تکیه: تفاوت میان نسخه‌ها

تکیه واژه‌ای برگرفته از فعل «توکّأ»<ref>دراجی، 23-22.</ref> یا «دکأ» و «اتکأ» عربی است<ref>الموسوعة...، 1/ 564.</ref> و به معنای تکیه کردن بر چیزی و نیز جایی که در آن درویشان خانه می‌‌کنند.<ref>دراجی، 23.</ref> در ادبیات فارسی تکیه به معنای بالش و چیزی که بر آن تکیه زنند، مکان قرار گرفتن فقیران و به مجاز پشت و پناه<ref>آنندراج، 2/ 1166.</ref>، مکان آرمیدن، تکیه‌گاه و پشتی<ref>براون، 97.</ref>، حسینیه که در آن [[روضه خوانی|روضه‌خوانی]] و [[تعزیه خوانی|تعزیه‌داری]] کنند<ref>نفیسی، ذیل واژه؛ نیز نک‍ : بلاغی، (ط‌) 49.</ref> و جای [[تعزیه خوانی|تعزیه‌خوانی]] و روضه‌خوانی<ref>لغت‌نامه...، ذیل واژه.</ref> آمده است.

برخی به اشتباه اصل و ریشۀ تکیه را ترکی و آن را برگرفته‌ از «تُکَأَة» عربی پنداشته<ref>عدنانی، 97؛ الموسوعة، همانجا.</ref>، و با رباط و زاویۀ‌ عربی مشابه و به معنای آن دانسته‌اند.<ref>خیرالدین، 2/ 384.</ref> تکیه به معنای قرارگاهی که صوفیان در آن پیرامون شیخ گرد می‌‌آیند و مراسم ذکر و نیایش و آداب صوفیانه به جا می‌‌آورند، دقیقاً با معنای رباط، خانقاه، درگاه، زاویه و آستانه همانندی دارد.<ref>EI2, X/415؛ نیز نک‍ : ه‍ د، خانقاه.</ref>

با پیدایی پدیدۀ نمایشی شبیه‌خوانی و توسعه و رشد آن در ایران، به‌ ویژه در شهر‌های بزرگ، تکیه‌ کاربری خانقاهی و آرامگاهی خود را از دست می‌دهد و حضور دیگری با کاربری تازه مانند حسینیه می‌یابد و فضایی برای نمایش شبیه‌خوانی و مراسم عزاداری می‌شود. در اینکه از چه زمانی این گونه مراسم مذهبی در فضای تکیه برگزار می‌شده است، اطلاع دقیق و سند معتبری در دست نیست. گلریز<ref>ص 381- 380.</ref> در مینودر به نقل از حسین مسرور در ده‌ نفر قزلباش می‌نویسد: در دورۀ شاه طهماسب اول صفوی (سل‍‍ 930-984ق/1524- 1576م) و جانشین او شاه‌ اسماعیل دوم، در تکیه‌ها، به‌ ویژه [[تکیه دولت|تکیۀ دولت]] و تکیۀ جوانشیر قزوین، در شب‌‌های ماه رمضان غرفه‌‌های پایِ توغ تکیه را «سَرْدَم» می‌بستند و در آن‌ها مراسم سخنوری و مناظرات ادبی و مشاعره ترتیب می‌دادند. در شب‌های ماه رمضان جمعیت در تکیۀ دولت چندان بود که هر شب حدود 80 من ته شمع در آن جارو می‌کردند. در آن دوره‌ها گویی هنوز مراسم عزاداری [[عاشورا]] به تکیه‌ها راه نیافته بوده است.<ref>یادداشت مؤلف.</ref> بعدها، ظاهراً از دورۀ قاجار، در تکیه‌‌های قزوین مراسم عزاداری در ایام عاشورا بر پا می‌کرده‌‌اند.<ref>گلریز، 581.</ref> در قم هر تکیه مرشدی داشت که با اسباب 17 سلسله، سردمی را در آن می‌آراست و قرآن و رحلی بر بالای آن قرار می‌داد و مدخل آن را با قفلی که دو زنجیر را به هم می‌پیوست، می‌بست و مراسم سخنوری ترتیب می‌داد.<ref>برای تفصیل آذین‌بندی سردم تکیه و نام اسباب هفده‌گانه و چگونگی آیین سخنوری، نک‍ : عباسی، 59-63.</ref>

