آیات سوره دهر

برخی از مفسیر و محدثین بر این باورند که آیات سوره دهر (5 تا 22 یا کل آیات)، در زمانی نازل شد که حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه(س) و حسنین(ع) افطار خود را در سه روز متوالی به سائل، یتیم و اسیر بخشیدند و منتهای درجه خشنودی خدای سبحان را از رفتار و کردار بی‌مانند آنها، با این آیات نشان داد.

بخشی از سوره دهر (انسان)

متن آیات

إِنَّ الأبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا ﴿٥﴾ عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیرًا ﴿٦﴾ یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا ﴿٧﴾ وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا ﴿٨﴾ إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلا شُکُورًا ﴿٩﴾ إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا ﴿١٠﴾ فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا ﴿١١﴾ وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیرًا ﴿١٢﴾ مُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَى الأرَائِکِ لا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَلا زَمْهَرِیرًا ﴿١٣﴾ وَدَانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلا ﴿١٤﴾ وَیُطَافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا ﴿١٥﴾ قَوَارِیرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِیرًا ﴿١٦﴾ وَیُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْسًا کَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِیلا ﴿١٧﴾ عَیْنًا فِیهَا تُسَمَّى سَلْسَبِیلا ﴿١٨﴾ وَیَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا ﴿١٩﴾ وَإِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَمُلْکًا کَبِیرًا ﴿٢٠﴾ عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا ﴿٢١﴾ إِنَّ هَذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاءً وَکَانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُورًا ﴿٢٢﴾

و نیکوکاران عالم در بهشت از شرابی نوشند که طبعش (در لطافت و رنگ و بوی) کافور است. (برخی گفته‌اند، شراب یقین به شهود جمال الهی است) از سرشچمه گوارایی، آن بندگان خاص خدا می‌نوشند که به اختیارشان هر کجا خواهند جاری می‌شود. آن بندگان نیکو به عهد و نذر خود وفا می‌کنند و از قهر خدا روزی که شر و سختیش همه اهل محشر را فراگیرد، می‌ترسند و بر دوستی خدا به فقیر و اسیر و یتیم طعام می‌دهند و (گویند) ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می‌دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی نمی‌طلبیم. ما از قهر پروردگار خود، در روزی که رنج و سختی آن رخسار خلق درهم و غمگین است، می‌ترسیم. خدا هم از شر و فتنه آن روز آنان را محفوظ داشت و به آنها روی خندان و دل شادمان عطا نمود و پاداش آن صبر کامل (بر ایثار) شان باغ بهشت و لباس حریر بهشتی لطف فرمود ...

شأن نزول آیات

ابن عباس می‌گوید: امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در سنین کودکی هم زمان بیمار شدند. پیامبر(ص) با جمعی از اصحاب به عیادتشان آمد. پیامبر به علی فرمود: "ای ابوالحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می‌کردی." علی(ع)، فاطمه(س) و خدمتکار آنان نذر کردند که اگر آنها شفا یابند، سه روز را روزه بگیرند. چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند. در حالی که از نظر مواد غذایی دست خالی بودند، علی(ع) سه من جو از شمعون یهودی قرض کرد، فاطمه یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت. روز اول علی(ع)، فاطمه(س)، دو پسرش که تازه از بیماری شفا یافته بودند و خدمتکار خانه روزه گرفتند. هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: "مستمندی از مستمندان مسلمین هستم، غذایی به من بدهید." آنها همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند.

روز دوم را هم چنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتی که غذایی را آماده کرده بودند (همان نان جوین) یتیمی بر در خانه آمد. آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند و بار دیگر با آب افطار کردند. در سومین روز، اسیری به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد. باز هم آنان سهم غذای خود را به او دادند. آنان بدین طریق نذر خود را ادا کرده و سه روز را روزه گرفتند.

هنگامی که صبح شد، علی(ع) دست حسنین(ع) را گرفت و خدمت پیامبر(ص) آمدند. هنگامی که پیامبر آنها را مشاهده کرد، دید از شدت گرسنگی میلرزند. فرمود: "این حالی را که در شما می‌بینم برای من بسیار گران است." سپس برخاست و با آنها حرکت کرد. هنگامی که وارد خانه فاطمه(س) شد، دید او در محراب عبادت ایستاده در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشتش چسبیده و چشمهایش به گودی نشسته است. پیامبر ناراحت شد. در همین هنگام جبرئیل نازل گشت و گفت: "ای محمد! این سوره را بگیر. خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید. پس سوره هل اتی را بر او خواند."

ثعلبی که امام اهل حدیث است به طریق اهل سنت در تفسیر خود آورده که: "ان الابرار تا آخر و بلکه تمام سوره دهر در شان اهل بیت نازل شده و در سبب نزول آن نذر علی(ع) را ذکر می‌کند.

علمای شیعه همه اتفاق نطر دارند که این هجده آیه (5-22 سوره دهر) یا مجموع این سوره در ماجرای فوق نازل شده‌است و همگی بدون استثنا در کتب تفسیر یا حدیث، روایات مربوط به آن را به عنوان یکی از افتخارات و فاضائل مهم علی(ع)، فاطمه(س) و فرزندانشان آورده‌اند.

ذکر فضائل حسنین

امام حسین(ع) یکی از چهره‌های درخشان این خانواده سراسر ایمان و فضیلت است که خداوند او را در این آیه ستوده است. شیخ مفید می‌نوسید: "چنانچه این آیه عمل حسینین(ع) را در ردیف اعطای پدر و مادرشان قرار داده حاکی از آن است که نیت این دو بزرگوار هم مساوی با نیت آنهاست و از اینجا می‌فهمیم که هر دو بزرگوار آیت آشکار خدا و حجت عظمای حضرت پروردگارند."

منبع

• حسین بن علی امام شهدا، مرضیه محمدزاده، مجتمع فرهنگی عاشورا، 1388، ص 115-118