سینه زنی

از متداول ترین مراسم سنتی عزاداری برای سیدالشهدا (ع) و سایر ائمه (ع) سینه زنی و زنجیرزنی است که همراه نوحه خوانی انجام می شود. اصل این سنت، به ویژه در میان عرب ها رواج داشت و بعدها شکل امروزی یافت. برای انجام این گونه عزاداری، نوحه های سنگین انتخاب می گردد و با دست یا زنجیر بر سینه و پشت زده می شود.

در برخی مناطق، شیوه زنجیرزنی و سینه زنی متفاوت است و با حرکات و آواهای خاصی همراه است. برای مثال در شیراز، در گذشته حرکت دسته های سوگوار در دو نوبت انجام می گرفت؛ یک نوبت قبل از ظهر و نوبت دیگر شب ها که گاهی تا نیمه شب طول می کشید. حرکت هر دسته، از مسجد محل شروع و به مسجد وکیل ختم میشد. پس از عزاداری در مسجد وکیل هم هر دسته به سمت محل های خود برمی گشتند و متفرق می شدند. جلوی هر دسته، علم ها، کتل ها و بیرق ها را می بردند و بعد، زنجیرزن ها در دو صف مقابل هم، حرکت می کردند که نفرات اول هر دو صف، ریش سفیدها و بزرگترها بودند. زنجیرهای این اشخاص از برنج یا ورشو درست میشد که از زنجیرهای معمولی پر شاخه تر بود. در وسط دسته های زنجیرزن چند نوحه خوان می خواند و دسته جواب می داد.

در تاکستان همه ساله از اول تا شب دهم ماه محرم، هر روز عصر جوانان و نوجوانان در مسجد جمع می شدند و جداگانه دسته بندی می شدند و از هر دسته یک نفر به نام علمدار یا میاندار انتخاب میشد. علمدارف علم سیاه به دست می گرفت و افراد دور او حلقه می زدند؛ به این ترتیب که هر نفر با دست چپ خود کمربند نفر سمت چپ را می گرفت و با دست راست خود سینه می زد و همه متصل به هم دایره وار با نظم و ترتیب خاصی حرکت می کردند. در حین حرکت نیز هر نفر پای راست خود را پیش پای چپ نفر سمت راست می گذاشت و به جلو می پری. علمدار در وسط با یک دست علم را می گرفت و با دست دیگر به سینه می زد و می گفت: «حسن، حسین آقام وای». سایرین نیز هماهنگ و یک صدا به سینه می زدند و به او جواب می دادند: «امام حسین آقام وای». بعد علمدار می گفت: «حسین شهید»، آنها می گفتند: «آقام شهید». بعد علمدار اشعار محتشم کاشانی را می خواند که بعد از هر بند، اهالی دست راست خود را بالا می بردند و سر و دست را با هم پایین می آوردند و دست ها را محکم به سینه می زدند و می گفتند: «حسین» ابیاتی که علمدار از «محتشم» می خواند، عبارت بودند از:

بر خاکیان ز عالم بالا صدا زدند		اول صلا به سلسله انبیا زدند
نوبت بر اولیا چو رسید آسمان تپید		آن ضربتی که بر سر شیر خدا زدند
مرغان هوا و ماهیان دریا		از بهر حسین سنگ بر سینه زدند

در شهرستان ملایر، مراس عزاداری دهه محرم، از شب اول با نواختن طبل به آگاهی مردم می رسید. عزاداران با شنیدن صدای طبل به حسینیه ها می رفتند و پس از گرد آمدن جمعیت، مراسم عزاداری داخل حسینیه ها برگزار میشد. این مراسم تا شب پنجم محرم در محوطه حسینیه ادامه می یافت و از شب ششم محرم، عزاداری به سطح شهر کشیده میشد.

