سیاست الحسینیة یا رولیسیون کبیر

ماربین. تهران، کانون انتشار، 1351. 64 ص، رقعی. 7 اثر فوق شامل دو مقاله است: «رولیسیون انقلاب بزرگ یا سیاسة [ال شیاسة ] الحسینیة» و «ترقیات محیر العقول فرقهٔ شیعه». نویسندهٔ مقالهٔ نخست، ماربین آلمانی، و نویسندهٔ مقالهٔ دوم، ژوزف فرانسوی، معرفی شدهاند، و در این کتابشناسی، مقالهٔ اول (ص 16 - 45)، مورد نظر ماست. این دو مقاله، نخست در مجلهٔ حبل المتین، چاپ کلکته (سال هفدهم، شمارهٔ 28، 19 محرم 1328) منتشر شد. مدیر مجله، سید جلال الدین حسینی کاشانی، معروف به مؤیدالاسلام، از نزدیکان سید جمال الدین اسدآبادی، بود که با انتشار این مجله در بیداری مردم و برقراری مشروطیت در ایران نقشی مهم داشت. مقالهٔ مار بین به عربی و اردو و ترکی ترجمه و بارها به صورت کتابی مستقل چاپ شد و حتی به تقلید از آن، چند کتاب ذیل عنوان المیاسة الحسینیه تألیف گردید ( الذریعة، ج 12، ص 271 - 272؛ معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت، ج 7، ص 342- 343؛ احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران، مؤشسهٔ فرهنگی منطقه ای، 1353، ج 6، ص 4490؛ سید علی شرف الدین موسوی، معجم کتب و مؤلفین حیات و قیام امام حسین(ع)، چاپ اوّل: پاکستان، دار الثقافة الاسلامیة، 1422، ص 164؛ محمّد حیدری قاسمی، کتابشناسی عاشورا، چاپ اول: تهران، انتشارات اطلاعات، 1378، ص 151). الشیاسة الحسینیة چند ماه پس از انتشار آن در حل المتین، در همان سال 1328 قمری، در تهران و تبریز به صورت مستقل منتشر شد. این اثر شامل گزارشی کوتاه است از آنچه پس از درگذشت پیامبر こノーごーピーチ داد؛ از عملکرد معاویه و امویان، تا قیام امام حسین - ع - و پیامدهای آن و عزاداریهایی که امروزه رایج است. دو مطلب مهم و جدید در این اثر ملاحظه میشود: نخست برداشت سیاسی از قیام سیدالشهدا و اینکه آن حضرت نه شخصیتی منفعل، که قهرمان آزادگی و انقلاب و مبارزه علیه ظلم بود و با تدابیری عجیب، طرح انقلابی بزرگ درافکند. این برداشت سیاسی، که از همان عنوان کتاب آشکار است، در کتابهای گذشتگان برجسته نبوده و کتاب حاضر را شاید بتوان نخستین اثر در این موضوع دانست. نکتهٔ دوم اینکه نویسنده میگوید امام حسین نه به قصد امامت، و نه با علم به شهادت، بلکه فراتر از آن، به قصد شهادت قیام کرد تا با ریخته شدن خونش و اثبات مظلومیتش، انقلابی ایجاد کند و بنی امیه را رسواسازد: «حسین عالماً و عامداً برای آن خیال آرمان ] عالی که در سر داشت، تن به مرگ داد و پیشقدمی [ پیشقدم ابرای کشته شدن خود در انداختن رولیسیون در اسلام گردید» (ص 23). چنین مطلبی نیز، به شرحی که نویسندهٔ این کتابشناسی در کتاب عاشوراشناسی گفته است، در آثار گذشتگان گفته نشده است. این کتاب مورد عنایت روحانیت واقع شد؛ از آن رو که تفسیری انقلابی از قیام امام حسین ارائه کرده بود و این تفسیر با مقتضیات زمان، که دورهٔ انقلاب علیه استعمار و استبداد بود، سازگاری داشت. مضافاً اینکه نویسندهٔ آن از فیلسوفان و موز خان بزرگ آلمان معرفی شده بود. آیت الله صافی گلپایگانی در کتاب شهید آگاه، ذیل