با این‌ همه، بنا بر گزارشی، در آغاز سدۀ 11ق/17م راهبان آوگوستینی پرتغالی در اصفهان در محله‌ای به نام «محلۀ حسینیه»، در نزدیک مسجد جامع اصفهان پایگاهی داشتند. نام این محله بر وجود حسینیه در دورۀ صفوی در اصفهان دلالت دارد. از این رو، می‌توان بنای ساختمان‌هایی به نام حسینیه در ایران را نقطۀ آغازین برای تمرکز دسته‌‌‌های عزاداری عاشورا در محلی مستقل به شمار آورد.<ref>ایرانیکا، XII/517.</ref> بنابراین نظر کسانی، از جمله شهیدی<ref>ص 254.</ref> که پیدایی حسینیه در بافت شهری و فرهنگ شهری-مذهبی ایران را از دورۀ قاجار به این سو دانسته‌اند، نمی‌تواند صائب باشد.<ref>برای اطلاعات بیشتر و دقیق‌تر، نک‍ ه‍ د، حسینیه.</ref>

در جامعه و فرهنگ ایران دو واژۀ تکیه و حسینیه گاهی برای یک مکان خاص که در آن مراسم عزاداری و شبیه‌خوانی برگزار می‌شود، کاربرد دارد و گاهی حسینیه برای محل عزاداری و روضه‌خوانی، و تکیه برای محل شبیه‌خوانی به کار می‌رود. در تهران و برخی از شهر‌‌های ایران، به ویژه شهر‌‌های مناطق کرانه‌‌‌های دریای خزر به محل برپایی مجالس روضه‌خوانی و ذکر مصیبت، حسینیه، و به محل برگزاری مجالس تغزیه‌خوانی تکیه می‌گویند.<ref>شهیدی، همانجا؛ سلطان‌زاده، 182.</ref> در سمنان همۀ محل‌‌های مخصوص عزاداری و شبیه‌خوانی تکیه نامیده می‌شوند و 3 محلۀ بزرگ شهر: ناسار، لتیبار و اسفنجان، هر یک مرکز مجموعه‌ای تکیه هستند.<ref>احمد‌پناهی، آداب...، 274.</ref> دو فضای عمدۀ شهری نیز که در مسیر گذر بازار سمنان واقع شده‌اند و دسته‌‌‌های عزادار دو محلۀ هم‌ وزن شهر در روز‌‌های سوگواری در آن‌ها گرد می‌آیند، به نام تکیه معروف‌اند.<ref>توسلی، 82.</ref> در یزد این چنین فضا‌‌های مذهبی به هر دو نام حسینیه و تکیه شهرت یافته‌اند، مانند تکیه یا حسینیۀ میرچقماق (میدان میرچقماق)، حسینیۀ شازده فاضل، حسینیۀ حاجی یوسف و حسینیۀ کوچه بیوک.<ref>افشار، 2/751-754، نیز برای فهرست شماری از حسینیه‌‌‌های یزد، -نک‍ : 748-750؛ برای شرح به تفصیل تکیۀ میرچقماق، نک‍ : مصطفوی، 386-387.</ref> در کاشان بیشتر فضا‌‌های شهری و محله‌ای در مسیرگذر‌‌های اصلی، میدان یا تکیه نامیده می‌شوند، مانند تکیۀ گذر حاجی محله، میدان یا تکیۀ ولی‌سلطان، تکیۀ طاهر منصور، تکیۀ سَرپَره<ref>توسلی، همانجا.</ref> و تکیۀ پانخل و مانند آن‌ها.<ref>بلوکباشی، نخل‌گردانی، 107.</ref>