در روستای خمس خلخال تا روز پپنجم محرم، شب ها عزاداران در هیئت های خود به عزاداری می پرداختند و از شب ششم دسته های عزاداری، سینه زنان و زنجیرزنان به سمت مسجد حرکت می کردند. عزاداران سه هیئت معروف این شهر، با تشکیل دسته بزرگی از سوگواران، اعم از سینه زن و زنجیرزن، به طرف امامزاده سید ابراهیم حرکت می کردند. تعدادی علمدار نیز دسته را همراهی می کردند که بزرگ ترین علم موسوم به علم حضرت ابوالفضل (ع)، در جلوی عزاداران قرار داشت. نخستین گروه عزادار، پیشکسوتان و ریش سفیدان بودند که در جلوی دسته حرکت می کردند و آهسته و آرام بر سینه می زدند. پس از پیشکسوتان، جوانان زنجیرزن و بعد از آن سینه زنان با صفوفی منظم به عزاداری می پرداختند و سرانجام نوجوانان و کودکان و زنان نذردار با پای پیاده پا به پای مردان، مسیر حرکت تا امامزاده ابرهیم را طی می کردند. برخی از زنان هم که نذر داشتند، با شربت از عزاداران پذیرایی می کردند.

در مسیر حرکت به طرف امامزاده آقا سید ابراهیم، عزاداران به هر محله، قبرستان و حسینیه ای که می رسیدند، صلوات می فرستادند و فاتحه می خواندند و فریاد «حسین وای» سرمی دادند. نوازندگان شیپور هم با نواختن آهنگ حزین عزا، مقدم آنان را گرامی می داشتند. با نزدیک شدن به امامزاده، علمداران سر علم هایشان را به نشانه احترام و تسلیت به امامزاده پاییم کی آوردند و عزاداران با نظم وارد صحن می شدند و آن را سه مرتبه دور می زدند و سوگنامه ای می خواندند و با همان نظم و ترتیب، صحن امامزاده را ترک می کردند و سینه زنان به حسینیه خود بازمی گشتند. این عزاداری تا شب تاسوعای حسینی ادامه می یافت.

از شب پنجم محرم به مدت سیزده شب متوالی، مراسم سینه زنی و دمام زنی در حسینیه های بندر ریگ برقرار بود. در گذشته، پیش از مراسم سینه زنی، به دلیل نبودن امکانات صوتی، با زدن سنج و دمام، مردم شهر را از شروع مراسم سینه زنی آگاه می ساختند. حدود نیم ساعت، دمام زنی میشد و سپس شخصی به نام «پیشخوان» با آهنگی سنگین و کند شروع به نوحه خوانی می کرد. سینه زن ها اطراف او حلقه می زدند و با جلو و عقب بردن پاها در جهت مخالف عقربه های ساعت، دور نوحه خوان می چرخیدند. به این صورت که یک بار، پای راست را به طرف داخل حلقه و متمایل به سمت راست حرکت می دادند و همزمان با کوبیدن پا به زمین، دست خود را بر سینه می زدند، بار دوم پای چپ را به طرف بیرون حلقه متمایل به سمت راست حرکت می دادند و دوباره همزمان با رسیدن پا به زمین سینه میزدند. به تدریج آهنگ نوحه تندتر و در نتیجه حرکات نیز سریع تر میشد. وقتی حلقه به بزرگ ترین اندازه ممکن می رسید، نوحه خوان وارد میشد و در جای پیشخوان قرار می گرفت و با آهنگی تندتر و صدایی گرم ترف مراسم سینه زنی را دنبال می کرد. بعد از این حلقه بزرگ، حلقه ای کوچک تر در اطراف نوحه خوان شکل می گرفت. با بزرگ تر شدن حلقه دوم، حلقه سوم شکل می گرفت. تعداد حلقه ها به طور معمول به ده تا سیزده حلقه می رسید.

در مرحله اول نوحه خوانی، سینه زن ها با دو ضرب سینه می زدند و در برخی نوحه ها سینه زنان با جواب های یکسان، نوحه خوان را همراهی می کردند. پس از نیم ساعت، سینه زنی وارد مرحله دوم میشد و نوحه خوان با گفتن کلمه «واحد»، به آگاهی سینه زنان می رساند که از این به بعد باید به هنگام حرکت پای راست فقط با یک ضرب سینه بزنن. نوحه خوانی در این ققسمت به صورت فردی از سوی نوحه خوان اجرا میشد و در اصطلاح به این نوحه «واحد» می گفتند.

پس از اتمام واحد، دوباره سینه زنی به روش دو ضربی انجام میشد و در نهایت به یزله تبدیل میشد. افراد جلو یزله دست هایشان را در هم گره می کردند و افرادی که در طول یزله قرار داشتند، دست هایشان را به صورت کشیده بر کتف نفر جلو خود می گذاشتند و با حرکت موزون و آهنگین ضربه پای راست به زمین، به جلو حرکت می کردند. پس از طی هر چند متر، دسته از هم باز میشد و به سینه زنی به صورت تک ضرب و کوبیدن محکم پای راست به زمین می پرداختند.

