شام غریبان: تفاوت میان نسخه‌ها

شام غریبان در لغت نامه دهخدا، به معانی شب مردم غریب و از دیار دورافتاده، زاری کردن به درد، چنان که بر وفات کسی گریستن و غم نمودن، شب اول وفت کسی برای خانواده آن کس، شب یازدهم محرم و عزاداری بعد از آن شب، آمده است. <ref>دهخدا، ذیل شام غریبان.</ref>  

در اصطلاح فرهنگ عاشورا، به مراسم سوگواری شبانه در شب یازدهم محرم شام غریبان گفته می شود که مردم با در دست داشتن شمع هایی روشن و با خواندن نوحه هایی غمگین، بدون طبل در این شب یاد اسرای اهل بیت را گرامی می دارند.  

«شام غریبان گونه نمادین دیگری از دسته روی است. در این دسته گردانی، عزاداران دیگر علم و پرچم و چلچراغی همراه ندارند و ایستاده حرکت نمی کنند. با هیجان و خروش دست هایشان را بر سینه نمی کوبند و نوحه هایشان از مضمون رزم و شهادت خالی است. راهشان را نور شعله های لرزان شمع  هایی که کودکان به دست گرفته اند، روشن می کند. زنگ آهنگ سنج، بانگ طبل و کرنایی هم‌صدایشان نیست و این ها همه چهره ای نمادین از غروب عاشورای کربلای راستین را می نمایاند. آهسته و در دسته های پراکنده در محله ها و کوچه پس کوچه ها می گردند. سرها را در هم فرو می برند، دست ها را آرام بر سر می زنند و غریبانه نوحه ای می خوانند که حکایت از جستجوی کودکی گمشده دارد.» <ref>میرشکرایی، 1383، ص 53.</ref>  

شام غریبان تقریباً در تمامی نقاط ایران به یک صورت اجرا می شود و تنها تفاوت هایی جزئی در اجرای مراسم آن دیده می شود.  

مردم طیب آباد خمین در شب شام غریبان، چند جنازه ساختگی روی نردبان می گذارند و آن را جلوی هیئت های سینهزنی و زنجیرزنی در کوچه ها می گردانند و چنین می خوانند: <ref>مظاهری، حسن، طیب آباد، خمین، اراک، مرکزی، 1350.</ref>  

مردم بهار همدان برخلاف دیگر سوگواران، تا سه شب بعد از عاشورا را شام غریبان می دانند و در این شب، دسته ها بدون چراغ و در تاریکی، بر سرزنان آرام نوحه می خوانند. <ref>ذبیحی، رجبعلی، بهار، همدان، 1349.</ref>  

در بروجرد در شب یازدهم، تمامی چراغ های منبر سقاخانه ها که ده شب روشن بوده اند، یک باره خاموش می شوند و این گونه آغاز مراسم شام غریبان به صورت نمادین اعلام می گردد. دسته های شام غریبان شمع در دست و خنچه بر سر، در کوچه ها و خیابان ها آرام و بی صدا می گردند و به حیاط خانه ها و سقاخانه ها می روند. خنچه ها را روی زمین می گذارند و می نشینند و آرام می خوانند: <ref>شجاعی، فاطمه، بروجرد، لرستان، 1388.</ref>  

{{ب| گلی گم کرده ام می جویم او را | به هر گل می رسم می بویم او را }}  

{{ب| اگر جویم گلم را در گلستان | به آب دیدگان می شویم او را}}

امروزه در این شب، مراسمی ساده و غم انگیز برپا می شود و عزاداران با لباس های سیاه، شمعی روشن در دست می گیرند و نوحه های غم انگیز می خوانند و دسته دسته در معابر حرکت می کنند و هر چند قدم، مدتی می نشینند و آرام و غمناک می گریند. در این مراسم سینه زنی نمی شود و علم و بیرق نیز حرکت داده نمی شود. <ref>جعفری، بی نام، ساری، 1377. جعفرزاده، مصطفی، دستجرد، قم، 1354.</ref>  

البته در بعضی مناطق ایران دسته های سینه زنی هم همراه با شمع افروزی وجود دارد. مثلاً در روستای سوهان طالقان در گذشته در غروب شام غریبان، عده ای از جوانان دسته دسته سینه زنی راه می انداختند و در گرگ و میش هوا به در خانه های آبادی می رفتند و مرثیه ای را با این مطلع می خواندند: «امشب شب شام است، شب شام غریبان است.» صاحبخانه هم بر حسب رسمی قدیمی، مقداری نان، پنیر، عسل، کره، تخم مرغ پخته و گردو داخل مجمعه عزاداران می گذاشت و به سرگروه سینه زنان تقدیم می کرد. سرگروه با دعای خیر برای اهل خانه خوراکی ها را به «کیسه دار» می داد و کیسه دار خوراکی ها را در کیسه های مخصوص می ریخت. به این ترتیب جوانان تا پاسی از شب، نذری های تمام خانه ها را جمع می کردند و به مسجد بازمی گشتند و در انتها، نذورات میان عزاداران حاضر در مسجد محل تقسیم می شد. <ref>سادات کیانی، بی نام، طالقان، البرز، 1348.</ref>  