بنا بر نتایج آماری طرح تهیۀ شناسنامۀ مساجد و اماکن مذهبی کشور در 1375ش، 807‘1 تکیۀ ثابت و 752‘8 حسینیه در کشور وجود داشته است.<ref>ص نه.</ref> در این میان مازندران با 135‘1 تکیه در مقام نخست، و کرمان با 184 تکیه، خراسان با 148تکیه و تهران با 58 تکیه به ترتیب در مراتب بعد قرار می‌گرفتند. استان‌هایی مانند هرمزگان، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، چهار محال بختیاری، و سیستان و بلوچستان هیچ یک تکیۀ ثابت نداشته‌اند.<ref>نک‍ : نتایج...، جم‍ ؛ نیز میرمحمدی، 75؛ برای شمار تکیه‌‌‌های ثابت در هر یک از استانها، نک‍ : همانجا، جدول شم‍ 12.</ref>

در ایران، استان خراسان با 158‘1 باب حسینیه مقام نخست، و مازندران با 037‘1، تهران با 976، خوزستان با 904 و فارس با 869 حسینیه پس از خراسان در مراتب بعدی قرار می‌گیرند.<ref>نتایج، جم‍؛ نیز نک‍ : میرمحمدی، 72؛ برای شمار حسینیه‌‌‌های استان‌‌های دیگر، نک‍ : همانجا، جدول شم‍ 8‌.</ref>

تکیه، یا حسینیه، یکی از عناصر شکل‌دهندۀ محله‌‌‌های شهر‌‌های سنتی ایران به شمار می‌رفته است. سازمان کالبدی شهر‌‌های قدیم ایران معمولاً بر 4‌ اصل پایه‌ای: مرکز شهر، مراکز محلات شهر همراه با یک رشته فضاها و عناصر ارتباط‌ دهنده، گذر اصلی و سرانجام میدان، تکیه یا حسینیه استوار بوده است.<ref>نک‍ : توسلی، 81.</ref> بیشتر تکایای ایران در هر شهر مرکز محله به شمار می‌رفتند و همواره در طول سال از آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند. شماری تکایای کوچک شهری یا روستایی هم بودند که در طول سال تقریباً عملکردی نداشتند، اما به هنگام عزاداری در ایام سوگواری محرم و صفر و دیگر مراسم جمعی کارآمد می‌شدند.<ref>سلطان‌زاده، 183.</ref> مستوفی از غیر فعال بودن تکیه‌‌هایی که پرت افتاده و دور از گذرگاه‌‌های مردم بودند، صحبت می‌کند و می‌نویسد: این تکیه‌‌ها در سرتاسر سال خالی می‌افتادند و زباله‌دان اهل محل می‌شدند و یا بقال‌‌های گذر در غرفه‌‌‌های آن‌ها پیاز خشک می‌کردند و خواربارشان را انبار می‌کردند. هر سال چند روز به ایام عزداری ماه محرم، داش‌ها و لوطی‌‌های محل به فرمان بابا شمل محله تکیه‌ها را پاکیزه و تعمیر می‌کردند و چادر در آن می‌افراشتند و مراسم سوگواری راه می‌انداختند.<ref>1/300.</ref>

هر تکیه معمولاً چند مدخل داشت. مدخل‌هایی برای آمد‌ و ‌رفت تماشاگران و دو مدخل با راهرو‌هایی برای رفت و آمد به کاروان‌سرا یا جایی که شتران و اسبان تعزیه‌خوانی را نگه می‌داشتند و نیز حرکت قافله و دستۀ سوارکاران. تکیه‌‌‌های بی‌سقف را به هنگام تعزیه‌خوانی با چادر می‌پوشاندند.<ref>بیضایی، 131.</ref> تکیۀ معاون‌‌‌الملک<ref>نک‍ : دنبالۀ مقاله.</ref> دو مدخل شرقی و غربی برای رفت‌و‌آمد داشت.<ref>خلج، 44.</ref>

