سقایی
سقایی، از آیین‌های عزاداری و منقبت خوانی به ویژه در عزاداری عاشورا می‌باشد.
مفهوم
سقایی از جمله آیین‌های منقبت خوانی است که در ایام عزاداری به ویژه ایام عزاداری عاشورا در مناطقی از ایران از جمله همدان، تهران، تبریز، قم، یزد، اراک، کرمان، کاشان، آران بیدگل، نوش آباد، نیاسر و نیز شهرهای کربلا و نجف در عراق برگزار میشود. این آیین فاقد سینه زنی است و بدون استفاده از آلات معمول عزاداری برگزار میشود. در برخی مناطق آیین گزاران در قالب هیئت‌های سقایی متشکل می‌شوند.
در فرهنگ اسلامی و ایرانی دو نوع سقایی وجود دارد: یکی به عنوان شغل و دیگری به عنوان امری مستحب که با نیت قربة الی الله انجام می‌شده‌است. احتمالا آیین سقایی در عاشورا را هم همین دو گروه پایه گذاری کرده باشند.
نحوه اجرا
این آیین به دو صورت برگزار میشود. در صورت نخست که نوعی نوحه خوانی جمعی است و بیشتر در کاشان و مناطق همجوار رواج دارد. سقاخوانان به دو دسته نقیب (یا استاد) و شاگرد (توده عزاداران تقسیم می‌شوند. سپس قطعات اصلی نوحه را گروه نقیب می‌خواند و گروه شاگرد بندهای قطعات که در قالب ترجیع یا ترکیب‌بند یا یک مصرع از هر بیت است را پاسخ می‌گویند.
در صورت دوم این آیین در ایام عزاداری افرادی از هئیتهای سقایی لباس سقایی می‌پوشند و مشک آبی به دوش می‌افکنند و جام یا کشکولی در دست می‌گیرند و در مسیر عزاداری تشنگان را سیراب می‌کنند و در همان حال گاهی منقبت خوانی می‌کنند.
آیین سقایی اشعار و نوحه‌های مخصوص خود را دارد. این نوحه‌ها به گونه‌ای است که یک سقا بتواند آنها را ضمن آب دادن و راه رفتن هم بخواند. در این اشعار از مضامینی چون مفاهیم قرآنی و عرفانی لطایف ذوقی وقایع تاریخی و باورهای اسطوره‌ای استفاده میشود. نوحه‌های سقایی برگرفته از مقام‌های موسیقی سنتی ایرانی‌اند و غالبا در مایه‌های شور دشتی ابوعطا همایون شوشتری و افشاری خوانده می‌شوند.
تاریخچه
در تذکره های عرفا نام سقا برای برخی از مشایخ متقدم ذکر شده است. از جمله ولید بن عبدالله سقا از یاران ذوالنون مصری، علی بن شعیب سقا و درویش ابوتراب سقا که از مشایخ اهل فتوت بوده است.
همچنین در منابع به عارفان نامداری بر میخوریم که به سقایت اشتغال داشته‌اند. از جمله درویش بهرام سقا که در دهلی و سرندیب سقایی می‌کرد و باباکلبعلی از دوره صفوی و نور علی شاه علی شاه اصفهانی از دوره قاجار که هر دو در عتبات عراق سقایی می‌کرده‌اند. داستانهایی نیز از سقایت بایزیدبسطامی در محضر امام صادق (ع) نقل میشود که از نظر تاریخی امکان وقوع نداشته است.
نخستین سندی که حاکی از ارتباط سقایت اهل فتوت با آیین سقایی عاشورا است، فتوت نامه سلطانی از اوایل سده دهم هجری است. براساس این کتاب معلوم میشود لااقل در سده‌های نهم و دهم هجری سقایت هم با واقعه عاشورا مربوط و هم در بردارنده سنت مدح و منقبت خوانی پیامبر و اهل بیت او بوده است. کاشفی در این کتاب مینویسد: «پس هرکه امروز به عشق شهیدان کربلا سقایی میکند به متابعت و موافقت عباس علی است و پیشرو سقایان امت، اوست و هر که این معنی نداند او را سقایی مسلم نیست». وی سقایان را دسته‌ای از مداحان میداند و شروط دهگانه‌ای برای سقا ذکر میکند که برخی شان نمایانگر بعد آیینی سقایی است. در فتوت نامه سقایان که احتمالا از اوایل دوره صفوی یا پیش از آن بر جا مانده نیز به ارتباط وثیق سقایی و واقعه عاشورا اشاره شده‌است.
برخی منابع دوره صفوی نشان میدهند که در آن دوره سقایان نوآموز و تازه کاران موظف بوده‌اند یک بار از عصر روز نهم محرم تا دو ساعت پس از ظهر عاشورا با خیک پر ریگ به وزن 45 من و زنجیز در پا در شهر گردش کنند و به ذکر انبیا و اولیای شهدای کربلا بپردازند. تا به منصب سقایی نایل گردند و آنگاه لباس خاصی که «وصله سقایی» نامیده شده و اجزایی چون لنگ، قنطوره، رشته و بازو مهره را شامل می‌شد، از دست پیر خود دریافت کنند. اسنادی نیز وجود دارد که نشان دهنده ادامه سنت سقایی نزد اهل فتوت و دراویش دوره گرد پس از دوره صفوی است.
طبق گزارش اولیا چلبی در سفرنامه‌اش از عاشورای قزوین در دوره صفوی سقایی سنتی بوده است که حتی اعیان و اشراف نیز به آن اهتمام داشته‌اند. همچنین در گزارش‌های مختلف سیاحان و سفرای کشورهای اروپایی از مراسم عزاداری محرم دوره قاجار در آن دوره سقایی با نوحه خوانی همراه بوده است.
نحوه ورود به کسوت سقایی
کسوت سقایی به طور موروثی به فرزندان ذکور سقا میرسد. امروزه هم در کاشان آیین تشرف به دسته یا هیئت سقایان اجرا میشود که بر اساس آن وقتی پدری قصد دارد فرزند خود را وارد دسته سقایان کند طی مراسمی آن دسته را به منزلش دعوت میکند و پس از مداحی و منقبت خوانی بابای سقایان پوشش خاص سقایی را بر کودک می‌پوشاند. این پوشش بالغ بر شش جز یا وصله است که عبارت است از کلاه، شیر و قلاب، کشکول، جام، لنگ و رشته یا شَدَ که در واقع همان وصله های سقایی به جا مانده از دوره های تیموری و صفوی است. این وصله ها هنگام خواندن ترجیع بند به جز اشاره به لوازم جوانمردان و قلندران همانند شیر و قلاب، گل یا تاج، کمربند، کشکول، لنگ یا نَطع به اذکار توحیدی بر میخوریم که معمولا در مجالس عرفانی معمول است؛ مانند یا وهاب یا مشکور یا سبحان یا حبل المتین و نیز اصطلاحاتی که پیش از هر چیز نشان دهنده ماهیت عرفانی این مجلس است از جمله «مجمع صاحبدلان و عارفان»، «اذن مرشدان»، «پیران طریقت»، «تسلیم فقر»، «تکریم فقر» و «تعلیم فقر» پس از پایان مراسم کودک جز دسته سقایان محسوب شده و موظف به شرکت در مجالس سقایی است. تخطی از این امر به منزله پیمان شکنی و بی حرمتی است. در این آیین تشرف که در فهرست میراث معنوی ایران نیز ثبت شده‌است. عناصری مانند تشرف نوآموز، مرشد (بابا) و پیمان نوآموز به دست مرشد از جمله آیین های معمول در بین اهل بیت است.