مقتل الحسین

ابومخنف . چاپ دوم: قم، منشورات الرضی، 1362. 231 ص، وزیری. 7 لوط بن یحیای ازدی، مکنی و مشهور به ابومخنف، در نیمهٔ دوم قرن اول هجری در کوفه به دنیا آمد و در سال 157 یا 158 درگذشت. پدر وی، یحیی بن سعید، از یاران امام علی - ع - بود و جذش، مخنف بن سلیم یا سالم، از یاران آن حضرت و پیامبر . ابومخنف از موز خان نامدار صدر اسلام و در شمار نخستین افرادی بود که کتاب مستقلی دربارهٔ قیام امام حسین - ع - نوشت. در مذهب وی اختلاف است: برخی وی را شیعه و برخی از اهل سنت شمردهاند؛ امّا چنین می نماید که او شیعه بوده است، و یا بسیار متمایل به تشیع. در همسر حال، ابومخنف مورد اعتماد شیعه است و بسیاری از رجالیان وی را توثیق کردهاند. ابومخنف در حدود چهل کتاب داشته که متأشفانه همهٔ آنها از میان رفته است؛ از جمله: المغازی، الزدّة الغارات، فتوح الاسلام، فتوح خراسان، مقتل امیرالمؤمنین علیه الشلام، مقتل الحسن علیه السلام و مقتل الحسین علیه الشالام. مهمترین کتاب، یا از مهمترین کتابهای او، مقتل الحسین علیہ السّلام است. این کتاب تا حدود قرن چھارم، یا نزدیک به آن، موجود بوده و طبری در تاریخش از آن نقل کرده است. امّا بعدها این کتاب مهم، مانند دیگر کتابهای ابومخنف، از میان رفت و اکنون هیچ نسخه ای از آن موجود نیست. کتاب حاضر، که به نام مقتل ابومخنف مشهور است، نه تنها از او نیست، بلکه حتی نمیتوان آن را منسوب به او دانست و بنا به دلایلی مجعول است و احتمالاً در قرن ششم ساخته شده است، و به همین دلیل، در کتابشناسی حاضر در شمار آثار این قرن می آید. این کتاب را از آن رو از آثار قرن ششم میدانیم که ابن شهر آشوب، که در قرن ششم میزیست، مطلبی در مناقب از آن نقل می کند که در تاریخ طبری و الارشاد شیخ مفید، که از ابومخنف روایت می کنند، موجود نیست و، بنابراین، احتمال می رود که از همین مقتل مجعول نقل قول می کند. برخی از دلایلی مجعول بودن این کتاب به این شرح است: 1. محتوای این مقتل با تاریخ طبری بسیار متفاوت است؛ حال آنکه طبری بدون واسطه، یا به یک واسطه، از این کتاب نقل کرده است. 2. نخستین عبارت این مقتل چنین است: «قال ابومخنف : حداثنا ابوالمنذر هشام عن محمّد بن سائب الکلبی» (ص 5). مخدوش بودن این سند اظهر من الشمس است. زیرا هشام شاگرد ابومخنف است. از این عبارت دانسته میشود که جاعلی کتاب، جاهلی به تراجم نیز بوده است. در عبارت فوق حتی اگر «عن» صورت تحریف شدهٔ «ابن» باشد، باز هم این استدلال به قوت خود باقی است. 3. در صفحهٔ 12 کتاب آمده است: «روی الکلینی فی حدیث....» با اینکه کلینی نزدیک به صد سال پس از مرگ ابومخنف به دنیا آمده است. 4. در صفحهٔ 113 کتاب آمده است طر ماح بن عدی پس از آنکه هفتاد نفر را از لشکر عمر سعد کشت، خودش نیز کشته شد. حال آنکه طبری در تاریخش (ج 5، ص 406-407)، از ابومخنف نقل می کند که طر ماح بن عدی در کربلا حاضر نبود. 5. هندسه و ساختار کتاب، حتی برخی عبارتها و واژههای آن، نشان میدهد که از آثار متأخران است و شباهت به کتابهای متقدمان ندارد. بسیاری از رجالیان و کتابشناسان، به مجعول بودن این مقتل تصریح کردهاند و آن را از ابومخنف ندانسته اند. از جمله نوری در کتاب لولز و مرجان گفته است: «ابومخنف لوط بن یحیی از بزرگان محدثین و معتمد ارباب میمیر و تواریخ است و مقتل او در نهایت اعتبار؛ چنانچه چنانکها از نقل اعاظم علمای قدیم از آن و از سایر مؤلفاتش معلوم میشود. ولکن افسوس که اصل مقتل بی عیب او در دست نیست و این مقتل موجود که به او نسبت دهند مشتمل است بر بعضی مطالب منکرهٔ مخالف اصول مذهب، و البته آن را آعادی و جهال به جهت پارهای از اغراض فاسده در آن کتاب داخل کردند و از این جهت از حد اعتبار و اعتماد افتاده، بر منفردات آن هیچ وثوقی نیست.... و عالم جلیل شیخ خلف آل عصفور در بعضی رسائل خود، که اجوبهٔ سی مسأله است، زحمت بسیاری در تطبیق اعظم منکرات آن کتاب بر اصول مذهب کشیده، ولکن بر متأمل در آن پوشیده نیست که جز تکلف حاصلی ندارد» (ص 150). همچنین سید عبدالحسین شرف الدین در کتاب مؤلفو الشیعة فی صدر الاسلام (بغداد، مکتبة الاندلس)، میگوید: «پوشیده نیست کتاب مقتل الحسین علیه السلام، که رایج است، منسوب به ابومخنف و شامل احادیث فراوانی است که ابومخنف از آنها اطلاع نداشته و آنها را به دروغ به او نسبت