در تکیۀ دولتِ تازه‌ ساز تهران، هر یک از طاق‌نماها، به‌جز طاق‌نمای مخصوص [[ناصر الدین شاه قاجار|ناصرالدین‌ شاه]]، به یکی از وزیران و حاکمان ولایتی تعلق داشت. صاحبان طاق‌نماها موظف بودند که در دهۀ محرم هر سال به هزینۀ خود طاق‌نماها را با قالی و قالیچه و پرده و پارچه‌‌‌های گرانبها و جار و چلچراغ و تزیین‌‌های دیگر بیارایند. در این طاق‌نماها اعضای خانواده و دوستان صاحبان طاق‌نماها می‌نشستند. رجال و اعیان در طبقۀ زیر یا اول، همسران و زنان دوست و خویشاوند در طاق‌نما‌‌های طبقۀ دوم و سوم می‌نشستند. در شب‌‌های هشتم و نهم محرم ناصرالدین شاه به طاق‌نماها می‌رفت و از صاحبان آن‌ها دیدن می‌کرد و هر یک از صاحبان طاق‌نما پیشکشی‌ به شاه تقدیم می‌کردند. این پیشکش اجازۀ بستن طاق‌نما را در سال دیگر هم به آن‌ها می‌داد.<ref>شهیدی، 222؛ برای اطلاعات بیشتر از تکیۀ دولت، نک‍ : ه‍ د، تکیۀ دولت.</ref>

تکیۀ معاون‌الملک، معروف به تکیۀ معاون در کرمانشاه، جنب آبشوران -که آن را حسن‌ خان معاون‌الملک در سال‌‌های 1240-1250ق ساخت- نمونۀ برجستۀ تکیه‌‌‌های 3 بخشی پیوسته است. دیوار صحن‌ها با کاشی‌‌های نقش‌دار پوشیده شده است. کاشی‌‌های صحن عباسیه با نقش مجالسی مانند مجلس حضرت سلیمان در میان حیوانات، مجلس حضرت یوسف و برادران و مجلس جن و انس؛ کاشی‌‌های صحن زینبیه با مجالسی از وقایع [[کربلا]] مانند آب آوردن حضرت عباس، آتش زدن [[خیمه‌گاه|خیمه‌]]<nowiki/>ها و شهادت حضرت علی‌ اکبر تزیین شده‌اند.<ref>خلج، 40-41.</ref> ورجاوند زینبیه را در مجموعۀ تکیۀ معاون‌الملک، قلب آن دانسته که گنبد بزرگ تکیه بر فراز آن سر برافراشته است.<ref>نک‍ : دایرة‌المعارف تشیع، 5/61؛ برای اطلاعات بیشتر دربارۀ چگونگی ساختمان این تکیه، نک‍ : همان، 5/61-62.</ref>

در دورۀ قاجار، عصر شکوفایی تعزیه‌خوانی، مردم از صدر تا ذیل در ساختن تکیه یا کمک در ساختن و برپا کردن تکیه در محلات خود شوق و علاقۀ بسیار فراوان نشان می‌دادند. شیفتگان [[اهل بیت (ع)|اهل بیت]] پیامبر (ص) می‌کوشیدند تا با بنا کردن تکیه و وقف پاره‌ای موقوفات برای نگهداری آن، اجری دنیوی و اخروی برای خود به دست آورند و در میان سر و همسر و دوست و قوم، نامی نیک از خود به جا گذارند.<ref>بلوکباشی، «تعزیه‌خوانی در...»، 24.</ref> کنت دوگوبینو که از 1272 تا 1275ق/1855 تا 1858م در دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه در ایران به سر می‌برده است، دربارۀ علاقۀ مردم به تکیه‌سازی و شمار بسیار تکیه‌ها در تهران می‌نویسد: شاه و هر یک از خدمتگزاران دولت و اعیان و تجار تکیه‌ای ساخته‌اند و صاحب تکیه‌ای هستند. تقدس و اجر و ثواب تکیه‌سازی آن‌چنان است که هر کس می‌کوشد برای مفاخره در این دنیا و خیر و ثواب در آخرت به این کار بپردازد.<ref>ص 339؛ نیز نک‍ : سرنا، 179-180.</ref> در قم ساختن تکیه پیشینۀ بسیار دراز دارد و هر محل و محلۀ آن دارای تکیۀ خاص خود بوده است. از تکیه‌‌‌های قدیم و معروف آن تکیۀ امیر، سنگ سیاه، چهار مردان باغ پنبه، پنجه‌علی، چهل اختران، متولی‌باشی و چند تای دیگر است.<ref>برای شرح تکیه‌‌‌های قم و بانی آن‌ها و چگونگی عزادارای و تعزیه‌خوانی در آنها، نک‍ : عباسی، 68 بب‍ .</ref>

