صائب تبریزی
میرزا محمد علی بن میرزا عبد الرّحیم تبریزی معروف به «صائب» و «صائبا» از اعقاب شمس الدین محمد شیرین مغربی تبریزی (م 808 هجری) است که در سال 1016 ه ق. متولد شد. پدرش از تاجران تبریزی اصفهان بود و از جمله اشخاصی است که به امر شاه عباس اول از تبریز کوچ کرده و در عراق متوطن شد. پسرش محمد علی در شهر اصفهان متولد شد و در آنجا نشو و نما یافت. و بعد از تحصیلات و کسب فنون شاعری از حکیم رکنای کاشانی و حکیم شفایی، مورد علاقه‌ی شاه عباس قرار گرفت. پس از چندی در عهد سلطنت شهاب الدّین شاه جهان در سال 1036 هجری به هندوستان رفت و مدّتی در کابل در نزد ظفر خان نایب الحکومة آنجا زیست سپس به همراه وی به دکن در هند رفت. صائب در آنجا به حضور پادشاه معرفی و به لقب «مستعد خان» و منصب «هزاره» سرافراز گردید. در سال 1042 هجری ظفر خان متخلص به «احسن» به حکومت کشمیر منصوب شد و صائب هم با وی رفت و به واسطه‌ی مدایح و قصاید او را زنده‌ی جاوید ساخت. ظفر خان نیز در بعضی از مقاطع غزلهای خود از صائب اسم برده است. در همان سال پدر صائب به هند آمد و او را به اصفهان باز گرداند. صائب از آن پس تا پایان عمر در اصفهان بود و نزد سلاطین صفوی احترام داشت و لقب «ملک الشعرایی» را از شاه عباس دوم دریافت کرد. صائب به سال 1081 هجری وفات یافت. صائب در اصناف سخن دست داشت. در قصاید و مثنوی چیره نیست ولی در غزل از استادان مسلم شمرده می‌شود. سخن او استوار و مقرون به موازین فصاحت و در عین حال پر معنی و پر از مضمون‌های دقیق و فکرهای باریک و خیالهای لطیف است و او مخصوصا در تمثیل ید بیضا می‌نماید و کمتر غزل اوست که یا متضمن مثل سائری نباشد و یا بعضی ابیات آنها حکم امثال سائر را نداشته باشد. این است که شیوه‌ی خاص صائب را تمثیل دانسته‌اند و می‌توان از این حیث او را با عنصری در میان قصیده‌سرایان قدیم مقایسه کرد. اختصاص دیگر صائب به ایراد نکته‌های دقیق اخلاقی و عرفانی در اشعار خویش است و این کار به غزلهای او شکوه و جلوه‌ای خاص می‌بخشد.
صائب دواوین متعدّدی دارد مجموعه‌ی آثار نظم او قریب به یکصد و بیست هزار بیت است و بیشتر به غزل پرداخته است.
قصیده و مثنوی نیز دارد. هم چنین نثرهای بلیغ و خطبه‌های دیوانی نیز انشا کرده و دیوانی هم به ترکی دارد. کلیات وی عبارت است از یک سفینه‌ی مملو از مواعظ و آداب که جملگی پر از حکمت و امثال است و اکثر ابیاتش ضرب المثل شده است. صائب از استادان سبک هندی است. [۱]
| مظهر انوار ربّانی، حسین بن علیست | آن که خاک آستانش دردمندان را شفاست | |
| ابر رحمت، سایبان قبّه‌ی پر نور او | روضه‌اش را از پر و بال ملایک بوریاست | |
| دست خالی برنمی‌گردد دعا از روضه‌اش | سایلان را آستانش کعبه‌ی حاجت رواست | |
| با لب خشک از جهان تا رفت آن سلطان دین | آب را خاک مذلّت در دهان زین ماجراست | |
| زین مصیبت می‌کند خون گریه چرخ سنگدل | این شفق نبود که صبح و شام، ظاهر برسماست | |
| در ره دین هر که جان خویش را سازد فدا | در گلوی تشنه‌ی او آب تیغ، آب بقاست | |
| نیست یک دل کز وقوع این مصیبت داغ نیست | گریه، فرض عین هفتاد و دو ملت زین عزاست | |
| بهر زوّارش که می‌آیند با چندین امید | هر کف خاک از زمین کربلا دست دعاست | |
| چند روزی بود اگر مهر سلیمان معتبر | تا قیامت سجده‌گاه خلق، مهر کربلاست | |
| زایران را چون نسازد پاک از گرد گناه | شهپر روح الامین، جاروب این جنّت سراست | |
| تکیه گاهش بود از دوش رسول هاشمی | آن سری کز تیغ بیداد یزید از تن جداست | |
| آن که می‌شد پیکرش از بوی گل، نیلوفری | چاک چاک امروز مانند گل از تیغ جفاست | |
| آن که بود آرامگاهش، از کنار مصطفی | پیکر سیمین او افتاده زیر دست و پاست | |
| چرخ از انجم در عزایش دامن پر اشک شد | تا به دامان جزا، گر ابر خون گرید رواست | |
| مدحش از ما عاجزان، «صائب» بود ترک ادب | آن که ممدوح خدا و مصطفا و مرتضاست [۲] |
| چون آسمان کند کمر کینه استوار | کشتیّ نوح بشکند از موجه‌ی بحار | |
| لعل حسین را کند از مهر خشک لب | تیغ یزید را کند از کینه آبدار | |
| در چاه، سرنگون فکند ماه مصر را | یعقوب را سفید کند، چشمِ انتظار | |
| چون برگ کاه، در نظر عقل، شد سبک | هرکس که پشت داد به دیوار روزگار | |
| خون شفق، ز پنجه‌ی خورشید می‌چکد | از بس گلوی تشنه لبان را دهد فشار | |
| پور ابو تراب، جگر گوشه‌ی رسول | طفلی که بود گیسوی پیغمبرش مهار | |
| روزی که پا به دایره‌ی کربلا نهاد | بشنو چه‌ها کشید، ز چرخ ستم شعار | |
| از زخم تیره بر بدن نازنین او | صد روزن از بهشت برین گشت آشکار | |
| لعل لبی که بوسه گه جبرئیل بود | بی‌آب شد ز سنگدلیهای روزگار | |
| رنگین ز خون شده‌ست ز بی‌رویی سپهر | رویی که می‌گذاشت بر او، مصطفی، عذار | |
| طفلی که ناقة اللّه او بود مصطفی | خصم سیاه دل، شده بر سینه‌اش سوار | |
| عیسا، در آسمان چهارم گرفت گوش | پیچید بس که نوحه در این نیلگون حصار | |
| نتوان سپهر را به سر انگشت برگرفت | چون نیزه برگرفت سر آن بزرگوار؟ | |
| در ماتم تو چرخ به سر کاه ریخته‌ست | این نیست کهکشان که ز گردون شد آشکار | |
| از بس که طایران هوا خون گریستند | از ماتم تو روی زمین گشت لاله‌زار | |
| خضر و مسیح را به نفس زنده می‌کنند | آنها که در رکاب تو کردند جان نثار | |
| بگری، که اشک ماتمیان حسین را | عرش التماس می‌کند از بهر گوشوار | |
| چون خاک کربلا نشود سجده‌گاه عرش؟! | خون حسین ریخت بر آن خاک مشکبار | |
| «صائب» از این نوای جگرسوز لب ببند | کز استماع آن جگر سنگ شد فگار [۳] |
منابع
دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج 2، ص: 826-827.