چاووشی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''چاووشی''' (چاووش، چاووشی‌خوانی یا چاووش‌خوانی)، خواندن اشعار مذهبی همراه با آواز در پیشاپیش زائرانِ خانۀ خدا، عتبات عالیات و مشهد، به ویژه به هنگام مشایعت و استقبال از آنان.

واژۀ چاوش یا چاووش، ترکی<ref>کاشغری، 1 /307.</ref> و برگرفته از چاو به معنی اعلان و خطاب است.<ref>معین، فرهنگ...، ذیل چاوش، نیز حاشیه بر...، 2 /617؛ دایرةالمعارف...، 1 /792.</ref> این واژه در لغت‌نامه‌ها به معنای نقیب سپاه و لشکر و قافله، مهتر<ref>کاشغری، همانجا؛ برهان...، 2 /617؛ نیز نک : محمد بن منور، 387.</ref>، رئیس تشریفات<ref>معین، همانجا؛ EI2، ذیل چائوش4.</ref>، نقیب و نگهبان کاروان<ref>سعدی، 328؛ نیز نک : لغت‌نامه...، ذیل چاوش.</ref> آمده است. چاووش یا چاوش در عربی به صورت جاویش و شاویش<ref>EI2، همانجا؛ لین، 440.</ref> آمده است. این واژه را در ورزقان<ref>واقع در استان آذربایجان شرقی.</ref> چوووش<ref>انجوی، 2 /100.</ref>، در بوشهر چوشی، و در سروستان چوش خونی می‌گویند.<ref>شریفیان، 63؛ همایونی، 413؛ حمیدی، بش‌.</ref> چاووش عنوان کسی بوده که سفرهای زیارتی به مکه، عتبات عالیات و مشهد را اعلام می‌کرده، و مردم را برای شرکت در این‌گونه سفرها برمی‌انگیخته، و خود نیز غالباً از آغاز تا بازگشت زائران از اماکن مقدس همراه و راهنمای آنان بوده است.

همراه اشعار مذهبی، اشعاری هم دربارۀ دشواری‌های راه‌ها، مصائب سفر و سختگیری مرزبان‌ها به هنگام ورود به سرزمین‌های مقدس می‌خوانند.<ref>انجوی، 2 /100.</ref> برخی از اشعار حاوی اطلاعات جغرافیایی، فرهنگی و زبانی است که می‌توان از آنها در بررسی سنت‌های مردم، چگونگی راه‌ها و منزلگاه‌ها و برخی ویژگی‌های دیگر فرهنگی بهره برد.<ref>ایرانیکا، ذیل چاوش1؛ فرهنگ‌نامه...، 2 /503.</ref>

یکی از کهن‌ترین اسناد دربارۀ چاووشی از اواخر دورۀ قاجار و مربوط به زوّارآبادی زفره (از توابع اصفهان) است که محمدعلی رجائی زفره‌ای (د 1361ق) آن را نقل کرده است. در این چاووشی‌نامه که مخصوص «شبگیر کردن» (سحرخیزی) زائران و آماده بودن حرکت از منزلگاهی به منزلگاهی دیگر است، برخی اسباب و وسایل مورد نیاز زائران در آن زمان در متن اشعار آمده است.<ref>نک : رجایی، 405-406.</ref>

چاووشان اگر سید بودند، شالی سبز به گردن می‌بستند و اگر سید نبودند، شالی سیاه به دور سینۀ خود حمایل می‌کردند. هر چاووشی‌خوان عَلَمی سه‌گوش به رنگ سبز یا سرخ داشت که بر روی آن معمولاً تصویر زیارتگاه و یا اشعاری مناسب نگاشته شده بود.<ref>عناصری، 136؛ میرفخرایی، 26؛ نیز نک : ایرانیکا، همانجا.</ref>

از ویژگی‌های چاووش، داشتن صدای گرم، قوی و خوش، و برخورداری از هنر بدیهه‌خوانی و حافظه‌ای نیرومند، و آشنایی با راه‌ها، منزلگاه‌ها و زیارتگاه‌ها و مراسم و مراحل سفر بود. چاووش این حرفه را از نوچگی و با روخوانی چاووشی‌نامه‌‌ها، حفظ آنها و هم‌آوایی با چاووشان پیش‌کسوت آغاز می‌کرد تا بتواند علم‌دار شود.<ref>عناصری، آلمانی، همانجاها.</ref> چاووش باید به تقوا، پاکی و صداقت شهرت داشته باشد تا سخنش بر دل نشیند.<ref>عناصری، 136، 145.</ref> چاووشان با یکدیگر رقابت داشتند و با انتخاب و خواندن اشعار در محل و مواقع مناسب بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند و از این طریق برخی از ایشان می‌توانستند مسئولیت چاووشی‌خوانی محله‌ای را به خود اختصاص دهند.<ref>همو، 169.</ref>

==پیشینۀ تاریخی==

از پیشینۀ چاووشی اطلاع صحیحی در دست نیست. برخی از محققان با توجه به سرودهای اهل بخارا در سوگ سیاوش و زیارت سالانۀ مغان از مزار او (نرشخی، 28)، سابقۀ چاووشی را در پیش از اسلام می‌جویند.<ref>فرهنگ‌نامه، 2/503؛ نیز نک : ایرانیکا، همانجا.</ref> اما برخی سابقۀ آن را به صدر اسلام می‌برند و با نقل این روایت که امام زین‌العابدین(ع) (امام سجاد) بشیر نامی را که صدایی خوش و در شاعری طبعی شیوا داشت، مأمور کرد تا مردم مدینه را از شهادت امام حسین(ع) باخبر کند و با خواندن اشعار خود آنها را به استقبال از کاروان اهل بیت(ع) برانگیزاند، آن را نوعی چاووشی‌خوانی دانسته و گفته‌اند که از آن زمان نوعی چاووش‌خوانی به نام «بانگ عزا» یا «بانگ ماتم» شکل یافت. در زمان حکومت ترکان بر ایران این نوع بانگ عزا «چاووش عزا» نامیده می‌شد.<ref>جاوید، 24.</ref> شاید این رسم از دورۀ صفویه<ref>907- 1148ق.</ref> همراه با رسمی شدن مذهب تشیع و آزادی بیشتر مردم در اجرای مراسم مذهبی، در سفرهای زیارتی که شکل عمومی یافته بود، مرسوم شده، و در دورۀ قاجار به اوج خود رسیده باشد.<ref>ادیب‌الملک، 39؛ پولاک، 230؛ حمیدی، بش‌.</ref> در دورۀ قاجار چاووشی را مرثیه نیز می‌نامیدند.<ref>پولاک، همانجا.</ref>

==چاووش و چاووشی در موسیقی==

*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1154221 موریه، جیمز، سرگذشت حاجی بابای اصفهانی، به کوشش محمدعلی جمالزاده، تهران، 1348ش.]

*[https://www.noormags.ir/view/fa/creator/227760 نصری اشرفی، جهانگیر، تحقیقات میدانی.]

==پی‌نوشت==

<references />