عنوان «تحقیق در بارهٔ کتاب التیاسة الحسینیه»، مینویسد: «اساس آن با آراء و عقاید علماء بزرگ شیعه و متفکران عالیقدر، و تواریخ و اخبار و احادیث بسیار نزدیک، بلکه موافق است و بالنسبه به آثار خاورشناسان دیگر باارزش و قابل توجه است. لذا شخصیتهایی... مانند آیت الله علامهٔ مجاهد سید شرف الدین و آیتالله صدر - اعلی الله فی الفردوس مقامهما -این کتاب را، از لحاظ اینکه اصول مطالبشی در موضوع قیام موافق با مبانی مذهب تشیع و مستفاد از احادیث و تواریخ معتبره است، پسندیده اند و نویسندهٔ آن را به عنوان حکیم آلمان و فیلسوف مستشرقین یاد کردهاند.... ارزش دیگر، که این کتاب دارد، این است که از قیام امام - علیه الشلام - به همان مفهومی که در بین شیعه داراست، و از مراسمی که به عنوان عزاداری آن امام مظلوم - علیه الشلام - برگزار می شود، دفاع کرده و قیام مقدس حسین - ع - را از قیامهای دیگر، مانند قیام یحیی و عیسی - علی نبینا و آله و علیهما الشلام – بالاتر شمرده است» (ص 413-414). بنابراین کتاب حاضر به دو لحاظ بسیار مهم است: یکی به لحاظ محتوا که تفسیری سیاسی و انقلابی از قیام سیدالشهدا به دست داد، و دیگری به لحاظ تأثیرگذاری که تا چند کشور را درنوردید و مقبول بسیاری افتاد. با عنایت به همین مطلب است که نویسندهٔ کتاب شهید جاوید، بخشی از کتابش را به نقد بخشی از این اثر، که امام حسین قصد شهادت داشت، اختصاص داده است (ص 316-326). اما چنین می نماید که این کتاب، مجعول است و اساساً فردی به نام ماربین وجود خارجی نداشته. مؤید الاسلام، که اثر مزبور را نخست در حبل المتین منتشر کرد، نام نویسندهاش را «موسیو ماربین آلمانی» نوشته و این اثر را فصلی از کتاب سیاست اسلامیهٔ او معرفی کرده است. وی دربارهٔ ماربین فقط این توضیح را آورده است: «فیلسوفی معروف و حکیمی مشهور و واقفترین فرنگیان به سیاست اسلامی و از مورّخین بزرگ به شمار است» (ص 16). و دربارهٔ ترجمهٔ کتاب و چگونگی دست یافتن به آن نوشته است: «یکی از اسلامخواهان ترجمهٔ آن فصل را برای ادارهٔ ما دفتر مجله افرستاده» (ص 16). چند قرینه و بینه برای مجعول بودن این کتاب وجود دارد: 1. اساساً ماربین نام نیست، بلکه مارتین و مارتن و مارتی و مارینی و مارینی و مارتینی و مارتینث نام است. موسیو نیز به مردان فرانسوی میگویند. مردان آلمانی رأ هر می خوانند. 2. اگر ماربین نام کوچک کسی است، نام خانوادگی او چیست؟ و اگر نام خانوادگی فردی است، نام کوچکش چیست؟ چرا نام کامل او ذکر نشده است؟ 3. مشخصات فردی با نام مار بین یا مانند آن، که فیلسوف یا مورّخ آلمانی باشد، و کتابی با عنوان سیاست اسلامیه یا مانند آن داشته باشد، در کتابها یافت نشد. این نویسنده با رجوع به دهها کتاب، از جمله آثار ذیل، به مشخصات چنین فردی دست نیافت: فرهنگ خاورشناسان، از ابوالقاسم سحاب؛ موسوعة المستشرقین، از عبدالرحمان بدوی؛ فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و مسافران به مشرقزمین، از نصرالله نیک بین؛ کتابشناسی خاورشناسان، از گروه مؤلفان و مترجمان مؤسسهٔ مطالعات و تحقیقات فرهنگی؛ شرق شناسی و اسلامشناسی غربیان، از محمّد حسن زمانی؛ المستشرقون، از نجیب عقیقی. 