فیاض لاهیجی
ملّا عبد الرّزاق بن علی بن حسین (گیلانی- لاهیجی) از اساتید بزرگ فلسفه و حکمت و کلام دوره صفویه (قرن یازدهم) و یکی از شعرای توانای این دوره می‌باشد. وی یکی از بزرگان حکمت مشاء و اشراق و از متکلّمان و اندیشمندان بزرگ فرهنگ اسلامی است.
زندگینامه
فیاض لاهیجی در لاهیجان به دنیا آمد و مقدمات علوم را در آن محل دید. سپس برای ادامه تحصیل به تبریز و کاشان و شیراز و اصفهان مسافرت کرد و بعد از وفات ملاصدرا بقیه‌ی عمر را در قم ماند (البته بعد از اینکه بغداد به دست دولت عثمانی سقوط کرد و ظاهرا دوباره در ایام شاه عباس ثانی مصالحه‌ای برقرار شده بود فیاض به زیارت عتبات عالیات به بغداد رفت) و مصدر تربیت و منشأ حیات علمی در آن سرزمین قرار گرفت. علاقه‌ی قلبی فیاض به دو تن از اساتید خود میر محمد باقر داماد و صدر الدّین محمد شیرازی در قصاید و قطعات مدحی او کاملا منعکس است.
«فیاض» این لقب را از استادش ملاصدرا گرفته و الحق در قصاید و قطعاتی که از او مانده به خوبی می‌رساند که قدر و حرمت استاد خود را به نحو اکمل می‌دانسته است. فیاض لاهیجی و ملا حسین فیض کاشانی هر دو از شاگردان ملاصدرا و به افتخار مصاهرت (دامادی) استادشان مفتخر شدند و هر دو نیز لقب «فیاض» و «فیض» را از او گرفتند.
آثار
ویژگی عمده‌ی شعر فیاض در بیان رسای قصایدی است که بوی و رنگ تغزّل و غزل را داراست. او با مهارت و استادی بر الفاظ و معانی مسلّط است و فنون بلاغی و بدیعی در شعرش جلوه‌های خاص دارد. هم چنین یک ویژگی عمده نیز در شعر او خودنمایی می‌کند و آن مفاهیم ملامتی در غزل است.
فیاض مدایحی در توحید و حکمت و اندرز و عشق و مدح پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین و شاهان و بزرگان صاحب منصب و استادان و شاگردان خود آورده است. در مدح امام حسین (ع) قصیده شماره‌ی 14 و ترکیب‌بند 4 را سروده، که یکی از زیباترین ترکیب‌بندها در زبان حال و عزای سرور شهیدان است که از ترکیب‌بند معروف محتشم کاشانی متأثر بوده است.
آثار فیاض: «کلیات دیوان اشعار» شامل 700 غزل (4835 بیت)، 37 قصیده (3213 بیت)، 12 قطعه (271 بیت)، 4 ترکیب‌بند (564 بیت)، یک ترجیع‌بند (152 بیت)، یک ساقی نامه، یک مثنوی و یک معراجیه و 153 رباعی و در مجموع 9902 بیت می‌باشد.
