نذر و نیاز
نذر و نیاز، یکی عربی و دیگری پهلوی است که روزانه بارها بر زبان مردم جاری می‌شود، در حالی که بسیاری از افرادی که این واژه‌ها را به کار می‌برند، ممکن است از معنای این واژگان و التزامی که در اثر کاربرد آن‌ها برای گوینده آن ایجاد می‌کند، آگاه نباشند.
نذر
نذر واژه‌ای عربی است و جمع آن «نذور» و «نذورات» است. برای واژه نذر معانی بسیاری در کتاب‌های فرهنگ و لغت از جمله «فرهنگ فارسی معین» وارد شده است؛ همچون عهد، پیمان، وعده به خیر و شر، آنچه شخص بر خود واجب کند که انجام دهد یا در راه خدا بدهد به شرط چیزی یا بدون شرط. شرط آن است که نذرکننده، نذر کند طاعتی را انجام دهد که برای او مقدور باشد. همچنین، نذرکننده باید بالغ و عاقل باشد و از روی اختیار و قصد نذر کند.
نذر، عملی است که فرهنگ دینی صورت‌هایی مشروع و معقول برای آن تعیین کرده است و به غیر از جنبه‌های فردی، خصلتی فرهنگی و اجتماعی نیز دارد. همین جنبه‌های نذر است که آن را به الگویی فرهنگی و نهادی اجتماعی تبدیل کرده و آن را نمادی فشرده و متراکم از جهان‌بینی معتقدان و عاملان به آن ساخته است.
نیاز
نیاز، واژه‌ای است پهلوی با معانی حاجت، احتیاج، خضوع و تنگدستی. نذری که برای گرفتن مراد و حاجت خود به نام نبی و ولی داده شود و آن بیشتر به شکل خوراک است.
با توجه به آنچه بیان شد می‌توان نذر و نیازها را به دو دسته عمده تقسیم کرد:
الف) نذرهایی که با انجام کاری یا برپایی مراسمی همراه‌اند.
ب) نذرهایی که برای قبول آن‌ها خوراکی تدارک دیده می‌شود.
تنوع نذرها و نیازها از یک‌سو بیان‌کننده عقیده و باور نذرکنندگان است و از سوی دیگر، نشانه‌ای از تنوع فرهنگ اقلیمی و مردمی هر ناحیه از ایران به شمار می‌آید.
نذر در گذشته و امروز
نذر، در گذشته و امروز، دارای منطق و روال خاصی بوده که در طول سالیان تغییراتی در نحوه ادا کردن آن ایجاد شده است. در گذشته افرادی که نذوراتی داشتند، وجوه تعیین شده برای ادای نذر خود را به حسینیه یا تکیه تحویل می‌دادند و از محل آن وجوهات، مخارج پذیرایی از عزاداران تأمین می‌شد. در شرایطی که وجوه جمع‌آوری شده در طول سال کفاف این امر را نمی‌داد، متولیان حسینیه در روزهای نزدیک به ماه محرم با مراجعه به برخی خیّران محل می‌کوشیدند تا کم و کسری مخارج را تأمین کنند. اما با گسترش یافتن محله و بزرگ‌تر شدن شهرها، در عمل چنین امری دشوار و حتی در مواردی غیرممکن شد و ایرانیان که پیوسته اصرار داشتند تا مراسم عزاداری حسین را تا حد امکان باشکوه برگزار کنند، تدابیر دیگری اندیشیدند که یکی از آن‌ها تمرکز دادن نذورات در ماه محرم بود.
بدیهی است ادای نذر در ماه محرم شرایط ویژه‌ای ندارد و نوع خاصی از غذا برای اطعام عزاداران توصیه نشده است. به همین دلیل نذورات می‌تواند شامل غذا، حلوا، شله زرد، آش، نان، پنیر، آب و ... باشد.
همچنین، مقدار و میزان نذر هم شرط نشده است، به این معنا که یک فرد ملزم نیست تمام مخارج اطعام عزاداران یک حسینیه یا تکیه را تأمین کند و می‌تواند عهده‌دار تنها یک یا دو قلم کالای مورد نیاز باشد.
