نخل‌گردانی
نخل گردانی آیین حمل نخل در میدان‌ها و معابر عمومی در مراسم عزاداری عاشورا است.
| نخل‌گردانی | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات آئین | |
| زمان‌برگزاری: | روز عاشورا |
| مکان برگزاری: | حسینیه‌ها، تکایا و محلهای برگزاری عزاداری |
| گستره جغرافیایی: | ایران و عراق |
| منشأ تاریخی: | دوره صفویه |
| اشیاء و نمادها: | اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل |
| وجه نمادین: | تشییع نمادین تابوت امام حسین(ع) |
پیشینهویرایش
پیشینه نخل گردانی به دوره صفویه برمی‌گردد. گرچه رسم گرداندن نشان‌هایی شبیه نخل در دوره‌های قبل از صفویه هم سابقه داشته است. امروزه در ایران، نخل گردانی بیشتر در شهرهای یزد، تفت، نائین، ابیانه، کاشان، میبد، زواره، تهران، شاهرود و روستاهای اطراف این شهرها برگزار می‌شود.
نخل گردانی در فرهنگ عامهویرایش
«نخل گردانی» جزئی از مراسم عزاداری عاشورا در برخی مناطق به ویژه مناطق مرکزی ایران است. در این آیین، روز عاشورا، هنگام برگزاری مراسم عزاداری عده‌ای از مردان جوان و تنومند، نخل سیاه پوش آذین بسته را از محل استقرارش خارج کرده، روی شانه‌های خود بلند می‌کنند و با آدابی خاص در مسیری از پیش مشخص شده می‌گردانند. به این افراد «نخل بر» و «نخل کش» می‌گویند. تعداد نخل کشان بستگی به سنگینی نخل دارد. سنگینی برخی نخل‌های بزرگ مستلزم همکاری چند ده نفر برای بلند کردنشان است. نخل برداری و گرفتن هر یک از دستگیره‌ها و سردوش گذاشتن پایه‌های نخل، معمولا در انحصار افراد خانواده‌های خاص هر منطقه است و سایر افراد فقط با رضایت و اجازه آن خاناده‌ها می‌توانند این کار را انجام دهند. در مواردی، هر پایه نخل به یک خانواده خاص تعلق دارد و بلند کردن آن حتما باید توسط یکی از افراد آن خانواده انجام شود.
مراسم نخل گردانیویرایش
مسیر حرکت نخل، بر اساس محل تجمع و تمرکز عزاداری و مسیر حرکت دسته‌های عزادار در هر شهر یا روستا تعیین می‌شود و معمولا به شکل سنتی ثابت می‌ماند. نخل چند بار با فاصله زمانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض حسینیه یا میدان و در گرداگرد محوطه آنها گردانده می‌شود. در فضای بیرونی، نخل را همراه دسته‌های سینه‌‌زن و زنجیرزن در معابر عمومی و گذرگاه محله‌ها می‌برند. گاهی نیز نخل به طرف زیارتگاه یا امامزاده یا به مجلس عزاداری و روضه‌خوانی مرکزی یا منزل مجتهد و روحانی بزرگ شهر و روستا حمل می‌شود.
روز عاشورا، نخل برداران به محل استقرار نخل تزئین شده می‌آیند و پس از آنکه در جای خود قرار گرفتند «یا حسین» گویان نخل را بلند می‌کنند. باقی عزاداران به دنبال نخل به راه می‌افتند و سوگواری می‌کنند. لحظه بلند کردن و گرداندن نخل، توأم با اوج هیجان و عاطفه مذهبی عزاداران است. در مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی خوانده می‌شود و سنج می‌زنند. در برخی مناطق، سنج زنان همراه علم داران و بیرق داران دسته، پیشاپیش نخل گردانان حرکت می‌کنند.
در هر منطقه و افرادی که معمولا از خانواده‌های سرشناس و معتبرند، به طور سنتی و موروثی هدایت نخل‌ها را بر عهده دارند. در نخل‌های کوچک، فرد راهنمای نخل چند گام جلوتر از نخل حرکت کرده، مسیر را به نخل برداران نشان می‌دهد و حرکت آنها را تنظیم می‌کند. اما در نخل‌های بزرگ، یک یا دو راهنما در جبهه‌های پیش و پس نخل می‌نشینند و مواقع توقف و حرکت و نیز مسیر حرکت نخل را به نخل برداران با صدای بلند یا با حرکت دست اعلام می‌کنند.
در فواصلی از راه، راهنما بنا به تشخیص خود به دلایلی از جمله نوحه خوانی یا استراحت یا تعویض نخل برداران، فرمان توقف می‌دهد. نخل برداران در این ایستگاه‌ها، نخل را روی پایه‌های مخصوصی قرار می‌دهند و به استراحت و نوشیدن چای و شربت نذری می‌پردازند. در این مواقع، برخی عزاداران و دسته عزاداران همراه نخل توزیع می‌کنند. نخل گردانی، با رسیدن به مقصد (امامزاده، منزل روحانی بزرگ و…) یا حرکت چرخشی آن در فضای حسینیه، تکیه یا میدان عمومی، به اوج خود رسیده و بعد از آن به تدریج آرام می‌گیرد.
با غروب عاشورا، مراسم نخل‌گردانی به پایان می رسد. پس از پایان مراسم شام غریبان، نخل را به جایگاه خود در حسینیه یا میدان بازمی‌گردانند. سپس متصدی نخل، تزئینات آن را باز کرده و نزد خود تا سال بعد به امانت نگه می‌دارد. پوشش سیاه آن را نیز گاه تا اربعین یا آخر صفر نگه داشته و بعد از تن نخل بیرون می‌آورند.
جستارهای وابستهویرایش
منابعویرایش
- بلوکباشی (1383الف)
- معتمدی (1378)