مدایح و مراثى

نسخهٔ تاریخ ‏۳۰ ژوئیهٔ ۲۰۱۶، ساعت ۱۵:۰۴ توسط Admin (بحث | مشارکت‌ها) (صفحه‌ای تازه حاوی «مدایح،جمع مدح و مدیحه است،و مراثى،جمع مرثیه.«مدح»:ستایش،ثناى به صفات نیک،تو...» ایجاد کرد)
(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)

مدایح،جمع مدح و مدیحه است،و مراثى،جمع مرثیه.«مدح»:ستایش،ثناى به صفات نیک،توصیف به نیکخویى،مدحت. [۱] «مرثیه»: مرده‌ستایى،عزادارى،شرح محامد و اوصاف مرده،چکامه‌اى که در عزاى از دست رفته‌اى سرایند،در عزاى کسى شعر سرودن،گریستن بر مرده و بر شمردن و ذکر محاسن وى،سوگوارى،روضه،مراسم عزایى که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایّام محرّم و به یاد واقعۀ کربلا برپا کنند،اشعارى که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند. [۲]

از جمله برنامه‌هایى که از سوى امامان معصوم مورد تشویق قرار گرفته تا از این طریق، خاطرۀ رشادتها و مظلومیّتهاى شهداى کربلا و فرهنگ عاشورا زنده بماند،سرودن مدح و مرثیه است.قالب شعر،به لحاظ برخوردارى از وزن و آهنگ و بعد عاطفى،مؤثرتر و ماندگارتر است.از این رو بعنوان سلاحى مؤثر در دفاع از حق و ستایش راستى و راستان به کار گرفته شده است.در تاریخ شیعه،شاعرانى برجسته همچون:فرزدق،عوف بن عبد الله،کمیت،عبد الله بن کثیّر،دعبل،سید حمیرى و...با زیباترین وجهى مفاخر و فضایل اهل بیت را ترسیم کرده و با سوزناکترین صورت،براى شهداى کربلا مرثیه سروده‌اند و مجموعه‌هاى معتبرى نیز از اشعار شاعران شیعى گرد آمده است. [۳] به بیان آیت اللّه خامنه‌اى:«با توجّه به پایگاه بلند«شعر مسلکى»در قرنهاى اوّل و دوّم هجرى و یادآورى این نکته که شاعر متعهّد به یک مسلک،برجسته‌ترین و مؤثرترین نقش را در ترویج گرایشهاى مسلک خود و تبیین هدفها و شعارهاى آن به کار مى‌برده است،طبیعى مى‌نماید که حساب ویژه‌اى براى اظهارات و سروده‌هاى شاعران وابسته به جناحهاى سیاسى در نظر گرفته آید...». [۴]

سروده‌هاى موضعدار شاعران مکتبى در مدح و مرثیۀ ائمّه و اهل بیت،بطور ضمنى خلفاى جور و مظالم حکّام غاصب را هم مورد انتقاد قرار مى‌داد.«در شعر مذهبى،نظر کلّى بر نشر مبادى دین بود و احیاى حقایق ایمان و زنده کردن دلها و جانها و جارى ساختن خون حماسه و تعهّد در رگها و پى‌ها.از این رو شاعران بزرگ شیعه همیشه براى حکومتهاى فاسد،خطرى بزرگ محسوب مى‌شدند زیرا آنان در خلال مدح آل محمّد«ص»حقایق دین و صفات لازم حاکم دینى را یاد مى‌کردند و با ذکر صفات اسلامى امامان و مقایسه و تحقیر زمامداران،دلها را به حق و حکومت حق توجّه مى‌دادند.» [۵] این شیوه و راه،برگرفته و الهام یافته از رهنمودهاى خود امامان بود که با سخن و عمل،با صراحت و کنایه،مدافع شاعران متعهد و مرثیه‌سرایان متّقى و حق شعار بودند.در این زمینه،حدیث بسیار است،بویژه تأکید ائمه نسبت به سرودن مرثیه دربارۀ حسین«ع»با انگیزۀ«ذکر»و احیاء یاد و گریاندن بر آن مصیبتها بیش از دیگر محورهاست. امام صادق«ع»فرمود:«من قال فینا بیت شعر بنى الله له بیتا فى الجنّة» [۶] هر کس که یک بیت شعر دربارۀ ما بگوید،خداوند براى او خانه‌اى در بهشت بنا مى‌کند.نیز از آن حضرت است:«ما من احد قال فى الحسین شعرا فبکى و ابکى به الاّ اوجب الله له الجنّة و غفر له» [۷] امام رضا«ع»نیز به دعبل توصیه مى‌کند که دربارۀ حسین«ع»مرثیه بسراید و بدین وسیله ائمّه را یارى کند:«یا دعبل!ارث الحسین علیه السلام فانت ناصرنا و مادحنا ما دمت حیّا فلا تقصّر عن نصرنا ما استطعت». [۸]

