محمد بن حسام خوسفی
شمس الدّین محمّد بن حسام الدّین، از شاعران معروف شیعی سده‌ی نهم هجری است. وی در حدود 782 ه ق. در خوسف قهستان [۱] زاده شد و در همانجا به تحصیل مقدمات علوم پرداخت. به گفته‌ی مولانا حسامی واعظ در مزار نامه، پدران وی اهل علم و ارشاد بوده و در آن ناحیه به زهد و تقوا شهرت داشته‌اند. از دوران جوانی و چگونگی تحصیلات او اطلاعی در دست نیست، تنها حسامی واعظ گوید که وی نزد امیر سیّد محمّد شیرازی که از دانشمندان آن روزگار بوده است به تحصیل علوم پرداخت و از او «رخصت حدیث» یافت.
وی مردی آزاده و آراسته بود و زندگانی را به زراعت می‌گذرانیده است. [۲] وی با آنکه در قصیده‌سرایی بسیار توانا بوده به مدح سلاطین و حکام زمان نپرداخته و قصایدش کلّا در ستایش بزرگان دین و مدح و ثنای خاندان نبوت است. وی در سن 92 سالگی و به سال 875 هجری در قصبه‌ی خوسف درگذشت و در سال 920 هجری در زمان حکومت مقصود بیک مهردار، بقعه و صحنی برای او ساخته‌اند.
آثار او عبارتند از: 1- «دیوان اشعار» شامل قصاید، غزلیات و انواع دیگر نظم. موضوع اشعار او غالبا حمد خداوند و نعت رسول اکرم (ص) و منقبت علی بن ابی طالب (ع) و فرزندان اوست و در قصیده، بسیار به شرح واقعه‌ی کربلا، شهادت حسین بن علی (ع)، قساوت دشمنان اهل بیت و موضوعات مشابه پرداخته است. در قصیده‌سرایی از شیوه‌ی سخن‌سرایان بزرگی چون انوری و خاقانی و کمال الدّین اسماعیل و ظهیر فاریابی و سلمان ساوجی پیروی کرده است. 2- «خاورنامه» یا «خاوران نامه»، منظومه‌ای است به وزن متقارب و به تقلید از شاهنامه‌ی فردوسی که نظم آن در 830 هجری به پایان رسیده است و موضوع آن شرح غزوات علی بن ابی طالب (ع) و دلاوری‌های او و اصحاب اوست. این منظومه از بهترین نمونه‌های حماسه‌ی دینی است و به سبب سرودن این منظومه او را «فردوسی ثانی» لقب داده‌اند. 3- «نظم نثر اللّالی»، ترجمه‌ی منظوم شماری از کلمات قصار حضرت علی (ع) است. 4- «دلایل النبوه و نسب نامه»، منظومه‌ای است در ذکر دلایل نبوت پیامبر اکرم که در پی آن نسب نامه‌ی آن حضرت تا حضرت آدم (ع) به نظم درآمده است. [۳]
در رثای امام حسین (ع):
| دلم شکسته و مجروح و مبتلای حسین | طواف کرد شبی گِرد بلای حسین | |
| شکفته نرگس و نسرین و سنبل‌تر، دید | ز چشم و جبهه و جعد گره‌گشای حسین | |
| طراز طرّه‌ی مشکین عنبر افشانش | خضاب کرد به خون، خصم بی‌وفای حسین | |
| ز حلق تشنه او رسته لاله‌ی سیراب | ز خون که موج زد از جانب قفای حسین | |
| قدر چو واقعه‌ی کربلا مشاهده کرد | ز چشم چشمه‌ی خون راند بر قضای حسین | |
| نشسته بر سر خاکستر آفتاب مقیم | کبود پوش به سوگ از پی عزای حسین | |
| جمال روش خورشید را غبار گرفت | که در غبار نهان شد مه لقای حسین | |
| در آن محل که ز بیداد داد، داده شود | سزای خود ببرد خصم ناسزای حسین | |
| به روز واقعه ای ظالم خداناترس | بیا ببین که چه‌ها کرده‌ای به جای حسین | |
| خدای قاضی و پیغمبر از تو ناخشنود | چگونه می‌دهی انصاف ماجرای حسین | |
| حسین، جان گرامی فدای امّت کرد | سزاست امّت اگر جان کند فدای حسین | |
| به روز محشر ببینی به دست پیغمبر | کلید گنج شفاعت به خون بهای حسین | |
| حسین را تو ندانی خدای می‌داند | کمال منزلت و عزّت و علای حسین | |
| نکاح مادر او زیر سایه‌ی طوبی | ببست با پدرش در ازل، خدای حسین | |
| غبار گرد مناهی به دامنش نرسید | ز عصمت گهر پاک پارسای حسین | |
| سحاب، قطره‌ی باران، حسین سر بخشد | عطای ابر کجا و کجا عطای حسین | |
| اگر رضای خدا و رسول می‌طلبی | متاب روی ارادت تو از رضای حسین | |
| به باغ منقبت آل مصطفی امروز | منم چو بلبل خوشخوان، سخن سرای حسین | |
| خموش ابن حسام این سخن نه لایق تست | ستایش تو کجا و کجا ثنای حسین؟! | |
| مهیمنا، به دعایی که خواند پیغمبر | که یاد کرد درو صفوت و صفای حسین | |
| کز آفتاب قیامت، مرا پناهی ده | به زیر سایه‌ی، دامن‌کش لوای حسین [۴] |
منابع
دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج 2، ص: 785-786.