آتشکده حجه الاسلام میرزا محمد تقی متخلص به نیر، کتابی است درباره دیوان‌ آتشکده‌ نیر که توسط حجت الاسلام محمد تقی نیر تبریزی نوشته شده است.

آتشکده حجه الاسلام میرزا محمد تقی متخلص به نیر

به کوشش محمد تقی نیر تبریزی
ناشر چاپخانه رضایی
محل نشر ‏‫تبریز
تاریخ نشر ۱۳۱۹
تعداد صفحات ۲۶۴
موضوع دیوان‌ آتشکده‌ نیر
زبان فارسی

درباره‌ی کتاب

این کتاب گزارش عاشقانه‌ای از وقایع کربلا است. دیوان اشعار نیر تبریزی دربردارنده سه بخش است:

بخش اول

مثنوی آتشکده، که در مراثی است و تعداد ابیات آن ۲۰۸۶ بیت است، این مثنوی را به سال ۱۳۰۹ هجری سروده و در پایان آن گفته است:

بس که دل سوز آمد این نظم رده آمد از هاتف به نام آتشکده شکر کاین منظومه مشکین ختام در هزار و سیصد و نه شد تمام

بخش دوم

لآلی منظومه، که دربردارنده قصاید و قطعات و مراثی و مدایح [و رباعیات و مفردات] در اوزان و بحور مختلف که دارای ۹۵۹ بیت است که در حدود سال‌های ۱۳۱۴ـ۱۳۱۵ سروده است. در مطاوی آن چند نوحه ترکی و در پایان غزلی از حجت‌ الاسلام آخوند ملامحمد و دو قصیده فارسی از نیاز برادر صاحب ترجمه آمده است.

بخش سوم

دیوان غزلیات، که دربردارنده غزلیات، رباعیات، مفردات، ساقی‌نامه و سه قصیده عربی اوست. تمام این مجموعه ابتدا به دست حاج میرزا علی اکبر عماد مدون شده و بعد در سال 1347 شمسی با مقدمه و حواشی حاج میرزا عبدالرسول احقاقی چاپ شده است و دارای حدود پنج‌ هزار بیت است.

آنچه در غزلیات وی شگفت‌انگیز است این است که وی غالب غزل‌های خود را با ذکر تخلص «نیر» و کلمه پادشاه و شهنشاه و تاجدار به پایان برده و پس از بیت تخلص، همان کلمه شاه یا جهاندار را تفسیر کرده و از شاه ولایت علی (ع) یا اولاد اطهر آن حضرت به گونه‌ای بسیار زیبا و هنرمندانه نام برده است.

بررسی دقیق مثنوی آتشکده و غزلیات وی نشان می‌دهد که این شخصیت در حالی که سالیان دراز از محضر استادان فاضل و روحانی در جاهای مختلف بهره برده است و خود در مطالعات قرآنی و به ویژه علم کلام از سرآمدان زمانه خویش بوده و مقام و رتبه اجتهاد داشته است، در شعر و ادب فارسی و عربی و حتی زبان ترکی مطالعاتی عمیق داشته، لحظه‌ای از دیوان غزلیات حافظ و نوشته و سروده‌های سعدی غفلت نورزیده و از نکات دقیق ادبی و بیانی آگاه بوده و نکته‌های سربسته و مخصوصاً رندانه هر دو شاعر پرآوازه را به روشنی می‌فهمیده است و افزون بر همه این مسائل به نظر می‌رسد که مثنوی مولانا را بیت‌ بیت از حفظ داشته و از مباحث کلامی و شیوه استدلال و احتجاج مولانا در همه خطابه‌ها و بحث‌ها در نوشتن و گفتن بهره می‌برده است.

مقدمه کتاب

در مقدمه این کتاب ابیاتی از این شاعر آمده است که خود «نیر» می‌گوید: «من فقیه خشک و صوفی تر نیستم و به حکمت یونانی نیز اعتقاد ندارم؛ پیر طریقت من شاه اولیاء یعنی امیرمؤمنان علی است و با مهر او از قشری و صوفی و فلسفی بری هستم». در تحقیق این امر چنان به نظر می‌‌رسد که حجت الاسلام نیر صوفی نیست ولیکن در مکتب عرفان قدم زده است؛ اما با مطالعه دقیق و همه‌ جانبه غزلیات وی و مثنوی آتشکده معلوم می‌شود که با عالم عرفان نیز میانه‌ای ندارد و بزرگان عرفا را آنچنان که شیخ عطار از ایشان نام می‌برد، نمی‌شناسد و وقعی نمی‌نهد و همین مطلب را نیز به زبان فلسفه بحث می‌کند و عارف را با صوفی یکی می‌داند.

منابع