تکیه دولت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تکیه دولت'''، بزرگ ترین تكیه ایران، ساخته شده در عصر ناصری که به نامهای تکیه همایونی و دولتی نیز خوانده می شد. این تکیه نه تنها از نظر معماری، بلکه از نظر رواج تعزیه خوانی و اجرای نمایشهای مذهبی و غیر مذهبی و شیوه ها و مراسم آنها حائز اهمیت بود (مستوفی، ۱/ ۲۸۸). علاوه بر این رویدادهای تاریخی و سیاسی مهمی نیز در آن به وقوع پیوست.

نظرية تقلید از طرح بنای آلبرت هال برای ساختمان تكية دولت به دستور ناصرالدین شاه پس از نخستین سفر وی به اروپا (صفر - شعبان ۱۲۹۰) (سرنا، 172، پترسون، 69)، نمی تواند درست باشد، زیرا بنای آن پیش از سفر یاد شده آغاز و حتی به بهره برداری رسیده است (اعتمادالسلطنه، همانجا). ساخت سقف گنبدی شکل که قرار بود از «چوب و تخته و شیشه» بر فراز آن بسازند، به سبب مشکلات فنی عملی نشد و ناچار بنا را با چادر پوشاندند(همو، «تکیه»، همانجا، «دارالخلافه ...»، ۱۲۷۴). جهانگردان اروپایی به ایرانی بودن معماری تکیه اشاره کرده اند. تکیه دولت نمونه ای کم نظیر از نظر معماری، و از بزرگ ترین بناهای شهر تهران به شمار می آمد، به گونه ای که از خارج شهر و از فاصله بسیار دور به آسانی دیده می شد (همانجا)؛ از این رو آن را به آمفی تئاتر ورونا تشبیه کرده اند (بنجامین، 382).

نمای درونی تکیه دولت در آغاز از آجر بود و حتی آن را با گچ و آهک نیز سفید نکرده بودند، اما در حدود سال ۱۲۹۸ ق/ ۱۸۸۱م با کاشیهای معرق و ۷ رنگ آراسته شد (پترسون، همانجا؛ قس: سرنا، 173-172: بنجامین، 384). بنا از درون شامل  آن، ایوانی بلند قرار داشت. بلندی این ایران به ارتفاع تمام طبقات و با کاربندی و کاشی کاری آراسته شده بود (منصوری  فرد، ۵۷۳: سرنا، 175). در قوس شمالییادشده، شاه نشین تكیه در دو طبقه با طاق بسیار بلند ساخته بودند، به گونه‌ای که ارتفاع آن به اندازه ۳ طبقه تکیه بود و از  بیرون پوششی از شیروانی داشت. این غرفه دارای یک ارسی  سه دری و شمسه ای گره سازی شده و پر کار بر پیشانی بود. غرفه های دیگر طبقه دوم نیز با ارسیهای سه دری آراسته می شدند. دهانه غرفه های طبقه سوم، دو ستون نما و یک پیشانی مشبک داشتند. کتیبه ای بر کاشی به خط بنایی بر رخ بام تکیه نصب شده بود و پیرامون بام نرده‌ای قرار داشت. ورودی‌های تکیه در نمای داخلی بلندتر از دیگر طاق نماهای طبقه همکف بود (منصوری فرد، ۵۷۳-۵۷۴، بنجامین، 392-385؛ فوریه، 130-128).

تلاش معماران برای ایجاد سقفی دائمی به سبب وسعت صحن تکیه در برابر ایران تکیه و مشکلات فنی آن بی نتیجه ماند؛ از این رو به پیشنهاد یکی از نزدیکان ناصرالدين شاه سقف تکیه را با یک چادر کرباسی پوشاندند (سرنا، 174-173؛ مستوفی، ۲۹۳/۱ ). چادر تکیه بر روی اسکلتی گنبدی شکل مرکب از ۴ قوس نیم دایره چوبی قرار می گرفت . چادر روز نهایی برای تهویه و روشنایی تکیه داشت. از مرکز این قوسها چلچراغی آویزان بود. پایه قوسها برای پایداری بیشتر به میزان یک طبقه در نمای داخلی تکیه فرو رفته بود. همچنین برای مهار نیروی رانش، پشت بندهایی در پشت هریک از آنها ساخته شده بود (اعتمادالسلطنه، روزنامه ، ۳۶۴، ذکاء، همان، ۲۹۳).

اگر چه تکیه دولت برای دوره خود معماری بی نظیری داشت، اما شکوه و شهرت آن را  بیشتر باید به سبب اجرای مراسم سوگواری و تعزیه دانست که  در دو نوبت بعداز ظهر و شب در آن اجرا می شد. تماشاچیان زن پیرامون صفة مرکزی تکیه، و مردان پشت سر آنان روی پله ها  قرار می گرفتند (معیرالممالک، مستوفی، همانجاها؛ بنجامین، 397-396؛ او بن، 170). غرفه های طبقه اول تکیه به امرا، وزرا

تعزیه خوانی در عصر ناصری و در تکیه دولت به اوج شکوفایی خود نایل آمد (نک: چلکوفسکی، 6)، اما پس از ناصرالدین شاه به مرور از اهميت و شکوه آن کاسته شد (بیضایی، ۱۵۰) و در پی آن تکیه دولت رو به ویرانی نهاد؛ به گونه ای که در دوران سلطنت مظفرالدین شاه به سبب در خطر بودن بنای تکیه مراسم تعزیه تا ۱۳۲۳ ق (که بنا مجددا تعمیر شد) در آن اجرا نگردید (نک: سپهر، مرآه... ۱۲۵، ۲۴۴، « یادداشتها»، ۱۲۷). مراسم تعزیه در تکیه دولت تا اوایل سلطنت پهلوی اجرا می شد، اما شکوه و رونق دوران گذشته خود را از دست داده بود (نک: هدایت، ۳۸۵). در پی ممنوعیت عزاداری محرم و اجرای تعزیه در ۱۳۱۱ ش (غفاری، 148) تكية دولت بیش از پیش متروک شد. تاریخ تخریب تکیه دولت به درستی دانسته نیست. گزارشهای گوناگونی درباره واگذاری زمین آن در ۱۳۲۵ ش یا ۱۳۲۷ش به بانک ملی که بعدها شعبه بازار آن بر همان زمین ساخته شد، وجود دارد (بلاغی، ۵۶؛ غفاری، همانجا). بر اساس عکسهای هوایی سال ۱۳۳۵ش نیز محل تکیه به صورت گودالی مشاهده می شود.

Aubin, E., La Perse d'aujourd'hui, Paris, 1908; Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians, London, 1887; Chelkowski, P. J., «Taziyeh: Indigenus Avant-Garde Theatre of Iran, Ta'ziyeh Ritual and Drama in Iran, New York, 1979; Février, J. G., Trois ans à la cour de Perse, Paris, 1906; Gaffary, F., «Les Lieux de spectacle à Téhéran, Téhéran capitale bicentenaire, ed. Ch. Adle and B. Hourcade, Tehran, 1992; Gobineau, J., Religions et philosophies dans l'Asie Centrale, Paris, 1933; Orsolle, E., Le Caucase et la Perse, Paris, 1885; Peterson, S. R., The Ta'ziyeh and Related Arts, Taziyeh Ritual and Drama in Iran, ed. P. J. Chelkowski, New York, 1979; Serena, C., Hommes et choses en Perse, Paris, 1883.