برخی از نذرهای ماه محرم
در ادامه به برخی از نذرهای ماه محرم اشاره می‌شود:
نذر پیشواز
یکی از نذرهای پیشواز ماه محرم، غبارروبی تکایا، حسینیه‌ها و مساجد است. در این نوع از نذر، برخی از مردم، به ویژه زنان و دختران در شهرها و روستاها، نذر می‌کنند در صورت برآورده شدن حاجتشان، در مراسم نظافت و غبارروبی مسجد، حسینیه و تکیه محلشان شرکت کنند. شستشوی وسایل پذیرایی، تکاندن فرش‌ها، سیاهپوش کردن حسینیه‌ها از جمله نذرهایی است که مردم عقیده دارند با شرکت در آن‌ها حاجاتشان برآورده و از گناهانشان کاسته خواهد شد.
نذر علم
بسیاری از نذرداران و حاجتمندان نذر می‌کردند از زیر علم امام حسین (ع) رد شوند یا علم را بر دوش خود حمل کنند یا نذری به پای علم بریزند یا به علمدار بدهند. حتی در برخی مناطق از جمله بافت کرمان، برخی از حاجتمندان در روز عاشورا پارچه یا فرشی را در مسیر هیئت عزاداران پهن می‌کردند تا وقتی علم گردان از روی پارچه گذشت، آن را به نیت تبرک با خود به خانه ببرند. [۱] برگرفتن سیب یا انار که به تیغه علم زده شده، آب و جارو کردن و اسپند دود کردن جلوی علم، از دیگر جلوه‌های حاجت‌خواهی است.
نذر قارقارا
این نوع نذر، حاجت‌خواهی باغداران است و در آن یک یا چند درخت برای عزاداری امام حسین (ع) اختصاص می‌یابد. در باور مردم این نذر، موجب پر برکت شدن و ایمن بودن باغ از آفات می‌گردد. [۲]
نذر نخل
بسیاری از حاجتمندان نذر می‌کردند که در تهیه و ساخت نخل هیئت‌های عزاداری شرکت کنند. این افراد با توجه به توان خود، در بخش‌های مختلف تهیه نخل شرکت می‌جستند. برخی از باغداران یا چوب‌فروشان، نذر می‌کردند بدون دریافت وجهی، چوب و الوار لازم را برای نخل در اختیار حسینیه یا تکیه قرار دهند. نجاران هم برای ساختن «نخل» پیش‌قدم می‌شدند. زنان حاجتمند نیز با هدیه پارچه‌های زربافت و ابریشمی به نذر و نیازهای خود جامه عمل می‌پوشاندند. در یزد و روستاهای آن این اعتماد چنان ریشه در فرهنگ مردم داشت که زرتشتیان روستای «دهشیر» یزد نیز با دادن پول یا وسایل مورد نیاز نخل، در این کار خیر سهیم می‌شدند. [۳]
همچنین در بسیاری از شهرها و روستاها، از جمله روستاهای تیره و دستگرد قم، در روز آذین‌بندی نخل، برخی از مردم برای برآورده شدن حاجتشان در خانه‌های خود آش رشته می‌پختند و دیگ آش را با تعدادی کاسه و بشقاب به تکیه می‌آوردند و تحویل «بابا» و متصدی نخل می‌دادند تا بین مردم و عزاداران تقسیم کند. به این آش، «آش پای نخل» می‌گفتند. در شهرهای کویری و مرکزی، برخی از جوانان نذر می‌کردند روز عاشورا نخل یا مفه یا علم هیئت را روی دوش حمل کنند. در سنگسر سمنان، حاجتمندان در ایام محرم به ویژه شب و روز عاشورا برای لحظه‌ای مفه هیئت را بر دوش می‌گرفتند. عده‌ای از نذرداران هم جلوی مفه، گوسفند یا خروس و مرغ قربانی می‌کردند و گوشت آن را به فقرا و نیازمندان می‌دادند. [۴]
نذر حنا و شمع
در چشمه گرمی و ایذه، شب نهم محرم را شب عروسی حضرت قاسم (ع) می‌دانند. در این شب آنان که حاجتی داشتند، شمع و حنا نذر می‌کردند تا حاجتشان برآورده شود؛ به این ترتیب که بعد از اتمام روضه‌خوانی، در حالی که هنوز صلوات ختم روضه فرستاده نشده بود، چند نفر سینی بزرگی را که چند کاسه حنای خیس کرده، تعدادی شمع افروخته و پارچه سبزی درون آن قرار داشت، به میان مجلس می‌آوردند.
