اربعین

اَرْبَعین [arbaºīn]،   چهلـمیـن روز پـس از شهـادت امام حسین(ع) که نزد امامیه دارای ارزشی آیینی‌است و بر اساس اعتقادی نسبتاً کهن، سر بریدۀ آن امام در چنین روزی به بدن وی در کربلا الحاق گردید.

جایگاه و ارزش فاصلۀ زمانی 40 روزه از هنگام وفات مؤمن، یکی از معتقدات و باورهای کهن نزد مسلمانان به‌شمار می‌آید که نشانه‌ها و بازتاب این اعتقاد را در طیف گسترده‌ای از مفاهیم گوناگون اندیشۀ اسلامی می‌توان مشاهده نمود. به نظر می‌رسد این جایگاه و ارزشمندی در دو سویۀ مختلف نمود و بروز یافته‌است: سویۀ نخست در بردارندۀ مفهومی ماورایی است که گونه‌ای از سیرتکاملی را به ذهن متبادر می‌کند؛ و سویۀ دوم بیانگر نمایش اندوهی از سوی کسان برای درگذشته است. قابل توجه آن است که باتوجه به نقش تعیین کنندۀ امام حسین(ع) و واقعۀ کربلا نزد شیعیان، اندیشۀ اربعین، با هر دو سویۀ آن، در اربعین آن امام بزرگوار نمودی جدی یافته، و نه‌تنها به‌روشنی نمایان است، بلکه خود بر سازندۀ سویۀ سومینی هم شده که در میان شیعیان به «زیارت اربعین» شهرت یافته است.

با نگاهی به برخی نشانه‌های بازمانده از پیشینۀ اندیشۀ «40 روز» نزد مسلمانان، بررسی اربعین امام حسین(ع) و درک مفهوم آن نزد شیعیان روشن‌تر خواهد شد. شک نیست که عدد 40 و چهلمین روز پس از واقعه‌ای به عنوان روزی معین دارای پیشینه‌ای بسیار کهن، و دارای نمونه‌های فراوان است، اما در اینجا آن 40 روز که به موضوع مرگ مؤمن ارتباط می‌یابد، مورد توجه قرار دارد. به عنوان یکی از شاخص‌ترین موارد ظهور و بروز سویۀ نخست این اندیشه می‌توان به برخی قصص روایی ازجمله قصۀ هابیل و قابیل اشاره کرد.

در ناآگاهی قابیل نسبت به چگونگی به خاک‌سپاری هابیل، آمده است که او تا 40 روز پس از کشتن برادر، نمی‌دانست با جسد بی‌جان او چه کند، تا آنکه در چهلمین روز، با مشاهدۀ پرندگان، رسم دفن کردن را آموخت (نک‍ : ابوالسعود، 3/ 28).

در قصص حضرت عیسی(ع) آمده است که از زمان تصلیب تا صعود آن حضرت 40 روز به طول انجامید و وی پس از 40 روز صعود کرد (نک‍ : قلقشندی، 2/454). همچنین است کارنامۀ اعمال مؤمن که برپایۀ روایات، 40 روز پس از مرگ او، ضمن گشایش دروازه‌های آسمان برای وی، اعمال نیک او هم از آن دروازه‌ها گذر می‌کند (ابن جوزی، 1/487).

نشانه‌هایی از آنچه به عنوان سویۀ دوم از آن یاد شد ــ و در شکل کلی آن در مفهوم«گریستن» نمودارمی‌گردد ــ می‌توان در برخی روایات پی جست. در روایات قصۀ هابیل، گفته شده که حضرت آدم از زمان آگاهی یافتن از مرگ فرزند، به مدت 40 روز در این اندوه گریست (ابن بابویه، 214؛ مجلسی، 11/44، 240). در همین راستا، دسته‌ای از روایات دیده می‌شوند که توجه آسمان و آسمانیان به مرگ مؤمن در آنها نمودار و بزرگ‌نمایی، و به گریستن 40 روزۀ آسمان و زمین بر او اشاره شده است (قرطبی، 16/140؛ ابن کثیر، 4/143؛ ثعالبی، 4/ 139).

40 روز مصیبت‌کشی و عزاداری حضرت فاطمه(س) بر وفات پیامبر اسلام(ص)، به عنوان نمونه‌ای دیگر قابل اشاره است (نک‍ : مجلسی، 28/304؛ قس: کتاب سلیم، 870).