در عالی جنگل آمل، غروب روز عاشورا، عزاداران در سه دسته پیران، جوانان و کودکان حرکت می کردند و این نوحه را می خواندند:  

{{ب| شام غریبون می بریم | بهر اسیرون می بریم}}

{{ب| با آه و افغون می بریم | بهر یتیمون می بریم}}

پس از طی مسافتی در حالی که شمع های افروخته در دست برخی از اعضای هیئت شام غریبان بود، به دستور سرپرست هیئت، دسته از حرکت بازمی ایستاد و همه می نشستند و بزرگان با دسته های برنج و کودکان با ترکه هایی که در دست داشتند، بر سر و روی خود می زدند و می خواندند:  

سپس به طرف امامزاده محمد و امامزاده جعفر (ع) راه می افتادند بعد از رسیدن به امامزاده، عزاداران با خواندن این نوحه به دور آستان امامزاده محمد و امامزاده جعفر (ع) می گشتند و زیارتنامه می خواندند و برای اموات فاتحه می فرستادند. <ref>قاسمی، بی نام، آمل، مازندران، 1347.</ref>  

در عزاداری شام غریبان در گناباد، خیمه حضرت زینب (س) و طفلان کربلا را برپا می کردند و در حالی که یک نفر در لباس شمر، با نواختن تازیانه به زمین، گرد خیمه ها می چرخید و طفلان از وحشت گریه می کردند، چراغ هارا خاموش می کردند و مردم با شمع روشن دور خیمه های سیدالشهدا (ع) و زینب (س) می چرخیدند و نوحه مخصوص شام غریبان را می خواندند. گاهی هم عزاداران چند کودک را دنبال خود راه می انداختند و به خرابه ها و کوچه های تاریک سر می زدند.  

در پایان شام غریبان، علم ها را خم می کردند و پارچه سیاه علم ها را باز می کردند و همراه با نخل بزرگ گناباد، در جایگاهشان قرار می دادند و عزاداری خاتمه می یافت. شبیه این مراسم در شهرهای بجنورد، کاشمر، قوچان و سبزوار هم برپا می شد. <ref>بهادریان، بی نام، گناباد، خراسان، 1377.</ref>  

امروزه در سبز.ار همچون گذشته، در شب شام غریبان یک تشت گل با گلاب و تربت امام حسین (ع) یا امام رضا (ع) درست می کنند و عزاداران قدری از آن گل به پیشانی می مالند و وارد مجلس می شوند و در فضای تاریک به همراه عزاداران عزاداری می کنند. <ref>امیری، سبزوار، خراسان شمالی، 1377.</ref>  

در برخی مناطق لرستان از جمله خرم آباد از عصر عاشورا به مدت سه شب مراسم شام غریبان برپا می شود. هر یک از عزاداران یک دستار سپاه مخصوص –به نام کت- را به سر و گردن و شانه های خود می پیچند و در عزا شرکت می کنند. پیشاپیش دسته، گهواره ای سیاه پوش را بر دوش می کشند همچنین در مجمعه ای که به آن «تک» گفته می شود، مقداری نان، حلوا و تعدادی شمع روشن می آوردند و فردی نیز هر از گاه مشتی کاه روی سر عزاداران می پاشند و با ورود آنان به مجالس عزا چراغ ها را خاموش می کنند. <ref>شادابی، 1377، ص 132-133.</ref>  

مردم چنگیزقلعه بیجار کردستان در شب یازدهم محرم مراسم شام غریبان را به یاد یاران امام و اهل بیت او برگزار می کنند. در این شب در حالی که چراغ های مسجد خاموش است دو نفر به عنوان فرشته، ندا سر می دهند:  

یک نفر هم از زبان حال مادر حسین (ع) پاسخ می دهد:  

سپس نوحه خوان این نوحه را می خواند و عزاداران هم به سر خود می زنند: <ref>ققره داغی، ایرج، چنگیزقلعه بیجار، کردستان، 1380.</ref><ref>سیدفتاحی، سیدرضا، بیجارگروس، کردستان، 1377.</ref>  

و تا پاسی از شب، عزاداری شام غریبان ادامه می یابد. روز سوم امام یا سیزدهم محرم در بیجار و اطراف آن، به «سه روژان» معروف است. مردم در این روز به نشانه عزا و ماتم بر سر خود کاه می پاشند و هر کدام قطعه حصیری همراه می برند تا پیکرهای نمادین شهدای کربلا را در لای حصیر بپیچند. در حالی که نوحه خوانده می شود، مردم به صورت نمادین پیکر مطهر امام حسین (ع) را بر روی دستان خود حمل می کنند. عده ای زن و مرد و کودک و نوجوان هم در حالی که به طناب بسته شده اند و یک نفر آن ها را هدایت می کند، صحنه اسارت خانواده امام حسین (ع) و یارانش را به نمایش می گذارند. <ref>قره داغی، ایرج، چنگیزقلعه بیجار، کردستان، 1380.</ref>  

