فدایى مازندرانى
| میرزا محمود فدایی مازندرانی | |
|---|---|
| زمینهٔ کاری | شاعر |
| زادروز | 1200 ه.ق روستاى تلاوک |
| مرگ | 1280 ه.ق |
| در زمان حکومت | فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار |
| لقب | فدایى |
| تخلص | فدایى |
| دلیل سرشناسی | نگارنده نخستین مقتل منظوم در ادب پارسی |
| اثرپذیرفته از | محتشم کاشانی و صباحی بیدگلی |
زندگینامه
میرزا محمد(فدایى)مازندرانى،گمنام‌ترین و در عین حال از موفق‌ترین شاعران آیینى در سده سیزدهم هجرى است.زادگاهش روستاى تلاوک از بخش دودانگه شهرستان سارى است.تاریخ تولد و درگذشت او را نمى‌توان دقیقا ذکر کرد.جناب آقاى فریدون اکبرى شلدرّه‌اى در مقدمه دیوان فدایى مازندرانى سال ولادت وى را حدود 1200 ه.ق و سال فوت او را حدود سال 1280 ه.ق نگاشته‌اند. فدائى مازندرانى پس از تحصیل مقدماتى در زادگاه خود براى آموختن علوم دینى و دیگر علوم متداول زمانه خود عازم سفر مى‌گردد و چندى در سارى و مدتى در شهر قم اقامت مى‌کند و برخى از سفر او به نجف و هند نیز خبر داده‌اند.
فدایى مازندرانى در عالم رؤیا از ناحیه مولى الکونین ابى عبد اللّه الحسین-علیه السلام-به لقب«فدایى»مفتخر گردیده و همان را تخلص شعرى خود قرار داده است:
| دیدم شبى به خواب که در دشت کربلا | تنها ستاده بود شه ملک ابتلا | |
| نه قاسمِ شهید و نه عباسِ صف‌شکن | نه اکبر جوان و نه عثمان باوفا | |
| از خون سرخ تازه جوانان سبز خط | روییده بود لاله در آن دشت جا به جا... | |
| ناگه سپاه ظلم به شه حمله‌ور شدند | افتاد نونهال ریاض على ز پا | |
| آن دم من و حبیب نهادیم از خلوص | سرها به روى پاش که یعنى تو را فدا | |
| ما را ز تن برید یکى ز آن سپاه | سر بگذاشتش به سینه ما از سر جفا | |
| بودند آن دو سر به تبسم گشوده لب | چون غنچه‌اى که بشکفد از جنبش صبا | |
| کردى اشاره شاه که اینم«فدایى»است | بنمود این لقب به من آن شاه دین عطا | |
| آمد ز بخت خفته چو بیداریم ز خواب | گفتم به بخت خویش که احسنت!مرحبا[۱]... |
سبک شعری
فدایى مازندرانى ضمن پیروى از سبک محتشم کاشانى در ترکیب‌بندهاى عاشورایى خود از شیوه‌هاى بیانى سبک خراسانى نیز در استحکام بیان ساختارى کلام خود در برخى از مراثى عاشورایى‌اش سود جسته است.
مرثیه‌هاى عاشورایى فدایى مازندرانى پرشور، متین و مزین به انواع آرایه‌هاى لفظى و معنوى است و جاذبه‌هاى کلامى او حاکى از درون‌مایه‌هاى روحانى و اعتقاد پاک و ریشه‌دار این شاعر توانا به ساحت حسین بن على (ع) است.
دامنه تاثیر آثار عاشورایى فدائى مازندرانى
از فدایى مازندرانى مقتل منظومى به جاى مانده که در چهار «نظام» سامان یافته است:
- نظام اول: داراى یک ترکیب 72 بندى با 1740 بیت،
- نظام دوم: داراى یک ترکیب 43 بندى با 1301 بیت،
- نظام سوم: داراى یک ترکیب 32 بندى با 523 بیت،
- نظام چهارم: داراى یک ترکیب 27 بندى با 520 بیت.[۲]
و مجموعه چهار نظام او داراى 174 بند و 4084 بیت مى‌باشد.