نذر اطعام
این نوع نذر، یکی از متنوع‌ترین و گسترده‌ترین انواع نذر در سوگواری ماه محرم به شمار می‌رود که در ادامه به تعدادی از آن‌ها در مناطق مختلف کشور اشاره می‌شود: نذر «نان عباسعلی» در شب تاسوعا در مناطق مختلف استان اصفهان از جمله آران و بیدگل و سینقال اردهال اصفهان. [۵] نذر «نان و ماست» به عنوان صبحانه از جانب مادران ورامینی که طفل مریض دارند. نذر «شربت» در پای علم از جانب زنان حاجتمند در اکثر نقاط ایران، نذر «آش هریسه» در همدان در شب هفتم محرم موسوم به «قتل کوچک» [۶] نذر «آش حسین» در میبد یزد در روز عاشورا [۷] نذر «آش عاشورا» یا نذر «آش امام حسین» در تهران، نذر «آش قنبید و آش بلغور» در دستجرد قم در روز عاشورا [۸] نذر حلیم در اغلب نقاط کشور از جمله در چنگیز قلعه بیجار [۹] و رفسنجان [۱۰] نذر «چای دارچین و گندم برشته» در بندر ماهشهر در شب عاشورا [۱۱] نذر «نان و کباب» [۱۲] نذر «حلوای قاب» در بهبهان [۱۳]، نذر «گرده عباسی» در شب شهادت حضرت عباس (ع) در بروجرد [۱۴] نذر «حلوا در مراسم قنبرعلی» در روزهای هفتم و هشتم محرم در شوشتر [۱۵] نذر «آش هویج» در شبستر در روز عاشورا [۱۶] نذر «مال امام» در تالش محله، نذر «لوبیا پلو و باقله پلو» در کازرون در شب عاشورا توسط زنان [۱۷] نذر «آبگوشت» با محتویات بسیار کم در گنبد کاووس در شب‌های دهه محرم [۱۸] و نذر «لال پلو» در روز سوم امام در روستای گل سفید لنگرود در طی مراسم قاشق زنی [۱۹].
منبع
اصغر شعاع، علی آنی‌زاده، رقیه حاج محمدیاری، شهرزاد دوستی، الهه شایسته رخ، محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ص 92-97.
پی نوشت
- ↑ وکیلیان، سید احمد، شیراز، فارس، بی‌تا.
- ↑ خالقی، ناصر، خمس، خلخال، اردبیل، 1376.
- ↑ وکیلیان، سید احمد، شیراز، فارس، بی‌تا.
- ↑ همان.
- ↑ امینیان، بی‌نام، سینقال، اردهال، اصفهان، 1371.
- ↑ دلفانی، قنبرعلی، ملایر، همدان، 1351.
- ↑ ضیایی، بی‌نام، میبد، یزد، 1351.
- ↑ جعفرزاده، مصطفی، دستجرد، قم، 1354.
- ↑ قره داغی، ایرج، چنگیز قلعه بیجار، کردستان، 1380.
- ↑ کارانی نوق، محمود، علی‌آباد علیاء، نوق، رفسنجان، کرمان، 1346.
- ↑ فیصلی، عبدالرحیم، چم کنار، هندیجان، ماهشهر، خوزستان، 1348.
- ↑ امانی، غلام، بهبهان، خوزستان، 1351.
- ↑ صداقت نژاد، علیرضا، بهبهان، خوزستان، 1347.
- ↑ امینی، ثریا، بروجرد، لرستان، 1348.
- ↑ رکنی، محمد جواد، شوشتر، خوزستان، 1348.
- ↑ مافی، توران، به روایت از فاطمه مافی و صفیه جلیلوند، قزوین، 1346، 1348 و 1351.
- ↑ مظلوم زاده، محمد مهدی، کازرون، فارس، 1347، 1348، 1350 و 1352.
- ↑ حافظی، پرویز، قره چپق، گنبد کاووس، گلستان، 1347.
- ↑ جهانسیر، مجید، ده گل سفید، لنگرود، گیلان، 1353.