توغ (توق): تفاوت میان نسخه‌ها

کهن ترین نشانه از کاربرد موی کژ گاو به مثابه عَلَم در گزارش یک بازرگان یونانی به نام کوسمس در سفر به هند در سده ۶ م آمده است. او به آرایش اسبان و علم‌های پایوران (سپاهیان) هندی در میدان‌های جنگ با طره هایی از موی این حيوان اشاره می‌کند.<ref>پورداود، ۳۰۰.</ref> گروهی از قبایل ترک که احتمالا به کژ گاو دسترسی نداشتند، از موی اسب، طره و پرچم می‌ساختند و بر سر عَلَم یا نیزه یا به کلاه‌خود‌های خود نصب می‌کردند و سر آنها را گاهی با ماهچه یا هلال ماه می‌آراستند. این علامت بزرگ ترین نشان آنان بود که توغ نامیده می‌شد.<ref>همو، ۳۰۲؛ پاکالین، 522/(1) El 1 , VIII/820 II نیز نک: EI2 همانجا.</ref>

بنا بر اسناد تاریخی موجود، توغ در آغاز، کاربرد سپاهیگری داشته، و از علایم و بیرق‌های امیران و سپاهیان در جنگ بوده است. طبری (۲۲۴-۳۱۰ق) در جنگ اسدبن عبدالله حاکم خراسان با خاقان ترک و امیر ځلان در ۱۰۹ ق/۷۲۷م چند جا به «طوقات ترک» در سپاه خاقان اشاره می‌کند.<ref>۱۱۶/۷،۱۲۳، نوغ ۳۷۳-۱۳۷.</ref> توغ از بيرق‌های سپاهیان مغول بود. چنگیز خان (حکـ ۶۰۰-۶۲۴ق) توقی سپید 9 پایه داشت که به هنگام فراخوانی و جمع کردن افراد سپاه، یا پیروزی در جنگ‌ها با برپا کردن طوی (جشن) آن را در زمین فرو می‌کرد.<ref>رشیدالدین، جامع- ۱۲۷/۱، تاریخ، ۵۷.</ref> توق سیاه یا «قراتوق» نشان و علامت اربابان و رؤسای نظامی مغول بود که «توقچی» آن را حمل می‌کرد.<ref>ولادیمیر تسف، ۲۹۱، حاشیه ۶.</ref> در تشکیلات دولت قراقویونلو و آق قویونلو داشتن توغ یا توق (تاجی از مو یا پر مرغ) از لوازم و ضروریات فرمانروایی بود و مراتب هر امیر و فرمانروایی به شماره توغهایش شناخته می‌شد.<ref>اوزون- چار شیلی، ۴۰.</ref>

در دوره صفوی (سلـ ۹۰۷- ۱۱۴۸ ق) حمل توغ به صورت عَلَمی خاص در میان سپاهیان، به ویژه سپاهیان قزلباش، معمول بود. این علم‌ها را کسانی که به آنها توغچی<ref>توغدار، بيرقدار و در ترکی عثمانی توغ بیکی یعنی سنجقدار، نک: بخاری، همانجا.</ref> می‌گفتند، در پیشاپیش سپاه حمل می‌کردند.<ref>بلوکباشی، نخل گردانی، ۱۰۱-۱۰۲.</ref> بر سر این علم‌ها معمولا ماهچه‌ای نصب می‌کردند.<ref>اسکندربیک، ۵۹۵/۱.</ref> در این دوره هر گاه کسی به منصب امیری مفتخر می‌شد، یک «طبل و علم» -که نشانه امیری بود- برای او می‌فرستادند. این طبل و علم را مرادف «توق و نقاره» گرفته‌اند.<ref>قاضی احمد ۹۰/۱ و ۹۴۴/۲؛ نیز نکـ: رهربرن، ۴۰.</ref>

توغ در سپاه نمادی از قدرت و شوکت و مقاومت بود. پس از رسمی شدن مذهب تشیع در زمان شاه اسماعیل (سلـ ۹۰۷-۹۳۰ق) در ایران، نوعی توغ با این مفهوم نمادین نقش مذهبی۔ آیینی یافت و به تجمعات مذهبی و طريقت‌های عرفانی راه پیدا کرد و در زمره شعارها و علم‌های مقدس دینی قرار گرفت.<ref>بلوکباشی، همان، ۱۰۲.</ref> کاشفی توغ مداحان را نوعی نیزه پرچم دار و از علامات مخصوص این گروه معرفی می‌کند و در معنای آن می‌نویسد: توغ را در لشکرگاه می‌زدند تا هر کس بداند که جایش کجاست. در معرکه گیری‌ها هر جا که مداحان توغ نصب می‌کردند، هر معرکه گیر به واسطه آن به حد و مقام خود پی می‌برد.<ref>ص ۲۸۶، ۲۸۸.</ref>

جاها و محله هایی را که توغ در آنها نگهداری می‌شد، پاتوغ («پا» فارسی + «توغ» ترکی) می‌نامیدند.<ref>بلوکباشی، نخل گردانی، ۱۰۲.</ref> در تهران پیش از دوره قاجار و در دوره شاه طهماسبی، فقط یک پاتوغ به نام «پاتوغ دانگی»، در شمال محله یهودی‌ها معروف بود.<ref>ستوده، همانجا.</ref> در دوره مظفرالدین شاه، شهر تهران را به ۵ محله، و هر محله را به چند پاتوغ، و هر پاتوغ را به چند گذر تقسیم کردند؛ هر محله را به یک کدخدا، و هر پاتوغ را به نایبی با چند پلیس سپردند.<ref>آمار...، ۳۵۴.</ref> پاتوغداران از سرشناسان و گاهی ریش سفیدان و پهلوانان خوش نام محله انتخاب می‌شدند.<ref>ستوده، ۳۲۹.</ref> هر پاتوغ به نام پاتوغدار آن محله شناخته می‌شد، مانند پاتوغ سید جعفر یا پاتوغ حاجی عباس<ref>برای شمار پاتوغ‌های هر محله و نام پاتوغداران، نک: آمار، ۳۵۹؛ ستوده، همانجا.</ref>.

قهوه‌خانه هایی که در آنها توغ نگهداری می‌شد، بنا بر نقش اجتماعی خود، رفته رفته میعادگاه اهل حرفه و صنعت و محل تجمع پهلوانان و لوطیان از هر قشر و لایه و طبقه، و به اصطلاح پاتوغ آنها شد.<ref>بلوکباشی، قهوه‌خانه ها، ۸-۹.</ref> کسانی را که در یکی از این قهوه‌خانه‌ها و اطراف توغ‌ها گرد می‌آمدند، پاتوغی می‌خواندند.<ref>همو، نخل گردانی، نیز فقیهی، همانجاها.</ref> پاتوغداری، با پیشوایی و ریاست پاتوغ‌های هر قهوه‌خانه را مانند پاتوغداری در هر محله، یکی از پهلوانان و لوطیان پیش کسوت و دلیر و صاحب اخلاق و نیک رفتار برعهده داشت.<ref>لغت نامه...، ذیل پاتوغ دار.</ref>