کتاب «گوهر مراد» که یک دوره‌ی کامل کلام اسلامی است، «شوراق»، «سرمایه‌ی ایمان» و حواشی و رسالات فراوان. آثاری نیز در حکمت و عرفان دارد. او به سال 1052 ه ق. درگذشته است. [۱]
اشعار
شعر 1
1| عالم تمام نوحه‌کنان از برای کیست؟ | دوران سیاهپوش چنین در عزای کیست؟ | |
| نیلی چراست خیمه‌ی نُه توی آسمان؟ | جیب افق دریده ز دست جفای کیست؟ | |
| دیگر غمی که گونه خورشید را شکست | بر روی مه خراش طف از برای کیست؟ | |
| از غم سیاه شد در و دیوار روزگار | این تیره فام غمکده، ماتم سرای کیست؟ | |
| این صندلی مخمل مشکین به روی چرخ | کز شهریار خویش تهی مانده جای کیست؟ | |
| خون شفق به چهره‌ی ایام ریختند | گلهای این چمن دگر از خار پای کیست؟ | |
| خون در تنی نماند و همان گریه در تلاش | پیچیده در گلو نفسِ های‌های کیست؟ | |
| از استماع ناله دل از کار می‌رود | این نیش داده سربرگ جان نوای کیست؟ | |
| دل‌ها کباب گشت و درون‌ها خراب شد | این آه دردناک دل مبتلای کیست؟ | |
| بر کف نهاده‌اند جهانی متاع جان | دعوی همان به جاست، مگر خون بهای کیست؟ | |
| سرتاسر سپهر پر از دود ماتم است | آخر خبر کنید که اینها برای کیست؟ | |
| گویا مصیبت همه دلهای مبتلاست | یعنی عزای شاه شهیدان کربلاست |
| عالم تمام نوحه‌کنان از برای کیست؟ | دوران سیاهپوش چنین در عزای کیست؟ | |
| نیلی چراست خیمه‌ی نُه توی آسمان؟ | جیب افق دریده ز دست جفای کیست؟ | |
| دیگر غمی که گونه خورشید را شکست | بر روی مه خراش طف از برای کیست؟ | |
| از غم سیاه شد در و دیوار روزگار | این تیره فام غمکده، ماتم سرای کیست؟ | |
| این صندلی مخمل مشکین به روی چرخ | کز شهریار خویش تهی مانده جای کیست؟ | |
| خون شفق به چهره‌ی ایام ریختند | گلهای این چمن دگر از خار پای کیست؟ | |
| خون در تنی نماند و همان گریه در تلاش | پیچیده در گلو نفسِ های‌های کیست؟ | |
| از استماع ناله دل از کار می‌رود | این نیش داده سربرگ جان نوای کیست؟ | |
| دل‌ها کباب گشت و درون‌ها خراب شد | این آه دردناک دل مبتلای کیست؟ | |
| بر کف نهاده‌اند جهانی متاع جان | دعوی همان به جاست، مگر خون بهای کیست؟ | |
| سرتاسر سپهر پر از دود ماتم است | آخر خبر کنید که اینها برای کیست؟ | |
| گویا مصیبت همه دلهای مبتلاست | یعنی عزای شاه شهیدان کربلاست |
شعر 2
| آن شهسوار معرکه‌ی کربلا حسین | مهمان نو رسیده‌ی دشت بلا حسین | |
| گلدسته‌ی بهار امامت به باغ دین | آن نخل ناز پرور لطف خدا حسین | |
| آن خو به ناز کرده‌ی آغوش جبرئیل | آن پاره‌ی دل و جگر مصطفی حسین | |
| آن نور دیده‌ی دل زهرا و مرتضی | یعنی برادر حسنِ مجتبی حسین | |
| افتاده در میانه‌ی بیگانگان دین | بی‌غمگسار و بی‌کس و بی‌آشنا حسین | |
| شخص حیا و خسته‌ی خصمان بی‌حیا | کان وفا و کشته‌ی تیغ جفا حسین | |
| آن خوانده‌ی به رغبت و افکنده‌ی به جور | در دست کوفیان دغا مبتلا حسین | |
| از کوفیان ناکس و از شامیان دون | در کربلا نشانه‌ی تیر بلا حسین | |
| از دشمنان شکسته به دل خار صد جفا | وز دوستان ندیده نسیم وفا حسین | |