4. نه در حبل المتین و نه در چاپهای مستقل النیاسة الحسینیة، هیج اشارهای به مشخصات کتابشناختی سیاست اسلامیه (محل نشر و ناشر و تاریخ نشر)، نشده است. کجاست نسخه ای از این کتاب و محل نشر آن؟ 5. به نام مترجم تصریح نشده و فقط گفته شده که وی «یکی از اسلامخواهان» است. حال اینکه هیج انگیزه ای برای پنهان نگاه داشتن نام او وجود نداشت. 6. به لحاظ سبک شناختی، نثر کتاب بوی ترجمه نمیدهد؛ حال اینکه ترجمه های آن دوره بیشتر تحت اللفظی بود و بوی ترجمه از آنها استشمام میشد. فراتر از این، نثر کتاب عین نشر تألیفی دورهٔ مشروطه است. 7. محتوای کتاب نه تنها هیچ شباهتی به آثار خاورشناسان ندارد، بلکه پیداست که به قلم یک نویسندهٔ متصلب شیعی است. نویسنده با لحنی بسیار تبلیغی، به تحسین اسلام و ترجیح ان بر دیگر ادیان و تنقیص مسیحیت و تمدن جدید پرداخته و حتی از تحسین عزاداری و تشویق به ان و فایدههای مترتب بر ان خودداری نکرده است. نکته ای که باقی می ماند، این است که این اثر، پرداختهٔ کیست و چه کسی آن را برساخته و به فردی به نام ماربین نسبت داده است؟ رازگشایی از این موضوع، منوط به این است که بدانیم چه کسی این اثر را به نام ترجمه، تألیف کرده است. خواندیم که مدیر حبل المتین گفته بود که این اثر را یکی از اسلامخواهان ترجمه کرده و برای دفتر مجله فرستاده است. اما در نسخه ای چاپی از الشیاسة الحسینیه، نام مترجم آن، سید جلال الذین حسینی کاشانی (مؤیدالاسلام)، یعنی همان مدیر حبل المتین، درج شده است (معجم ماکتب عن الزسول و اهل البیت، ج 7، ص 343؛ فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 6، ص 4490؛ معجم کتب و مؤلفین حیات و قیام امام حسین(ع)، ص 164؛ کتابشناسی عاشورا، ص 151). اگر این قول قابل اعتماد باشد، یعنی کسی از طریقی صحیح شنیده باشد که مترجم این کتاب مؤید الاسلام است، بنابراین او در واقع مؤلف آن است. اضافه کنیم که شرح حال مؤیدالاسلام در منابعی چند آمده است، ولی در هیچ جا گفته نشده که وی آلمانی می دانست. از جمله رجوع شود به: شرح حال رجال ایران، ذیل عنوان «جلالالدین»؛ دایرةالمعارف تشیع، ذیل مدخل «حسینی کلهری کاشانی»؛ فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی، ذیل مدخل «حبل المتین کلکته»؛ دانشنامهٔ جهان اسلام، ذیل مدخل «حبل المتین» ؛ دانشنامهٔ زبان و ادب فارسی، ذیل مدخل «حبل المتین». انگیزهٔ نسبت دادن چنین کتابی به دانشمندی خارجی روشن است. نویسندهٔ کتاب قصد آن داشته است تا متجددان بیاعتنا به دین را، که فریفتهٔ خارجیها هستند، به دین علاقهمند کند. در مقدمه ای هم که مدیر حبل الستین بر این رساله نوشته، از ضرورت توجه متجددان به دین سخن گفته است. حاصل اینکه پردازندهٔ این کتاب به مقصود خود رسید و کتابش مقبول بسیاری افتاد و تفسیر سیاسی و انقلابی او از قیام امام حسین - ع - دامنگستر شد. اگر این اثر به نام ماربین نبود، اکنون نامی از آن در میان نبود.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 105-109.