در یزله، مسئولیت نوحه خوانی با فردی بود که در وسط دسته قرار داشت. نوحه یزله به این صورت اجرا میشد که یک مصرع نوحه را نوحه خوان می خواند و سینه زنان، یک جواب ثابت را بین مصراع ها تکرار می کردند.

مراسم یزله که یکی از قدیمی ترین مراسم عزاداری در استان بوشهر به حساب می آید، در گذشته تا شب تاسوعا در تمام حسینیه های بندر ریگ ادامه داشت. هر شب پس از سینه زدن در حسینیه ها، سینه زن ها در میدان «طاق» جمع می شدند که تعداد آن ها متجاوز از یازده گروه یزله می شد. این جمعیت بزرگ عزاداران در میدان طاق به صورت قطاری بزرگ درمی امدند و یزله بزرگی تشکیل می دادند و سینه می زدند.

در بلیان کازرون تا شب هفتم، عزاداری در ممسجد انجام و نوحه هایی درباره مصیبت مسلم بن عقیل و طفلانش خوانده می شد و عزاداران هم به سینه زنی می پرداختند. اما از ششب هفتم محرم، عزاداران از مسجد بیرون می آمدند و در کوچه های بلیان به عزاداری می پرداختند. با نزدیک شدن به روز عاشورا، مراسم پر شکوه تر و جمعیت زیادتر می شد و در شب دهم این کار به اوج خود می رسید.

در شوشتر از روز هفتم ماه محرم -که آب را بر آل حسین (ع) بستند-تا شب دهم مراسم دید و بازدید هیئت ها و عزاداران محله های مختلف شهر با همدیگر آغاز می شد. دسته های سینه زن و زنجیرزن هر محله با حمل پرچمی که نشانه محله آن ها بود، در کوچه ها به راه می افتادند و وارد هر کوچه یا محله ای که می شدند مورد استقبال و احترام اهالی آن محله قرار می گرفتند. برخی از نذرداران جلوی هیئت های مهمان، گاو و گوسفند قربانی می کردند. با غروب آفتاب نیز عزاداران محله میزبان با مشعل های فروزان با چراغ های پر نور و لامپ های الوان پایه دار از عزاداران مهمان استقبال می کردند.

روز هشتم محرم، روز توسل به حضرت ابوالفضل (ع) بود که جمعیت سیاه می پوشیدند و زنجیرزن ها زنجیر و سینه زن ها مرزق می زدند. مرزق دست ساخته ای چوبی و شبیه دوک نخ ریسی بود. در این روز، دسته های 10-12 نفری در حالی که با یک دست به هم گره خورده بودند به صورت دایره یا بیضی وارد حسینیه ها و مساجد می شدند و با شور و حرارت عزاداری می کردند. این مراسم به قدری با هیجان انجام می گرفت که پس از وارد شدن به محوطه حسینیه صداهای دیگر قابل تشخیص نبودند.

چلاب زنی: در شهر دزفول در هر تکیه یا هر مسجدی بعد از روضه خوانی، جوانان به شکل یک دایره، زنجیروار به هم متصل می شدند؛ به طوری که هر نفر با یک دستش از کمر، نفر جلویی را می گرفتو با دست دیگرش سینه می زد که به آن چلاب یا چولاب می گفتند. چلاب زن ها هنگم سینه زنی یک پای خود را بلند می کردند و محکم بر زمین می کوبیدند و دایره وار چرخ می زدند. نوحه گیر هم در وسط سینه زنان یا چلاب زنان قرار می گرفت. به این طریقه سینه زنی، چلاب زدن می گفتند.