| مانند موج لاله و گل در ره نسیم | در خون خویشتن زده پر دست و پا حسین | |
| آنک جفای دشمن و اینک وفای دوست | بی‌بهر هم ز دشمن و هم دوست یا حسین | |
| زین درد، پای عشرت دنیا به خواب رفت | این گرد تا به آینه‌ی آفتاب رفت |
شعر 3
| گر صرفِ ماتمِ شهِ دوران شود کمست | هر گریه‌ای که وقف بر اولاد آدمست | |
| جا دارد ار چه ابروی خوبان شود سیاه | این طاق سرنگون که هلال محرّمست | |
| از بار غم خمیده قد ماه نو، بلی | پشت سپهر نیز از این غصّه‌ها خمست | |
| آوخ ز گریه خیزی این درد گریه سوز | هر دیده گشت خشک و همان دجله‌ی غمست | |
| ماه محرّم آمد و عشرت حرام گشت | باز اول مصیبت و باز اول غمست | |
| این پنج روزه عمر کجا داد می‌دهد | از بهر گریه‌ای دهد عمر ابد کمست | |
| باز آن دمست که پس از رستخیز خلق | افتند در گمان که قیامت همین دمست | |
| زین غصه بس که خاطر خورشید تیره شد | صبحی که سر زند ز افق شاه ماتمست | |
| تا روزگار دل، همه آه پیاپی است | تا شب مدار دیده، به شک دمادمست | |
| در پیش موج گریه زمین را چه اعتبار | این سیل را معامله با عرش اعظمست | |
| در دشت دل قیامت دلهای مرده کرد | این ناله‌ی گرفته که با صور توأمست | |
| چون اهل دل متاع غم دل کنند عرض | دردیست اینکه بر همه غم‌ها مقدمست | |
| آوخ که عمر خنده‌ی شادی تمام شد | جز آب شور گریه به مردم حرام شد |
شعر 4
| هر سال تازه خون شهیدان کربلا | چون لاله می‌دمد ز بیابان کربلا | |
| این تازه‌تر که می‌رود از چشم ما برون | خونی که خورده‌اند یتیمان کربلا | |
| آمد فرود و جمله به دلهای ما نشست | گردی که شد بلند به میدان کربلا | |
| این باغبان که بود که ناداده آب، چید | چندین گل شکفته ز بستان کربلا؟ | |
| گلبن به جای گل دل خونین دهد به بار | خون خورده است خاک گلستان کربلا | |
| آه از دمی که بی‌کس و بی‌یار و همنشین | تنها بماند رستم میدان کربلا | |
| داد آن گلی که بود گل دامن رسول | دامن به دست خار بیابان کربلا | |
| گشتند حلقه لشکر افزون ز مار و مور | خاتم صفت به گرد سلیمان کربلا | |
| خون خورد تیغ تیز که تا یک نفس رساند | آبی به حلق تشنه‌ی سلطان کربلا | |
| آبی که دیو و دد همه چون شیر می‌خورند | آل پیمبر از دم شمشیر می‌خورند |
شعر 5
| از موج گریه، کشتی طاقت تباه شد | وز دود آه، خانه‌ی دل سیاه شد | |
| تا بود در جگر نم خون، وقف گریه شد | تا بود در درون نفسی، صرف آه شد | |
| زین غم که سرخ شد رخ شهزادگان به خون | باید سیاهپوش چو بخت سیاه شد | |
| تنها نه گرد غصّه به آدم رسید و بس | این غم غبار آینه‌ی مهر و ماه شد | |
| پیغام درد تا برساند به شرق و غرب | پیک سرشت، هر طرفی رو به راه شد | |
| ایّام تیره شد چو محرّم فرا رسید | این ماه داغ ناصبه‌ی سال و ماه شد | |
| خورشید کرد دعوی ماتم رسیدگی | رنگ شکسته بر رخ زردش گواه شد | |
| هرکس که گریه کرد درین مه ز سوز دل | جبریل شد ضمان که بری از گناه شد | |
| فردا چو گل شکفته شود پیش مصطفی | رویی که اندرین دهه هم رنگ کاه شد | |