در آن دوره به جز تکیه‌‌‌های شاهی و دولتی و تکیه‌‌‌های اعیانی-اشرافی، عامۀ مردم محله‌ها نیز از هر قشر و صنف در محله‌شان یک یا چند تکیه ساخته بودند. با توجه به آنچه در آمار دارالخلافۀ تهران آمده است، در 1269ق، سال‌‌های نخستین سلطنت ناصرالدین‌ شاه، 54 باب تکیه در شهر تهران دایر بوده است. از این شمار 3 باب به نام‌‌های «تکیۀ پادشاهی»، «تکیۀ جناب صدراعظم» و «تکیۀ دریچه» در محلۀ ارک<ref>ص 48.</ref> و 51 تکیۀ دیگر در محله‌‌‌های عودلاجان، بازار، سنگلج و چال میدان قرار داشتند.<ref>برای شمار و نام تکیه‌‌‌های هر محله، نک‍‌ : همان...، 124، 172، 255، 302؛ نیز بلوکباشی، «تعزیه‌خوانی در...»، 25.</ref>

در کتاب پژوهشی در تعزیه‌خوانی تهران فهرست نام 95 تکیه -که بیشتر در دورۀ قاجار در تهران ساخته شده‌اند- آمده است. از این تکیه‌ها شماری از میان رفته‌اند و شماری هم تبدیل به محل کسب و کار شده‌‌اند و چندتایی نیز هنوز پا برجا مانده‌اند.<ref>برای نام و محل این تکیه‌ها، نک‍ : شهیدی، 247- 248.</ref> تعیین تاریخ و زمان ساختن بنای هر یک از این تکیه‌ها و مشخصات معماری آن‌ها و نحوۀ پدید آمدنشان تا پیش از به دست آمدن سند و مدرک معتبر تاریخی دشوار خواهد بود.

تکیۀ حمام خانم را خواهر شاه‌ طهماسب دوم صفوی (1135-1145ق) همراه با حمام و مدرسه در محلۀ عولادجان و در بخش جنوبی امامزاده یحیى ساخت. مساحت آن را حدود 300 مـ 2 و دارای چند باب دکان موقوفه نوشته‌اند<ref>برای تکیۀ افشار‌ها نیز در دورۀ همان شاه و در محلۀ سنگلج، نک‍ : جواهر کلام، 1/ 77؛ نیز نک‍ : شهیدی، 245، 254.</ref> و در کنج شمال‌-غربی باروی شاه طهماسبی ساختند.<ref>ستوده، «تهرانی...»، 180.</ref> مدرسۀ خانم را افغان‌ها خراب کردند و بعدها صاحب دیوان در جای آن حسینیه ساخت.<ref>جواهرکلام، همانجا.</ref>

در تهران تکیه‌‌‌های قدیم بسیار بزرگ و معتبری وجود داشت که از معروف‌ترین آنها، تکیۀ حاج میرزا آقاسی، تکیۀ سید اسماعیل، تکیۀ نوروزخان، تکیۀ میرزا صالح مستوفی و تکیۀ معتمدالدوله را می‌توان نام برد. تکیۀ حاج میرزا آقاسی، معروف به تکیۀ عباس‌آباد در میدان ارگ قرار داشت. سازندۀ تکیه حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمد شاه بود و آن را در زمان صدر اعظمی خود (1251-1264ق) ساخت و بنا بر ضبط آمار دارالخلافۀ تهران «تکیۀ جناب صدر اعظم» نیز نامیده می‌شد.<ref>نک‍ : ص 48؛ بلوکباشی، «تعزیه‌خوانی در»، 25-24.</ref> این تکیه را به مناسبت اجرای تعزیه‌‌‌های دولتی در آن برخی به اشتباه تکیۀ دولت قدیم پنداشته‌اند، در حالی که تکیۀ دولت قدیم که در ارگ و تقریباً در کنار تکیۀ صدر اعظم یا حاج میرزا آقاسی قرار داشت، جدا و مستقل از این تکیه و به تکیۀ شاهی یا پادشاهی شهرت داشت.<ref>نک‍‌ : آمار، همانجا؛ شهیدی، 213.</ref>