مکاشفه و دریافتی را هم که ابوالفرج اصفهانی دربارۀ چهلمین روز پس از مرگ شاعری عرب، ابوصخر کثیر بن عبدالرحمان (د 150ق/767م) بدان اشاره می‌کند، می‌توان به نوعی در کنار همین دست روایات جای داد (نک‍ : 9/24، 47).

گریستن که در نمونه‌ها بدان اشاره شد، به نوعی کاملاً قابل توجه در روایات مربوط به شهادت امام حسین(ع) دیده می‌شود. در دسته‌ای از روایات از امام صادق(ع) که از سوی برخی یاران آن حضرت روایت شده، این موضوع به گونه‌هایی تقریباً یکسان آمده است که آسمان و زمین و خورشید 40 روز به سختی و تیرگی برای شهادت امام حسین(ع) خون می‌گریند و کوهها ناآرام می‌شوند و فرشتگان 40 روز بر آن شهید می‌گریند، و خورشید 40 روز در طلوع و غروب سرخی غیرقابل وصفی می‌یابد (ابن قولویه، 167، 181؛ مجلسی، 14/182، 45/206-207، 210؛ برای روایتی مشابه از سُدّی و ابن سیرین، نک‍ : طبری، 25/124؛ مفید، الارشاد، 2/132). در این میان، از آنجا که گروهی از روایات مربوط به قتل یحیی بن زکریا، پیامبر بشارت‌دهنده به

عیسی بن مریم، در برخی موارد همچون جدا شدن سر از بدن، نهاده شدن سر بریده در طشت، 40 روز گریستن خورشید، و به کارگیری اصطلاح سیدالشهداء برای وی (مثلاً نک‍ : ثعلبی، 340-342)، مشابهتهایی را با شهادت امام حسین(ع) در بر دارد، اسباب بروز دسته‌ای از روایات را فراهم آورده است. در این گروه روایات، با کنار هم گذاری نام امام حسین(ع) و یحیی بن زکریا، نه تنها مفاهیم یاد شده در قرآن کریم (نک‍ : مریم/ 19/7) به هر دوی این بزرگواران منسوب شده، بلکه آمده است که آسمان تنها برای این دو شهید 40 روز گریست (نک‍ : ابن قولویه، 181-183؛ مفید، همانجا؛ عمادالدین طبری، محمد، 74؛ ابن کثیر، همانجا؛ مجلسی، 13/104-105؛ قس: دخان/44/ 29).

اندیشه‌ای که در آن، مفهوم به کمال رسیدن و آماده شدن برای گذر از این جهان به نوعی در روایات بازتاب یافته، در واقعۀ شهادت امام حسین(ع)، با موضوع الحاق سر آن بزرگوار به بدن وی در چهلمین روز شهادت ایشان قابل انطباق است. ابوریحان بیرونی آشکارا بیان داشته است که 20 صفر، روزی است که سر آن امام به بدن ایشان ملحق، و همراه با آن به خاک سپرده شد (ص 331). این موضوع را با توضیح بیشتری در برخی از آثار ابن طاووس می‌توان بازجست. وی به موضوعی دربارۀ سفر امام چهارم به همراه دیگر افراد اهل بیت، از شام به مدینه (قس: عمادالدین طبری، حسن، 2/291) اشاره کرده که با کسب مجوزی، در میانۀ راه، مسیر خود را به سمت کربلا تغییر داده، و در روز 20 صفر که مصادف با اربعین امام حسین(ع) است، بدان وادی رسیده، و سر آن بزرگوار را به بدن ایشان ملحق کرده‌اند (ابن طاووس، اللهوف...، 86، اقبال...، 588). با این‌همه، در بیشتر منابع، آورده شدن سر بریدۀ امام و الحاق آن به بدن وی، توسط نعمان بن بشیر و به دستور یزید بن معاویه اعلام شده است (مثلاً نک‍ : ابن نما، 106-107؛ برای خروج اسیران از شام، نک‍ : کفعمی، 489، حاشیۀ 510). موضوع الحاق سر به بدن امام در چهلمین روز شهادت آن حضرت، موضوعی است که در سده‌های بعد هم برخی از نویسندگان بیان کرده‌اند (مثلاً نک‍ : حمدالله مستوفی، 265؛ خواندمیر، 1/60؛ کاشفی، 391). اما کسانی، به‌ویژه میرزا حسین نوری، حضور اسیران در 20 صفر 61 بر مزار امام حسین(ع) و دیگر شهیدان کربلا، و نیز دیدار با جابر بن عبدالله را (نک‍ : ادامۀ مقاله) به سختی نقد کرده، و با بیان دلایلی احتمال وقوع این امر را ناممکن دانسته‌اند (ص 143 بب‍ ؛ قمی، 516 بب‍ ؛ برای ردی بر این نقد، نک‍ : قاضی طباطبایی، سراسر کتاب).