| در گریه کوش تا بتوانی که در خور است | عذر گناه عمر ابد دیده‌ی تر است |
شعر 6
| فریاد از دمی که شهنشاه دین پناه | در بر سلاح جنگ فروزان چو برق آه | |
| آمد برون ز خیمه و داغ حرم نمود | با خیل درد و حسرت و با خیل اشک و آه | |
| بی‌اهتمام حضرت او، اهل بیتِ شرع | چون شرع در زمانه‌ی ما مانده بی‌پناه | |
| از دود آه اهل حرم شد سیاهپوش | چون خانه‌های اهل حشم خیمه‌های شاه | |
| این یک نشسته در گل اشک از هجوم درد | آن یک فتاده از سر حسرت به خاک راه | |
| اشکِ یکی گذشته ز ماهی از این ستم | آهِ یکی رسیده از این غصّه تا به ماه | |
| زین سوی شه ز خونِ جگر گشته سرخ روی | زان سوی مانده خصمِ سیه‌کار، رو سیاه | |
| چشمی به سوی دشمن و چشمی به سوی دوست | پایی به ره نهاده و پایی به بارگاه | |
| غیرت کشیده گوشه‌ی خاطر به دفع خصم | حیرت گرفته این طرفش دامن نگاه | |
| آتش رکاب گشته در اندیشه فکر جنگ | سیماب جلوه کرده رگ و ریشه عزم راه | |
| پایش رکاب خواهش و دستش عنان طلب | تن در کشاکش حرم و دل به حربگاه | |
| بگرفت دامن شه دین، بانوی حرم | فریاد برکشید که ای شاه محترم |
شعر 7
| دامن‌کشان چنین ز بر ما چه می‌روی | ما را چنین گذاشته تنها چه می‌روی | |
| بنگر که در غم تو فتادیم در چه روز | ای غمگسار و مونس شب‌ها چه می‌روی | |
| اولاد فاطمه همگی بی‌کسند و زار | ای نور دیده‌ی دل زهرا چه می‌روی | |
| ما پای بند صد غم و دردیم هر زمان | پنهان چه می‌خرامی و پیدا چه می‌روی | |
| دانی که بی‌کسیم و غریبیم و عاجزیم | ما را چنین فکنده به صحرا چه می‌روی | |
| تو ناخدای کشتی شرع پیمبری | کشتی دین فکنده به صحرا چه می‌روی | |
| در پیش دشمنان که فزونند از شمار | چون آفتاب یک تن تنها چه می‌روی | |
| صد جان و دل در آتش فرقت کباب شد | ای مرهم جراحت دل‌ها چه می‌روی | |
| ای یادگار یک چمن گل درین چمن | از پیش بلبلان تمنّا چه می‌روی | |
| در دست دشمنان ستمکار نابکار | افتاده‌ایم بی‌کس و تنها چه می‌روی | |
| نه محرمی نه غمخوار و نه یار همدمی | بیچاره مانده‌ایم خدا را چه می‌روی | |
| آن لحظه‌ای که گلبن آل نبی شکفت | کان شاه رو به جانب اولاد کرد و گفت: |
شعر 8
| کای اهل بیت چون سوی یثرب گذر کنید | اول گذر به تربت خیر البشر کنید | |
| پیغام من بس است بدان روضه این قدر | کاین خاک را به یاد من از گریه تر کنید | |
| آنگه به سوی تربت زهرا روید زار | آن جا برای من کفِ خاکی به سر کنید | |
| وانگه روید بر سر خاکِ برادرم | آن سُرمه را به نیّت من در بَصر کنید | |
| وانگه به آه و ناله‌ی جانسوزِ دل گسل | احباب را ز واقعه‌ی ما خبر کنید | |
| گویید: کان غریبِ دیار جفا، حسین | گردید کشته، چاره‌ی کار دگر کنید | |
| ای دوستان، چو نام لبِ خشک من برید | بر یادِ من ز خونِ جگر، دیده تر کنید | |
| هرگه کنید یادِ لب چون عقیقِ من | از اشکِ دیده، دامنِ خود پرگهر کنید | |
| هر سال چون هلالِ محرم شود پدید | بنشسته در مصیبتِ من گریه سر کنید | |
| هر ماتمی که تا به قیامت فرا رسد | در صبر آن به واقعه‌ی من نظر کنید | |