داده اند. و اصولاً دروغ بستن به او زیاد شده است و این گواه تر بزرگی اوست)) (ص (fY_普い شیخ عباس قمی نیز در کتاب هدایة الاحباب (چاپ دوم: تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363)، میگوید: «مقتل او [ ابومخنف ]، اگر در دست بود، در نهایت اعتبار بود؛ چنانچه چنانکه] از نقل اعاظم علمای قدیم از آن معلوم می شود. لکن افسوس و آه که اصل آن مقتل، مانند مقتل کلبی و مدائنی و امثال آنها، به تمادی ایام مفقود شده و به دست ما نرسیده. و اما این مقتلی که در دست است و در آخر عاشر بحار طبع شده است و به ابومخنف بیچاره نسبت می دهند، معلوم نیست از کیست و از ابومخنف نیست. و ابوجعفر طبری در تاریخ خود در باب مقتل امام حسین - علیه الشلام - از مقتل ابومخنف بسیار نقل کرده و من بسیاری از آن رادر نفس المہموم نقل کردم.و کسی کہ آن منقولات رابا مقتل معروف منتسب به ابی مخنف مطابقه کند، مییابد که ابداً به هم ربطی و نسبتی ندارند. فعلی هذا این کتاب ابی مخنف معروف اعتبار ندارد و بر متفزدات آن هیچ اعتماد نیست. و الله العالم» (ص 45). مطالب این مقتل به قیام امام اختصاص دارد و در آن از خروج امام از مدینه، فرستادن مسلم بن عقیل به کوفه، رفتن امام به کربلا و شهادت آن حضرت و یارانش، روانه کردن اسیران به کوفه و شام و برگشت آنها به مدینه و مرگ یزید سخن رفته است. با اینکه در مجعول بودن این مقتل تردیدی نیست، اما بسیار مورد استناد قرار گرفته و در شکل گیری اندیشهٔ شیعی دربارهٔ امام حسین - ع - مؤثر بوده است. شاهد اینکه مقتل مزبور بارها در ایران و عراق و هند به نام ابومخنف منتشر، و نیز دو بار به فارسی ترجمه شده است: نخست با عنوان مفتاح البکاء و الحزن و الاسف علی شهید الطف، به قلم محمّد طاهر موسوی دزفولی در سال 1322 قمری، همراه ترجمهٔ کتاب اخذ الار فی احوال المختار، منسوب به ابومخنف، و بار دیگر با عنوان مقتل الحسین علیه الشلام یا اولین تاریخ شیعه از واقعهٔ کربلا و قیام مختار همراه ترجمهٔ همان کتاب مجعول و منسوب به ابومخنف در بارهٔ مختار، به قلم محمّد باقر انصاری و محمّد صادق انصاری (قم، دار الکتاب، 5 ه 14 ق). گفتنی است مطالب کتاب طبری دربارهٔ حضرت سید الشهدا - ع - بارها از سوی محققان استخراج و به صورت مستقل چاپ شده است. فهرست این آثار بدین شرح است: قیام سید الشهداء حسین بن علی مرع - و خونخواهی مختار به روایت طبری و انشای ابوعلی بلعمی، از محمد سرور مولایی (انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1359)؛ مقتل الحسین علیه السلام، از حسن غفاری (قم، کتابخانهٔ آیت الله العظمی مرعشی، 1398 ق)؛ استشهاد الحسین، از سید جمیلی (چاپ اول: بیروت، دار الکتاب العربی، 1406)؛ واقعه الطف، از محمّد هادی یوسفی غروی (چاپ اول: مؤشسة النشر الاسلامی، 1409 ق)؛ قیام جاوید: گردانیدهٔ مقتل الحسین ای مخنف، از حجت الله جودکی (چاپ اول: تهران، مؤشسهٔ فرهنگی - انتشاراتی تبیان، 1377)؛ شهادة الحسین فی تسلسلها التاریخی من المنطلق حتی المقتل، از محمّد حسین حسینی جلالی (چاپ سوم: عمّان، دار الیاقوت، 1425). علاوه بر اینها، هر چه از ابومخنف در منابع نقل شده، به اهتمام کامل سلمان جبوری در دو جلد، ذیل عنوان نصوص من تاریخ ابی مخنف منتشر شده است (چاپ اول: بیروت، دار المحجة البیضاء و دار الرسول الاکرم، 1419). بخشی از جلد اول این کتاب (ص 399 - 507)، در بارهٔ امام حسین - ع - است. برای تحقیق بیشتر در بارهٔ ابومخنف و مقتل او رجوع شود به: سید علی میر شریفی، «ابومخنف و سرگذشت مقتل وی»، آینهٔ پژوهشی (سال اول، شمارهٔ دوم، مرداد و شهریور 1369)، ص 31- 40؛ پژوهشکدهٔ علوم انسانی دانشگاه امام حسین(ع)، خورشید شهادت : مجموعهٔ مقالات برگزیدهٔ اولین سمینار بررسی ابعاد زندگانی امام حسین علیه الشلام، ویراستهٔ محمّد دانشگر (چاپ اول: تهران، دانشگاه امام حسین(ع)، 1374)، د 1، ص 33-62، مقالهٔ «ابومخنف از دی و قیام عاشورا با تکیه بر مقتل وی»، از عبدالله رجایی ؛ هادی حسین حمود، «حول مقتل الحسین لابی مخنف»، الموسم (مجلد سوم، شمارهٔ 12، 1412)، ص 148 -151؛ غلامحسین زرگری نژاد، نهضت امام حسین (ع) و قیام کربلا (چاپ اول: تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاهها، 1383)، ص 5 - 28.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 42-45.