ابن طاووس در ادامۀ تبیین موضوع اربعین امام حسین(ع)، با به کارگیری برشی روایی، به بیان حضور جابر بن عبدالله انصاری بر مزار آن حضرت اشاره می‌کند. بر این‌اساس، آن زمان که کاروان اسیران و در رأس آنها، امام زین‌العابدین(ع) به کربلا رسیدند، با جابر رو به رو شدند که در آن روز برای زیارت قبر امام حسین(ع) بدانجا آمده بوده است؛ پس همه با هم به عزاداری و نوحه‌سرایی پرداختند ( اللهوف، 86؛ قس: عمادالدین طبری، محمد، 74-75؛ نیز نک‍ : امین، 4/47)؛ بدین ترتیب، ابن طاووس آنچه را که به زیارت قبر امام مربوط می‌شود، با روز اربعین در هم می‌تند. هر دو موضوع به کارگیری اصطلاح «زیارت اربعین»، و نیز حضور جابر، پیش از یادکرد ابن طاووس هم دارای پیشینه بوده است؛ بیرونی تصریح دارد که در زمان وی، 20 صفر را از آن‌رو که 40 کس از اهل بیت آن حضرت(ع) به زیارت قبر ایشان آمده‌اند، و نه مستقیماً به آن سبب که چهلمین روز شهادت ایشان بوده است، روز «زیارت اربعین» می‌نامند (همانجا)، و شیخ مفید بخشی از المزار خود را به فضایل زیارت اربعین اختصاص داده است (ص 53). از سوی دیگر، حضور جابر بر مزار آن حضرت با بسیاری از اسناد و مدارک پیش از ابن طاووس، همچون عمادالدین محمد طبری (ص 74) و با قدری تفاوت در بیان، توسط ابن نما (ص 107) تأیید می‌شود. آنچه در اینجا رخ داده این است که مؤلف، چند موضوع را در کنار یکدیگر آورده است: حضور جابر برای زیارت قبر امام(ع)، تغییر مسیر اسیران به سمت کربلا و آوردن سر آن حضرت توسط اسیران بدانجا در همان روز، دیدار امام سجاد(ع) و جابر، و نیز موضوع زیارت اربعین. بدون توجه به نقدهای صورت گرفته بر این‌موضوعات و کنارهم آمدنها، و یا اینکه موضوعات بیان شده توسط ابن طاووس دارای سابقه بوده، یا نه؛ واقعیت این است که این بیان و چینش، به عنوان یک نقطۀ عطف، از سویی سبب تثبیت روز 20 صفر به عنوان اربعین و چهلمین روز شهادت و روز زیارت قبر آن بزرگوار، و از سویی دیگر سبب جهت‌دهی و تدوین مفاهیمی همچون دعای زیارت اربعین گشت (مثلاً نک‍ : کفعمی، 489-490). ابن طاووس ادعیۀ زیارت اربعین را از آغاز تا انجام، به همراه زیارت دیگر شهدا، که در آخر با وداع به پایان می‌رسد،با شرح و بسط آورده است(نک‍ : مصباح...،286 بب‍‌ ).