| در محنتِ مصیبت دور و دراز من | هر محنتی که روی دهد مختصر کنید | |
| از شیونی که در حرم آنگه بلند شد | دلهای قدسیان همگی دردمند شد |
شعر 9
| بعد از وداع کان شرف خاندان و آل | آهنگ راه کرد سوی معرضِ قتال | |
| ذوقِ شهادتش به سر افتاد در شتاب | با شوق در کشاکش و با صبر در جدال | |
| اندیشه‌ی القای الهیش در نظر | تمهید پادشاهی جاوید در خیال | |
| در برکشیده آن طرفش شوقِ باب و جدّ | دامن کشیده این طرف اندیشه‌ی عیال | |
| تیغی چو برق در کف و تنها چو آفتاب | چون تیغ رو نهاد بدان لشکر ضلال | |
| ناگه ز خیمه‌های حرم بیشتر ز حد | آمد صدای ناله و افغان به گوش حال | |
| برگشت شاه دین و بپرسید حال چیست؟ | گفتند ناگهان که فلان طفل خردسال | |
| از قحط آب گشته چو ماهی به روی خاک | وز ضعف تشنگی شده چون پیکر هلال | |
| بگریست شاه و بستدش از دایه بعد از آن | آورد در برابر آن قوم بد فعال | |
| گفت ای گروه بدکنش، این طفل بی‌گناه | از تشنگی چو مو شده، از خستگی چو نال | |
| آبی که کرده‌اید به من بی‌سبب حرام | یک قطره زان کنید بدین بی‌گنه حلال | |
| پس ناکسی ز چشمه‌ی پیکان خون چکان | آبی به حلق تشنه‌ی او ریخت بی‌گمان |
شعر 10
| زین آتش ستم که برافروخت روزگار | دلهای خلق سوخت چه پنهان چه آشکار | |
| افتاد در ملایک هفت آسمان خروش | بگریستند جنّ و پری جمله زار زار | |
| شد آب بی‌قرار زمین‌گیر همچو کوه | شد خاک پر شتاب سبک خیز چون غبار | |
| پیچیده دود، در دل آتش از این ستم | شد باد خاک بر سر و گشت آب خاکسار | |
| برخاست گرد تا برد این قصّه را به عرش | برجست باد تا برد این غم به هر دیار | |
| دریای پست چینِ غم افکند بر جبین | چرخ بلند خونِ شفق ریخت برکنار | |
| پیچیده بس که دود دل ماتمی به چرخ | خورشید همچو داغ دل ما سیاه‌کار | |
| برخاست بس که گرد ز روی زمین نمود | روز سفید رو به نظر همچو شام تار | |
| از سیل گریه خانه‌ی افلاکیان خراب | وز نیش ناله سینه روحانیان فگار | |
| از طعنه‌ی ملامت روحانیان بسوخت | گوی زمین در آتش غیرت سپندوار | |
| روحانیان پاک از این غصه خون شدند | دلهای دردناک چه گویم که چون شدند |
شعر 11
| بار دگر که سرور جان بخش دلستان | آمد به قصد حمله‌ی آن قوم بیکران | |
| پوشیده درع [۲] احمد مختار در بدن | بربسته تیغ حیدر کرّار برمیان | |
| در بر زره ز جعفر طیّار یادگار | بر سر عمامه‌ی حسن مجتبی نشان | |
| تیغی چو برق تند و سمندی چو شعله چست | بگرفته آب در کف و آتش به زیر ران | |
| آبی به رنگ شعله‌ی آتش زبانه‌دار | اما به گاه حمله‌ی دشمن زبان مدان | |
| شد آب و در ربود مرآن مشتِ خار و خس | شد آتش و فتاد در آن جمعِ ناکسان | |
| کرده چو شعله از کفِ سینه زبان برون | وز تشنگی عقیقِ لب آورده در دهان | |
| گر آب بسته‌اند از آن لعل لب چه باک | جز تشنگی به لعل چه سان می‌کند زبان | |
| از بس که حرب کرد به آن جمع سنگدل | وز بس که زخم خورد از آن قوم سخت جان | |
| جان شد به تاب از تف جانسوز تشنگی | خون شد چو آب از بن هر تار مو روان | |