تکیۀ حاج میرزا آقاسی بسیار بزرگ بود و روزنامۀ وقایع اتفاقیه در شرح وزش باد و پاره کردن و فروانداختن چادر آن (در روزنامه به نام تکیۀ دولت آمده است) به بزرگی چادر اشاره می‌کند و می‌نویسد: چادر تکیه 52 ذرع طول و 32 ذرع عرض آن بود که با 9 دیرک بر پا شده بود؛ در صورتی که چادر تکیه‌‌‌های بزرگ دیگر را معمولاً با 3 تا 6 دیرک برمی‌افراشتند.<ref>شم‍ 40؛ نیز نک‍ : شهیدی، 246.</ref>

تکیۀ سید اسماعیل در کنار امامزاده سید اسماعیل در بخش 8 محلۀ بازار قرار داشت. مساحت آن 800‘1 مـ‍ 2 بود که آن را حاج‌ حسن بیگلر بیگی در تاریخ 1262ق همراه با 6 دانگ عرصۀ خانه وقف کرده بود.<ref>بلاغی، (ط) 60.</ref> تکیۀ نوروزخان در محلۀ بازار از تکیه‌هایی بود که در اوایل سلطنت فتحعلی‌ شاه ساخته شد. بانی آن نوروزخان پسر الله‌وردی خان، از طایفۀ عزالدین‌ لوی قاجار و رئیس تشریفات دربار فتحعلی‌شاه بود که تکیه را همراه با حمام و سقاخانه ساخت.<ref>بامداد، 3/ 433، 4/ 394-395.</ref> بیضایی تاریخ بنای این تکیه را بدون ذکر سند 1177ش دانسته است.<ref>ص 123.</ref> این تاریخ مطابق است با 1213ق، دومین سال سلطنت فتحعلی‌ شاه. این تکیه را «تکیۀ حسام‌ السلطنه»، به نام سلطان مراد میرزا، عموی ناصرالدین شاه، نیز می‌نامیدند.<ref>بلاغی، (ط ) 52.</ref> ظاهراً حسام‌ السلطنه سرپرستی امور تکیه را بر عهده داشت و احتمالاً تعمیر و بازسازی آن را هم پذیرفته بود.<ref>شهیدی، 255.</ref>

تکیۀ معتمدالدوله که به تکیۀ منوچهر‌ خان نیز شهرت داشت، از ساخته‌‌‌های منوچهر خان گرجی بود. منوچهر خان (د 1263ق) از ارمنیان گرجستان بود که به ایران آمد و به دین اسلام گروید. او در دربار فتحعلی‌ شاه ایچ آقاسی (خواجه‌ باشی) و ایشیک آقاسی (رئیس تشریفات) بود و در زمان محمدشاه لقب معتمدالدوله یافت.<ref>دایرة‌المعارف فارسی، 2/2877؛ مارکام، 119.</ref> معتمدالدوله‌ تکیه‌ای در محلۀ بازار ساخت و آن را در 1260ق همراه 3 باب‌ دکان واقع در همان محل تکیه، وقف کرد.<ref>بلاغی، (ط ) 79.</ref> دایرة المعارف فارسی<ref>1/702.</ref> در شرح توسعۀ تهران در دورۀ فتحعلی‌ شاه بنای بازارچه و تکیۀ منوچهر خان در قسمت غربی محلۀ بازار را به اشتباه از بنا‌‌های تازه‌ ساز تهران در این دوره نوشته است. تاریخ وقف تکیه در 1260ق، سال واقعی احداث بنا را در زمان محمدشاه روشن می‌کند.<ref>نیز نک‍ : شهیدی، 213.</ref>