آنچه به عنوان زیارت اربعین از زمان بیرونی بیان شده، و در روایتی از امام حسن عسکری(ع) هم به آن به مثابۀ یکی از 5 ویژگی مؤمن اشاره شده است (همان، 286؛ نیشابوری، همانجا)، در دوره‌های متأخر به عنوان یکی از روزهای خاص عزاداری امام حسین(ع)، حتى با به کارگیری اصطلاح جاافتادۀ «اربعین حسینی» (مثلاً نک‍ : حسینی جلالی، 16)، با برخی آداب و رسوم ازجمله قرائت دعای زیارت اربعین همراه گشته است (نک‍ : کفعمی، همانجا؛ نیز اوبن، 183). به عنوان یکی از آیینهای مذهبی در میان شیعیان از هر بومی، باید گفت که برای چنین روزی، از یکی‌دو شب قبل، روضه‌خوانی آغاز می‌شود که بیشتر با نذورات و تشکیل‌مجالسی برای‌پاسداشت آن روز ادامه‌می‌یابد (نک‍ : گزارشهای...، 1/284 بب‍ ؛ بلوکباشی، 21، 27). اجرای‌تعزیه، شبیه‌خوانی، برپایی دسته‌های عزاداری و نوحه‌خوانی و به‌ویژه انبوهی نذورات در این‌روز مرسوم است(مثلاً نک‍ : مردم‌نگاری...، 27، 59، 90؛ امینیان، 85؛ ضمیر، 197- 198؛ پورکاظم، 202).

در این حدود زمانی، مردم برپایۀ گونه اعتقادات و میزان اهتمام خود، با حضور در بقاع متبرکه و «دخیل بستن» به بزرگان دین و ائمۀ اطهار، برای رفع نیازها و مشکلات خود دعا می‌کنند (نک‍ : سپهر، 2/63، 72-73).

مآخذ:   ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1390ق؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، المدهش، به کوشش مروان قبانی، بیروت، 1985م؛ ابن طاووس، علی، اقبال الاعمال، تهران، 1390ق؛ همو، اللهوف فی قتل الطفوف، نجف، 1369ق/1950م؛ همو، مصباح الزائر، قم، 1417ق؛ ابن قولویه، جعفر، کامل الزیارات، قم، 1417ق؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، 1401ق؛ ابن نما، جعفر، مثیر الاحزان، قم، 1406ق؛ ابوالسعود، محمد، تفسیر، بیروت، 1414ق/1994م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش سمیر جابر و دیگران، بیروت، 1407ق/1986م؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403ق/1983م؛ امینیان، سیف‌الله، «آیینها و مراسم محرم در آران و بیدگل»، مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، تهران، 1379ش؛ اوبن، اوژن، ایران امروز، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، 1362ش؛ بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی، تهران، 1380ش؛ بیرونی، ابوریحان، الآثارالباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، 1933م؛ پورکاظم، کاظم، جامعه‌شناسی قبایل عرب خوزستان، تهران، 1375ش؛ ثعالبی، عبدالرحمان، تفسیر، بیروت، 1418ق؛ ثعلبی، احمد، قصص الانبیاء، بیروت، المکتبة الثقافیة؛ حسینی جلالی، محمدجواد، مقدمه بر مسند الرضا، داوود بن سلیمان غازی، قم، 1418ق؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1339ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، تهران، 1333ش؛ سپهر، عبدالحسین، یادداشتهای ملک المورخین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1368ش؛ ضمیر، آمانگلدی، «چایینه، رسم سنتی محرم در ایلام»، مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، تهران، 1379ش؛ عمادالدین طبری، حسن، کامل بهایی، قم، 1367ق؛ عمادالدین طبری، محمد، بشارة المصطفى نجف،1383ق/1963م؛ قاضی طباطبایی، محمدعلی، تحقیق دربارۀ اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، قم، 1368ش؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، تفسیر، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، 1372ق؛ قلقشندی، احمد، صبح‌الاعشى، به کوشش یوسف علی طویل، دمشق، 1987م؛ قمی، عباس، منتهی الآمال، تهران، انتشارات علمی؛ کاشفی، حسین، روضة الشهداء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1341ش؛ کتاب سلیم بن قیس کوفی، به کوشش محمدباقر انصاری، قم، 1415ق؛ کفعمی، ابراهیم، المصباح، تهران، 1321ق؛ گزارشهای نظمیه از محلات تهران، به کوشش انسیه شیخ رضایی و شهلا آذری، تهران، 1377ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403ق/1983م؛ مردم‌نگاری مراسم عزاداری ماه محرم (در شهرستان بیرجند)، به کوشش احمد برآبادی، تهران، 1380ش؛ مفید، محمد، الارشاد، قم، 1413ق؛ همو، المزار، قم، 1413ق؛ نوری، حسین، لؤلؤ و مرجان، به کوشش حسین استادولی، تهران، 1375ش؛ نیشابوری، محمد، روضة الواعظین، به کوشش محمدمهدی خرسان، نجف، 1386ق.  

دانشنامه ایران؛ جلد دوم