| افتاد همچو پرتو خورشید بر زمین | چون موی خویش گشته پریشان و ناتوان | |
| آندم چرا سپهر برین سرنگون نشد | وین کشتی هلال چرا غرق خون نشد |
شعر 12
| بر خاک شاهزاده چو از پشت زین فتاد | خورشید آسمان ز فلک بر زمین فتاد | |
| صحرای را ز خارستان در جگر شکست | دریای را ز موج گره بر جبین فتاد | |
| آواز ناله تا فلک هفتمین رسید | فریاد ناله در فلک هفتمین فتاد | |
| برگشت روزگار و اگر گشت کار و بار | شد بر فلک زمین و فلک بر زمین فتاد | |
| بنیان شرع را همه ارکان خراب شد | بس رخنه‌ها به خانه‌ی دین مبین فتاد | |
| نزدیک شد که کشتی ایمان شود تباه | از بس که اضطراب به دریای دین فتاد | |
| سیلاب تند شیهه چنان سر به دل نهاد | کز اضطراب رخنه به قصر یقین فتاد | |
| آمد قیامتی به نظر اهل بیت را | چون چشم بر سمند شهنشاه دین فتاد | |
| از دیده‌ی رکاب تراوید خون درد | وز طره‌ی عنان ز شکن چین به چین فتاد | |
| غوغای عام گریه چنان بر سپهر رفت | کز اضطراب لرزه به عرش برین فتاد | |
| در دشت کربلا همه از قطره‌های اشک | تا چشم کار کرد به لعل و نگین فتاد | |
| هر یک ز اهل بیت نبی با زبان حال | گشتند نغمه سنج به مضمون این مقال: |
شعر 13
| رفتی و داغ بر دل پرغم گذاشتی | ما را به روز تیره‌ی ماتم گذاشتی | |
| رفتی تو شاد و در بر ما تیره کوکبان | یک دل رها نکردی و صد غم گذاشتی | |
| رفتی ز سال و مه چو شب قدر در حجاب | وین تیرگی به ماه محرّم گذاشتی | |
| رفتی تو جانب پدر و جدّ محترم | ما را غریب و بی‌کس و مَحرم گذاشتی | |
| رفتی ز بحر غصه‌ی دیرینه برکنار | ما را غریق اشک دمادم گذاشتی | |
| رفتی تو روزگار یتیمان خویش را | چون موی خویش، تیره و درهم گذاشتی | |
| جنّ و ملک ز هجر تو در گریه‌اند و سوز | تنها نه داغ بردل آدم گذاشتی | |
| ما را به دست لشکر دشمن، غریب و خوار | بی‌غمگسار و مونس و همدم گذاشتی | |
| بود اهل بیت را به تو دل خوش ز هر ستم | خوش بر جراحت همه مرهم گذاشتی | |
| روح رسول از غم این غصّه خون گریست | جان بتول زار چه گویم که چون گریست |
شعر 14
| آه از دمی که فاطمه فرزند مصطفی | آن مادر حسین و حسن سرور نسا | |
| با جیب پاره‌پاره و با جان چاک‌چاک | در معجر مصیبت و در کسوت عزا | |
| آید به عرصه‌گاه قیامت به صد خروش | برکف شکسته گوهر دندان مصطفی | |
| برفرق سر چو لاله شده موج زن به خون | عمامه به خون شده رنگین مرتضی | |
| از دست راست جامه سبز حسن به دوش | وز چپ لباس لعلی سلطان کربلا | |
| آید به وحشتی که فتد زلزله به عرش | آید به شورشی که دَرَد صفّ انبیا | |
| افغان گرفته از سر این شیوه‌ی شنیع | فریاد بر کشیده ازین جرم و ماجرا | |
| در بارگاه عرش درآید به دادخواست | بر دعویش ملایک و جنّ و پری گوا | |
| انداخته به قائمه‌ی عرش دست صدق | زانو زده به محکمه‌ی داور خدا | |
| جبریل مضطرب شود از بیم این عمل | لرزد به خود پیمبر ازین فعل ناسزا | |
| آندم جزای این عمل زشت چون شود | در روز حشر حاصل این کشت خون شود [۳] |