از تکیه‌‌‌های دولتی قدیم تهران دو تکیۀ نیاوران در کنار کاخ نیاوران و تکیۀ سلطنت‌آباد را نیز می‌توان یاد کرد. تکیۀ کوچک نیاوران را در 1273ق به گفتۀ ذکاء<ref>ص 287.</ref> و 1274ق به گفتۀ شهیدی<ref>ص 180.</ref>، و تکیۀ سلطنت‌ آباد را در 1278ق به دستور ناصرالدین شاه ساختند. هنگامی که ماه محرم مقارن با اقامت شاه در نیاوران یا سلطنت‌ آباد می‌شد، این تکیه‌ها را می‌بستند و در آن بساط با شکوه تعزیه‌خوانی برای شاه و همراهان و مردم محل راه می‌انداختند.<ref>شهیدی، همانجا.</ref> اعتمادالسلطنه در وقایع سال 1278ق به تعزیه‌خوانی در تکیۀ سلطنت‌آباد -که به تازگی ساخته و دایر شده بود- در دهۀ دوم ماه صفر اشاره دارد.<ref>مرآة البلدان، 2/1385.</ref> همو به تعزیه‌خوانی‌‌های شاه در تکیۀ نیاوران و سلطنت‌آباد بارها اشاره می‌کند.<ref>همان، 2/ 1311، 1367، 3/ 1417، 1441، جم‍ ؛ برای صورت برخی تکیه‌‌‌های قدیم تهران و بانیان و محل ساختمان و تاریخ وقف آنها، نک‍ : بلاغی، (ط) 53-48، جم‍ ؛ برای تکیه‌‌‌های شمیرانات، ‌نک‍ : ستوده،‌ جغرافیا...، 1/ 139، 201، جم‍ ‌.</ref>

در شهر‌های دیگر نیز بانیان تکیه هر آنچه داشتند و می‌توانستند، وقف تکیه‌هایشان می‌کردند. یکی از تکیه‌‌های پر موقوفۀ ایران، تکیۀ معروف میرزا حسین وزیر در شهر کرمان بود. پاشا خان وزیری شرح مبسوطی دربارۀ این تکیه که در محلۀ خواجه خضر کرمان واقع بود، نوشته، و فهرست وقفیات آن را یکایک برشمرده است. انواع ظروف مسی، کاسه و بشقاب و شربت خوری، سرانداز و کناره و قالی و نمد‌های رنگارنگ، انواع تشت‌ها و قلیان‌های بلور، سماور‌های برنجین و مسوار روسی و اسباب سماور و میوه‌خوری‌های نقره و ده‌ها چیز متنوع دیگر از جمله موقوفات تکیۀ میرزا حسین وزیر بود. هر سال در این تکیه مجالس روضه‌خوانی و شبیه‌گردانی مفصل در 10 روز محرم برگزار می‌شد که بیانگر نقش کارآمد تکیه در شهر‌های ایران درگذشته، به ویژه در دورۀ قاجار است.<ref>برای اطلاعات بیشتر دربارۀ این تکیه، نک‍ : وزیری، 206-198.</ref>

بانیان تکیه‌ها، گاهی حمام نیز در جوار تکیۀ خود می‌ساختند و آن‌ها را در راه خدا وقف می‌کردند. سنّت حمام‌سازی از دیرباز در ایران رسم بود. برخی از خانقاه‌ها و زاویه‌‌های درویشان نیز حمام وقفی داشتند، مانند حمام زاویۀ شیخ علی بن سهل در اصفهان.<ref>نک‍ : ابن‌بطوطه، 1/ 212.</ref> یکی از انگیزه‌‌های ساختن حمام در جوار تکیه، جدا از ثوابی که در تطهیر مردم به شمار می‌آمد، جنبۀ تقدس تکیه، به ویژه در ماه‌های سوگواری بود که مردم رفتن به آن را با جسمی ناپاک جایز و روا نمی‌دانستند. از این‌ رو، مؤمنان و معتقدان پس از رفتن به حمام و تطهیر خود، برای عزاداری سیدالشهدا به تکیه می‌رفتند. از جمله حمام‌های جنب تکیه در تهران، می‌توان تکیه و حمام خانم در محلۀ عودلاجان، حمام و تکیۀ نوروزخان در محلۀ بازار، و در شهر کرمان تکیه و حمام وزیر را نام برد. بلاغی به تکیۀ قمرالسلطنه، همسر مشیرالدوله اشاره می‌کند که در جنب آن حمامی نیز ساخته و وقف کرده بود.<ref>ص (ط) 67.</ref>

