زینـتی به عنوان حجله [[قاسم بن حسن|قاسم بن حسن]]،
| |
| | |
| 8-زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین(ع)،
| |
| | |
| 9-عـزاداری که نـخل را برمی‌دارند به عنوان تشیع کنندگان،
| |
| | |
| 10-سر طوق بالای نخل به عنوان کاکُل علی اکبـر(ع).{{سخ}}
| |
| امـروزه نخل‌هایی با این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.<ref>قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، ص 39-40.</ref>
| |
| | |
| ==ساختار مراسم==
| |
| طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار میگردد؛ نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی یا همان آماده‌سازی و به اصطلاح آرایش نخل عزا، دوم نخل‌گردانی و یا نخلبرداری. <ref>خاکی،محمد رضا و دیگری، ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی، ص11-12.</ref>
| |
| ===نخل بستن===
| |
| به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن می‌گویند. نخل را در نخستین دهـه محرم و بیشتر در دو سه روز پیش از تاسوعا میبندند.
| |
| [[پرونده:نخل آرایی.jpg|200px|بندانگشتی|نخل آرایی]]
| |
| بستن وآرایش نخل بـسته بـه کوچک و بزرگ بودن نخل، مقدار اشـیاء ولوازم و زیورهـای تـزیینی و بـالاخره نـوع و شکل آذینبندی یک تا چند روز طول میکشد. نخل‌های بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاه‌پوش و آذینبندی می‌کنند.{{سخ}}
| |
| بـرای بـستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های سیاه و سبز و طاق شال و ترمه می‌پوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخه‌های گل، شمشاد، آینه و زیورهای گوناگون تزیین می‌شود. شـمشیر، خنجر، دشنه، سپر و کلاه‌خود، و چند فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، چند بیرق کوچک، نظر قربانی، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است.{{سخ}}
| |
| گاهی روی نخل یک دستار سبز و شـال کمـر و ردایی به نشانه لباس امام می‌گذارند و معمولا زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل نخل با به صدا در آمدن آن نخل‌کشان و افـراد دسـته صلوات می‌فرستند. <ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص61-62.</ref>
| |
| ==== بابای نخل====
| |
| کسی که نخل را تـزیین می‌کند، از کارآزمـودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصـطلاحا «نـخل‌بند»، «نـخل پیونـد»، «نـخل آرا» ودر بـسیاری از مناطق ایران، «بابا» یا «بابای نخل» یا «نخلی» می‌نامند.
| |
| | |
| ===نخل‌گردانی===
| |
| [[پرونده:حمل نخل.jpg|250px|بندانگشتی|حمل نخل]]
| |
| به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز عـاشورا بلند می‌کنند و با آداب خاصی می‌گردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‌شود. نخل را در حسینیه‌ها یا میدان‌های شهر یا روستا یا در گذرها و محله‌های شهر می‌گردانند. داخل حسینیه‌ها یا مـیدانها نـخل را چند بار با فـاصله زمـانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حرکت می‌دهند و می‌گردانند.<ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم،ص50.</ref> در بیرون از این دو مکان نخل راهمراه با دسته‌های سینه‌‌زن و زنجیرزن در گذرگاههای محله می‌برند، و گاهی به زیارتـگاه یا امـامزاده محله و یا به محل مجلس عزاداری و روضه‌خوانی، یا به در خانه روحانی و [[مجتهد]] بزرگ محلی حمل می‌کنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص64.</ref>
| |
| در برخی مناطق یک مرد روی چوببست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر سـیاه‌پوش در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج مـی‌زنند. در شهرهای دیگری، سنجزنان هـمراه بـا علمکشان و بیرقداران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند و سنج مینوازند.{{سخ}}
| |
| ناظم یا راهنمای نخل‌کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر تعیین شده و مرسوم را به آنها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هـدایت می‌کند. <ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص65.</ref>{{سخ}}
| |
| برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت های خاصی وجود دارد برخی از آنها همچنان رعایت می‌شود. به عنوان نمونه در بلند کردن نخل، برداشتن هر پایه آن ، مـخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بود و معمولا این حق موروثی بوده است به عنوان مثال در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب، دبـاغ، سـراج، مـیرآب و مانند آن بوده و امروزه نـیز این رسـم تا حدودی در این محله و همچنین میبد و تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.<ref>سید علی زاده،سید احمد و دیگری، نخل‌گردانی، ص47.</ref>
| |
| | |
| ==باورهای عامیانه==
| |
| [[پرونده:نخل گردانی در یزد 1280ش.jpg|200px|بندانگشتی|نخل‌گردانی در یزد، میدان امیرچخماق، 1280ش]]
| |
| [[پرونده:نخل گردانی 1284ش در طبس.png|200px|بندانگشتی|نخل‌گردانی در طبس سال 1284ش]]
| |
| نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت هایی همراه است که معمولا ریشه دینی و سندیت عقیدتی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است و شاید به نوعی ریشه در تجربیات حسی آنان دارد.{{سخ}}
| |
| برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از:
| |
| * زنان نازا برای فرزند دار شدن از زیر نخل عبور می‌کنند،
| |
| * کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد می‌کنند،
| |
| * اگر در هنگام حرکت در کوچـهها نخل به دیوار خانهای برخورد نماید، عقیده بر این است که اتفاق ناگوار و ناراحت کننده‌ای در آن خانه رخ می‌دهد و صاحب خانه سعی می‌کند برای رفع آن گوسفندی قربانی کند،
| |
| * زنان برای بر آورده شدن حاجات در شبهای تاسوعا و عاشورا تا صبح در کنار نـخل در چراغ نـفتی یا شمع روشن می‌کنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص68.</ref>
| |
| ===نذرهای نخل===
| |
| این نذورات بسته به اعتقادات بومی صاحبان نخل عبارتند از:
| |
| * انواع پارچـه‌های قـیمتی و ابریشمی قدیمی که در پوشاندن نخل به کار می‌رود.
| |
| * انواع زیورهای نقره‌ای که به جلوی نخل دوخته و آویزان می‌کنند.
| |
| * اگر پسر جـوانی فـوت کرده بـاشد قبای دامادی وی را نذر نخل می‌کنند.
| |
| * گاهی زنی که دارای فرزند نـمیشود، لباس عروسی خود را نذر نخل می‌کند.
| |
| * انـواع مـیوههای فـصل؛ انواع حلواها؛ شربتهای مختلف؛ نان و قند.
| |
| * برخی قند را در پای نخل حل کرده بـه صورت شربت بین مردم پخش می‌کنند.
| |
| * عده‌ای کله قندها را به فردی که سوارنخل است می‌دهند تـا وی از آن برای پذیرایی از عـزاداران اسـتفاده کند. همچنین تعدادی آن را به بابای نخل و دیگر افراد محتاج می‌دهند. در مورد نـذر نـان نـیز به این شکل عمل می‌شود.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخل‌گردانی در استان یزد، ص68.</ref>
| |
| | |
| | |
| {{عزاداری محرم}}
| |
| | |
| ==پیوند به بیرون==
| |
| منبع مقاله: [http://fa.wikishia.net/view/%D9%86%D8%AE%D9%84%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C ویکی شیعه مکتب مجازی اهل بیت (ع)]
| |
|
| |
|
| | ==جستارهای وابسته== |
| | * نخل |
| | * جبار رحمانی |
| ==منابع== | | ==منابع== |
| * آیتی، عبدالحسین،(1317)، تاریخ یزد، یزد، نشرمولف. | | * بلوکباشی (1383الف) |
| * بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی، نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1380. | | * معتمدی (1378) |
| * جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، مجله معرفت، شماره 151، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تیر 1389.
| |
| * خاکی،محمد رضا، قائدی، سیاوش ، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی؛ نمایش نمادین جاودانگی اساطیر»، صحنه، شماره 97، تهران، حوزه هنری، پاییز و زمستان 1393 و بهار 1394.
| |
| * سید علی زاده،سید احمد، ثقفی، زهره، «نخل‌گردانی»، کیهان فرهنگی، شماره 278 و 279، تهران، آذر و دی 1388.
| |
| * فهیمه زارع زاده، رهبرنیا، زهرا ، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی، شماره11، پاییز و زمستان 1388.
| |
| * قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، 1380.
| |
| ==پی نوشت==
| |
| | |
| | |
| | |
| [[رده:آئین‌ها و مراسم]] | | [[رده:آئین‌ها و مراسم]] |