فدایى مازندرانى درباره(مقتل منظوم)خود مى‌گوید:
| این (مقتل منظوم) چو گردید تمام | بر چار (نظام) نظم او یافت نظام | |
| افکند خلل به چار ارکان وجود | بى‌نظم شد آن چار از این چار (نظام)[۳] |
همو ماده تاریخ پایان کار (مقتل منظوم) خود را در «مقتل شاه شهیدان» یافته است و نشان مى‌دهد که در ماده تاریخ سراى نیز دستى به تمام دارد:
| زد قلم چندان پى تحریر این(مقتل)قدم | کز نهادِ نى برآمد ناله:جفَّ القلم | |
| کلک خون ریز (فدایى) در دم اتمام آن | «مقتل شاه شهیدان» زد به تاریخش رقم[۴] |
از این ماده تاریخ سال 1246 ه.ق استخراج مى‌شود که با عنایت به سال تقریبى تولد فدایى مازندرانى (1200 ه.ق) مى‌توان دریافت که وى این مقتل منظوم را در حدود سن 46 سالگى سروده است. و نتیجه دیگرى که مى‌توان گرفت این که مسلما وى در طول 34 سال بقیه عمر خود به آفرینش آثار منظوم دیگرى نیز پرداخته است که متاسفانه از آنها اثرى در دست نیست و بر پژوهشگران شعر آیینى و نیز خویشان و همشهریان این شاعر تواناى عاشورایى فرض است که دیگر آثار منظوم او را نیز شناسایى کرده و غبار فراموشى و غربت را که بر چهره آثار بلند و شیوا و ناشناخته او سنگینى مى‌کند بزدایند و خدمتى درخور به ادب شیعى ارایه دهند.
با عنایت به اینکه از چاپ مقتل (مقتل منظوم) این شاعر بزرگ و توانمند آیینى عصر قاجاریه فقط چهار سال مى‌گذرد و شرح احوال و آثار شاعر نیز به خاطر گمنامى و دور بودن محل اقامت وى از پایتخت در هیچ یک از تذکره‌هاى تالیف شده در طول دوره قاجاریه نیامده است نمى‌توان و نباید در مورد دامنه تاثیر آثار عاشورایى او سخنى به میان آورد ولى با چاپ (مقتل منظوم) وى مى‌توان امیدوار بود که با آشنایى تدریجى شیفتگان آثار عاشورایى با مرثیه‌هاى پرشور و شیواى او و تاثیرپذیرى از شیوه گیراى بیانى این شاعر توانمند و مخلص آل اللّه بالندگى نخل برومند شعر عاشورا را در گستره زبان فارسى بیش از پیش شاهد باشیم.
تردید نمى‌توان کرد که اگر این شاعر توانا و بااخلاص آیینى همانند بسیارى از شعراى دوره قاجاریه قصایدى در ستایش سلاطین قاجار مى‌سرود شرح احوال و آثار او نیز در تذکره‌هاى این دوره راه مى‌یافت! و شاعر نیز ترجیح داد و طبع خداداده خود را به مناقب سلطانى آلوده نکرد. عاش سعیدا و مات سعیدا.
آثار برگزیده عاشورایى
همان گونه که در بخش پیشین ذکر کردیم، از فدایى مازندرانى یک (مقتل منظوم)در چهار نظام حاوى 174 بند مرثیه و 4084 بیت به چاپ رسیده است که براى آشنایى شیفتگان شعر عاشورا با آثار این شاعر گمنام آیینى به نقل قسمت‌هایى از آن بسنده مى‌کنیم. ضمنا در مقدمه این مقتل که به قلم شاعر نگاشته شده است یک مثنوى عاشورایى در 133 بیت و نیز ابیات پراکنده‌اى آمده که در مقام مقایسه با ترکیب‌بندهاى فاخر عاشورایى او منزلت چندانى ندارد.
بند پایانى نظام اول
| شاها فلک ز بار عزایت خمیده باد | انجم به سان اشک ز چشمش چکیده باد | |
| ماهى که به رخ تو درآید ز زیر ابر | از ظلمت خسوف به دوران ندیده باد | |
| سروى که بى‌قدِ تو بروید به جویبار | در خاک غم چو نخل بلندت خمیده باد | |
| گر گل به ماتمت نزند چاک پیرهن | پیراهن صبوریش از تن دریده باد | |
| گر بلبل از غم تو ننالد به شاخ گل | چون سوسنش زبان به قفا درکشیده باد | |
| گر سنبل از تپانچه نگردد کبود رنگ | چون لاله عذار تو رنگش پریده باد | |
| گر نرگس از غم تو نشد دیده‌اش سفید | چون چشم ما ز هجر تو خوابش رمیده باد | |
| گر از غم تو غنچه نه خون جگر خورد | چون غنچه دهان تو او پژمریده باد | |
| آن کس که او به سرو روانت خدنگ زد | همچون کمان ابروى تو قد خمیده باد | |
| آن کس که از نفاق ندادت دمى امان | یا رب!به هردو کون امانش بریده باد | |
| آن اهرمن که خاتم از انگشت تو کشید | انگشت او همیشه به دندان گزیده باد | |
| چون جان خود نکرد (فدائى) فداى تو | مرغ حیاتش از قفس تن پریده باد | |
یا رب!مرا از آتش دوزخ عتیق[۵] ساز | ||
این بنده را ز لطف به فطرس رفیق ساز[۶] | ||