سقانفار -که به سقانپار و سقاتالار نیز معروف‌‌ است- فضای کوچک اتاق‌مانندی در یک طبقه یا دو طبقه است که آن را به طور مستقل، یا در جوار تکیه‌ها در مناطق مازندران می‌سازند. پلکانی معمولاً چوبی که به آن نفار یا نپار می‌گویند، طبقۀ اول را به طبقۀ دوم می‌پیوندد. طبقۀ اول آن‌ها گاهی بنا و زمانی پایه‌‌های قطور چوبی است که طبقۀ دوم بر آن‌ها استوار است. دیوار و سقف فضای اتاقک طبقۀ دوم برخی سقانفارها با شکل‌های گوناگون جبرئیل، خورشید، دیو و ده‌ها شکل دیگر آراسته شده‌اند. مردم برای حاجت‌خواهی و گشایش گره از کار فروبستۀ خود و نذر و نیاز و انداختن سفرۀ حضرت ابوالفضل (ع) به این سقانفارها [[توسل]] می‌جویند.<ref>برای تکیه‌ها و سقانفار‌های مازندران، نک‍ : ستوده، از آستارا...، 4(1)/ 168، 296-297، جم‍ .</ref>

در دورۀ ناصری، ناصرالدین شاه هر سال پس از ختم روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی‌های دولتی در تکیه‌هایی که حضور می‌یافت، مانند تکیۀ دولت<ref>ه‍ م.</ref> و تکیه‌های سیدنصرالدین، نیاوران و سلطنت‌ آباد، به «عملۀ تکیه و روضه‌خوان‌ها» و تعزیه‌خوان‌ها خلعت می‌بخشید. این خلعت‌ها را در روی سکوی وسط تکیه در میان افراد تقسیم می‌کردند.<ref>اعتمادالسلطنه، روزنامه...، 133.</ref> در روزنامۀ ایران به خلعت بخشیدن شاه در روز آخر عزاداری به «خدام تکیۀ مبارکه» اشاره شده است. در آن روز به مجدالدولۀ خوان سالار -که ادارۀ نظم تکیه در دورۀ تعزیه‌خوانی با او بود- «یک ثوب جبۀ ترمۀ شمسۀ مرصع از جامه‌خانۀ خاصه» و به ذاکران و واعظان و اجزاء شبیه و دیگران که «از هفت هشت هزار» می‌گذشتند، هر یک «عطایا و انعامات» دادند. در این روزنامه خلعت و انعام بخشیدن «رسم هر سالۀ» ناصرالدین شاه در ماه محرم دانسته شده است.<ref>ص 1.</ref>

*[https://archive.org/details/lapersedaujourdh00aubiuoft/page/n5 Aubin, E., La Perse d’aujourd’hui, Paris, 1908.]

*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/947062 Brown, J. P., The Darvishes, London, 1968.]

*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/938531 Chodzko, A. B., Thèatre persan, Tehran, 1976.]

*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/938280 EI2; Gobineau, J. A., Les Religions et philosophies dans l’Asie Centrale, Paris, 1933: Iranica.]

*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/943093 Morier, J., A Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople, London, 1812.]

*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2222404 Peterson, S. R., «The Taªziyeh and Related Arts», Taªziyeh Ritual and Drama in Iran, ed. P. J. Chelkowski, New York, 1979.]

*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/939544 Serena, C., Hommes et choses en Perse, Paris, 1883.]