در گذشته عزاداران شوشتری دستمال سیاه به سر می بستند و داخل چند مجمعه شیر، نان، خرما، آب و شمع های روشن قرار می دادند و پیشاپیش دسته عزاداران حرکت می کردند و به گونه ای نمایشی وانمود می کردند که به دنبال خانواده امام حسین (ع) می گردند و هر ده قدم می نشستند و این مصرع را می خواندند: «خاندان امام حسین (ع) گم شده ای رودم ای رودم» <ref>شاهدوست، محمدحسین، شوشتر، خوزستان، 1348.</ref> شبیه به این مراسم هم اکنون در اندیمشک هم برگزار می شود.  

در گذشته در روستاهای فسا در شب های یازدهم تا سیزدهم محرم، دسته های عزادار در حسینیه حاضر می شدند و پس از نوحه خوانی، در مراسم شام غریبان هرکدام از عزاداران شمعی افروخته در دست می گرفتند و در کوچه ها راه می افتادند و می خواندند:  

سپس نی می نواختند و یک نفر با نوای دشتی می خواند:  

{{ب| اگر دست حسین بودی به دستم | من کی در خرابه می نشستم}}

دسته های شام غریبان پس از گذشتن از کوچه ها به قبرستان می رفتند و گروهی با جامه های سفید در حالی که بیل و کلنگ به دست داشتند، با نواختن ضربات آهسته کلنگ به زمین، به صورت نمادین نشان می دادند که مشغول دفن اجساد شهدا هستند. عزاداران هم نوحه و مرثیه می خواندند. در روستاهای فسا هنگام حرکت دسته شام غریبان بر روی چهارچوبی شبیه نعش بی سری حمل می شد و ظرف کاهی هم در دست یک نفر قرار داشت که هر از گاهی بر سر عزاداران می پاشید. <ref>هاشمی، سید محمد تقی به نققل از سید عبدالله هاشمی، میانده، فسا، فارس، 1364 و 1350.</ref>  

در اختیارآباد کرمان در شب شام غریبان سینه زن ها و زنجیرزن ها دسته ای تشکیل می دادند و روی سرشان خاک و نرمه کاه می ریختند و خاک بر سرکنان با صدای بلند مرثیه می خواندند. اغلب خانه ها هم چراغشان را خاموش می کردند و برخی به یاد اهل بیت و اسرای کربلا آن شب گرسنه و تشنه می خوابیدند. <ref>کازرونی زند، عمار، به روایت از فاطمه عامری، اختیارآباد، کرمان، 1349 و 1353.</ref>  

در چالشتر بختیاری در شب شام غریبان، اسب سفیدی را آذین می بستند و در جلوی هیئت شام غریبان به حرکت درمی آوردند. در این شب به جای چلچراغ، حجله، اسب، کتل، سنج و بیرق، سکوت، ناله، تاریکی و سوسوی شمع بود. <ref>دهقان، خیرالله، چالشتر، چهارمحال و بختیاری، 1377.</ref>  

در شب یازدهم محرم در اراک عزاداران، به سرشان گل می مالیدند و شمع روشنی در دست می گرفتند و به صورت نمادین، پیکر امام حسین (ع) را حمل می کردند و یک نفر به عنوان ساربان و سایرین در کسوت عزاداران و نوحه خوانان در شهر می گشتند. در اواسط عزاداری ساربان تظاهر به بریدن انگشت امام حسین (ع) می کرد تا انگشتری حضرت را برباید. در این لحظه با خواندن نوحه ای در همین مضمون شور عزاداری آغاز می شد.  

در روز دوازدهم محرم دسته عزاداران به بازار اراک می آمدند و تعدادی از آنان بالباس بلند عربی همراه با بیل و کلنگ در نقش طایفه بنی اسد ظاهر می شدند و خاکسپاری اجساد شهدا را شبیه سازی می کردند. <ref>حیدری، محمد اسماعیل، اراک، مرکزی، 1347 و 1348.</ref>  

در بسیاری از شهرهای آذربایجان از جمله میانه، خوی و ارومیه، روز سوم شهادت امام حسین (ع) و یارانش به روز «یقه بندان» مشهور است. در این روز تمام دسته ها و عزاداران در حسینیه ها، تکایا و مساجد جمع می شدند و به عزاداری و نوحه خوانی می پرداختند.  

پس از این مراسم چند تن از عزاداران هر تکیه و حسینیه به محله خود و بازار می رفتند و در سه دکان را باز می کردند. آنگاه همه کسبه دکان هایشان را می گشودند و کسب و کار پس از یک دهه تعطیلی از سر گرفته می شد. <ref>سرچمنی، رحیمه، میانه، آذربایجان شرقی، 1349 و 1351.</ref>