نمونه ای از نوحه هایی که در این مراسم خوانده میشد، از این قرار بود:

شاه دین از زین بر زمین آمد		نصرانی محزون با تیغ کین آمد
من نه عیسایم من نه موسایم		من شهید کربببلا فرزند زهرایم

در پایان مراسم، نوحه تندتر می شد. مانند:

نوحه خوان:	سینه زن ها:
ای شیعیان یاری کنید	شال عزا گردن کنید
امشب عزاداری کنید	شال عزا گردن کنید
بهر حسین تشنه لب	شال عزا گردن کنید
امشب عزاداری کنید	شال عزا گردن کنید

جوش زنی: جوش زنی نوعی سینه زنی است که بیشتر در مناطق کرمان، سیستان و یزد رایج است. در زابل در بعضی از شب ها روزهای خاص مانند تاسوعا و عاشورا، پیش از حرکت هیئت ها، عزاداران با حلقه زدن در محوطه حسینیه و با دهل زدن با سبکی خاص و هماهنگ، اشعاری را در مظلومیت و مصائب سالار شهیدان می خوانند و همراه با آن، اقدام به جوش و خروش می کنند. در پایان مراسم نیز با لعن و نفرین بر یزید و یزیدیان و عاملان و قاتلان اباعبدالله الحسین (ع) و یاران شهیدش، مراسم جوش گرفتن را به پایان می رسانند.

در بنجار زابل، سینه زنیاز شب ششم ماه محرم شروع می شد. ابتدا سینه زن ها در مقابل مسجد، دایره بزرگی تشکیل می دادند و دو سه نفر که صدای خوش داشتند، نوحه می خواندند. زابلی ها این نوع سینه زدن را «جوش پووکا» (جوش پاها) می نامیدند. نوحه خوانانی که در وسط دایره بودند، می خواندند و دیگران که دایره بزرگی را تشکیل داده بودند، پاسخ آنان را می دادند. در حین خواندن، عزاداران پاهای خود را محکم به زمین می کوبیدند و با یک دست به سینه خود می زدند.

در شهر بابک از شب پنجم محرم، عزادارن حسینی (ع) سینه زنی را آغاز می کردند و به اصطلاح محلی جوش می زدند؛ به این ترتیب که دو ساعت قبل از شروع روضه، عده ای از مردان و جوانان، در حالی که دست چپ را روی شانه هم گذاشته بودند، دایره وار، در اطراف ستونی که میان حسینیه قرار داشت و نامش چهل چراغ بود می چرخیدند و با دست راست به سینه خود می زدند و فردی خوش صدا به عنوان «پیشخوان» در حلقه سینه زنان می لیستاد و شروع به خواندن اشعار می کرد نمونه ای از نوحه جوش زنی در زیر ذکر شده است:

پیش خوان:	سینه زنان:
حسینم سر ندارد یا محمد	حسینم وای حسینم
مگر مادر ندارد یا محمد	حسینم وای حسینم
امشب شب عزا بود	واویلا واویلا
عزا به کربلا بود	واویلا واویلا
امشب جناب فاطمه	واویلا واویلا
با اضطراب و واهمه	واویلا واویلا
آید به دشت کربلا	واویلا واویلا
گوید حسین من چه شد	واویلا واویلا
نور دو عین من چه شد	واویلا واویلا
امشب شب عزا بود	واویلا واویلا

نوحه خوانی و سینه زنی تا زمانی که واعظان وارد مسجد می شدند، ادامه داشت.

د رمهرجرد یزد، کودکان و نوجوانان با لباس های سیاه و سینه های چاک، زنجیر به دست به سر و سینه می زدند. یکی از نوجوانان با صدایی خوش آهنگ «تو جوشی خوانی» می کرد و نوحه زیر را می خواند:

توجوشی خوان:	کودکان:
دست عباس جدا شد	در کجا شد، کربلا شد
جسم قاسم چاک چاک شد	در کجا شد، کربلا شد
علی اکبر غرق خون شد	در کجا شد، کربلا شد

امروزه در مهدی آباد بهادران مهریز یزد، با فرارسیدن روز اول محرم، مردم برای نماز جماعت به مسجد صاحب الزمان (عج) می آیند و بعد از نماز، زیارت عاشورا می خوانند. پس از آن مراسم «جوش زنی» شروع می شود؛ به این صورت که مردان حاضر در مسجد در دو دسته به شکل دایره قرار می گیرند و هر فرد با دست چپ خود، لبه پایین پیراهن، کت با کمر فردکناری را می گیرد و با دست راست سینه می زند.

منبع

اصغر شعاع، علی آنی زاده، رقیه حاج محمدیاری، شهرزاد دوستی، الهه شایسته رخ، محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ص 55-65.