این تأکیدات،بوضوح نشان دهندۀ خطّ حمایت‌گرانۀ ائمه از شعر و مرثیه‌اى است که در احیاء حادثۀ کربلا و فضایل سید الشهدا و مناقب و مظلومیّتهاى او باشد.عالمان بزرگ شیعه نیز در تبعیّت از روش و سیرۀ ائمّه،همین موضع و عمل را داشته‌اند. [۹] روشن است که حرکت در چنین خطّى،همیشه براى شاعران اهل بیت،مشکل داشته و اغلب،تحت تعقیب یا در زندان به سر مى‌بردند.این خطّ مقدّس،که انتقال فرهنگ شهادت را به آیندگان در برداشت،همچنان ادامه داشته است،تاکنون.به کمک مراثى،احساسها و عواطف برانگیخته مى‌شد و اشک،که زبان گویاى دل بود،پایبندى انسان متعهّد را به خط حسینى و کربلایى تثبیت مى‌کرد.نکاتى را هم دربارۀ اشعار مدح و مرثیه باید مراعات کرد:

1-محتواى اشعار،باید از متانت،دقّت،اعتبار و استناد برخوردار باشد و از حرفهاى سست و بى‌مدرک،یا دروغ و جعلیّات و مطالب ضعیف و احیانا وهن‌آمیز نسبت به معصومین،بشدّت باید پرهیز کرد.

2-از آنجا که شعر مدح و مرثیه،عامل انتقال فرهنگ است،باید سطح آن بالا و ارزشمند و عمیق باشد تا به جامعۀ اسلامى و هواداران ائمه،بینش و بصیرت و عمق در فهم و فکر بدهد.

3-اشعار مراثى و مدایح،در عین حال که باید استوار و محکم باشد،نباید چنان مغلق و پیچیده شود که براى شنوندگان و خوانندگان،گویایى و رسایى خود را از دست بدهد و نتواند با عامّۀ خلق،ارتباط برقرار کند.

4-به بهانۀ دینى و مذهبى بودن شعر مدح و مرثیه،نباید اجازه داد که شعرهاى ضعیف و سست و فاقد قوّت ادبى و صلاحیت شعرى رواج یابد.مدایح و مراثى،باید در نهایت قوّت شعرى باشد،آنگونه که در آثار بزرگان پیش کسوت عصر ائمه و دوره‌هاى بعد،در مرثیه دیده مى‌شود.

5-شاعران مدیحه‌سرا و مرثیه سرا،باید با درک اهمیّت و والایى مکانت خویش، در حدّ مطلوب خلوص و تقوا و مناعت طبع و ثبات قدم و عقیده و عشق و ولاى به اهل بیت عصمت باشند و بدانند که شجره‌نامه آنان به کمیت‌ها و دعبل‌ها مى‌رسد و اگر بخواهند مشمول دعاى ائمّه«ع»باشند،باید شایستگى فکرى و خطّى و عملى و اخلاقى آن را در خویش فراهم آورند.

6-شاعر اهل بیت،باید همیشه با توجّه به زمان و مکان و شرایط،رسالت اجتماعى و تعهّد شیعى خود را به اثبات برساند و سروده‌هایش داراى«پیام»و«جهت» باشد.

7-خوب سرودن دربارۀ ائمّه«ع»،نیاز به غناى فکرى و معلومات عمیق شاعر دارد.بنا بر این شاعران مرثیه سرا باید بشدّت اهل مطالعه در متون و منابع باشند و شور و شعور را در شعر خویش درآمیزند و پخته،پرمطلب و مایه‌دار بسرایند. [۱۰]




جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، قم، معارف، ج1، ص 412-415.

  1. لغت‌نامه،دهخدا.
  2. لغت‌نامه،دهخدا.
  3. کتاب«ادب الطفّ»در 10 جلد از جواد شبّر،مجموعه‌اى است که به بررسى شعرا و اشعار قرن اوّل تا چهاردهم پرداخته که پیرامون امام حسین«ع»و حادثۀ عاشورا سروده‌اند. -ادب الطّف،شعر عاشورا
  4. پیشواى صادق،ص 81.
  5. پیشواى صادق،ص 81.
  6. وسائل الشیعة،ج 10،ص 467،بحار الانوار،ج 76،ص 291.
  7. رجال شیخ طوسى،ص 289.
  8. جامع احادیث الشیعة،ج 12،ص 567.دربارۀ شعر دعبل،بویژه قصیدۀ«مدارس آیات»وى،ر.ک:الغدیر،ج 2، ص 350.نیز براى آشنایى با زندگى شاعران برجسته‌اى چون کمیت،دعبل،سید حمیرى و...ر.ک:الغدیر،ج 2،3 و 4.نمونه‌هایى از مرثیه‌هاى شاعران اهل بیت نیز در سفینة البحار،ج 1،ص 509،آمده است.همچنین در بحار الأنوار، ج 45،ص 242،(باب ما قیل من المراثى فیه)و عوالم(امام حسین)،ص 543 تا 590.
  9. به بحث مستوفا و تحقیقى علامۀ امینى دربارۀ شعر در تاریخ اسلام و دیدگاه پیامبر و ائمه«ع»و علماى شیعه و جایگاه والاى شعراى متعهد شیعه نزد امامان و برخورد شایستۀ دین با شعر موضعدار،در«الغدیر»،ج 2،ص 2 تا 24 مراجعه کنید.
  10. در این زمینه‌ها،ر.ک:«ستودگان و ستایشگران»،حوزۀ هنرى.