حر بن یزید ریاحی
حُرّ بن یزید بن ناجیه بن قَعنَب بن عَتّاب بن حارث بن عمرو بن همام، از تیره بنو ریاح بن یربوع بن حنظله یکی از تیره‌های قبیله تمیم منتسب است. [۱] از این‌رو، وی را ریاحی، یربوعی، حَنظلی و تمیمی خوانده‌اند. [۲]
| اطلاعات اصحاب امام حسین (ع) | |
|---|---|
| نام کامل | حُرّ بن یزید بن ناجیه بن قَعنَب بن عَتّاب بن حارث بن عمرو بن همام |
| نقش های برجسته | فرمانده سپاه عمر بن سعد که به امام حسین (ع) پیوست و به شهادت رسید |
زندگینامه
خاندان حُرّ در زمان جاهلیت و در دوره اسلام از بزرگان بودند. [۳] جدش عَتّاب در پایه‌ای بود که پشت سر نعمان (پادشاه حیره) سوار می‌شد. پس از او فرزندانش قیس و قعنب همان موقعیت را یافتند. [۴] از تاریخ تولد حُرّ اطلاع دقیقی در دست نیست. اگر گزارش‌های حاکی از حضور پسران وی در واقعه کربلا صحت داشته باشد، وی احتمالاً در سال‌های نخست هجری به دنیا آمده است. درباره زندگی حُرّ اطلاعات اندکی وجود دارد. او در سال 60 هجری یکی از شناخته‌شده‌ترین جنگاوران کوفه بود. [۵] اگرچه گفته شده که او صاحب شرطه عبیدالله بن زیاد حاکم کوفه بود، [۶] اما به نظر می‌آید چنین چیزی صحت نداشته باشد. با این حال انتساب وی به فرماندهی بخشی از سپاه اعزامی عبیدالله بن زیاد که از قبایل تمیم و همدان بودند، برای مواجهه با امام حسین (ع) [۷] و نیز انضباط نظامی و پایبندی‌اش به اجرای دقیق فرمان‌های حکومتی، [۸] حضور او را به عنوان صاحب منصبی نظامی نه صاحب شرطه، در دستگاه حکومتی ابن زیاد تأیید می‌کند. این ظن به‌ویژه از آن‌رو تقویت می‌شود که وی ظاهراً با سیاست میانه‌ای نداشته و در هیچ منبعی از عقیده با موضع‌گیری سیاسی‌اش در اوضاع پرتنش کوفه در سال 60 هجری سخنی به میان نیامده است، اگرچه بلعمی در روایتی او را از شیعیانی دانسته که تشیع خود را مخفی می‌کردند [۹] اما به نظر می‌آید که این روایت قابل تردید باشد.
نقش در واقعه کربلا
بستن راه امام حسین (ع)
چون عبیدالله بن زیاد از حرکت امام حسین (ع) به سوی عراق خبر یافت، حُصَین بن نمیر صاحب شرطه کوفه را به قادسیه فرستاد. حصین نیز حُرّ را با هزار سپاهی به منزله مقدمه سپاه از قادسیه روانه کرد. امام حسین (ع) در روز 26 ذی‌حجه در کنار بلندی‌های ذوحُسُم با حُرّ و سپاهیانش روبه‌رو شد. [۱۰] تصریح منابع بر آن است که حُرّ نه برای جنگ بلکه صرفاً برای انتقال امام حسین (ع) نزد ابن زیاد اعزام شده بود و از این‌رو با سپاهیانش در حالی که قبضه شمشیرها را در دست داشتند، رو در روی توقفگاه کاروان امام حسین (ع) صف‌آرایی کرد. [۱۱] امام حسین (ع) که امید به حمایت کوفیان داشت، از حُرّ پرسید که به کمک آنان آمده یا بر ضد آنان است؟ حُرّ گفت: بر ضد شما. سپاه، متشکل از هزار نفر سواره نظام بود. به رغم این صف‌آرایی خصمانه، واکنش امام حسین (ع) صلح‌آمیز بود. چنان‌که به یارانش دستور داد که سپاهیان حُرّ و اسبانشان را سیراب کنند. آن روز که حُرّ راه را بر امام حسین (ع) گرفت، از قادسیه می‌آمد و پسر زیاد برای اینکه هر چه زودتر و بهتر به مقصد برسد، به حصین بن نمیر چنین دستوری داده بود. تا هنگام ظهر هیچ‌گونه مخالفتی از حُرّ دیده نشد. وقت نماز ظهر امام حسین (ع) از حجّاج بن مسروق جعفی خواست که اذان بگوید. پس از اذان، امام حسین (ع) با پوششی روحانی میان دو لشکر ایستاد و به ایراد خطبه پرداخت. در آغازِ سخن به درگاه خداوند سپاس گفته و فرمود: ”ای مردم! من می‌خواهم دلیل حرکت خود را به سوی کوفه بیان کنم تا در پیشگاه خداوند معذور بوده و بر شما نیز حجت را تمام کرده باشم. من به سوی کوفه حرکت نکردم مگر بعد از آنکه نامه‌ها و فرستادگان شما آمدند و گفتند: ما رهبر و زمامدار نداریم، تو رهبری و زمامداری ما را بپذیر تا خدا به وسیله رهبری تو، ما را بر حق و راستی مجتمع سازد. اینک من آمده‌ام. پس اگر شما هنوز بر همان عقیده‌اید و با من عهد و پیمان می‌بندید که در یاری‌ام بکوشید، در این صورت به شهر شما می‌آیم و اگر پیمان نمی‌بندید و از آمدنم دلگیر و رنجیده‌اید، از همین جا برمی‌گردم“. [۱۲] هیچ یک از لشکریان پاسخی ندادند. حضرت به مؤذن فرمود: اقامه نماز بگوید. چون حُرّ ابراز تمایل کرد که با یارانش در نماز به امام حسین (ع) اقتدا کند، امام حسین (ع) پذیرفت و متعاقباً با یادآوری مکاتبات و درخواست‌های مکرر کوفیان مبنی بر عزیمت امام حسین (ع) به کوفه و در دست گرفتن زمام امور، تصریح کرد که چنانچه کوفیان از درخواست خود پشیمان شده‌اند، باز می‌گردد. حُرّ از وجود چنین مکاتباتی اظهار بی‌اطلاعی کرد و گفت که او و همراهانش در زمره نویسندگان نامه‌ها نبوده‌اند و از این نامه‌ها هم خبری ندارد و مأموریت دارد که امام حسین (ع) را به کوفه نزد عبیدالله بن زیاد ببرد. امام حسین (ع) فرمود: مرگ بر تو نزدیک‌تر است از این اندیشه که در سر داری. آنگاه به عقبة بن سمعان فرمود که خورجین نامه‌ها را بیاورد و آنها را به حُرّ نشان داد. چون امام حسین (ع) با یاران خویش عزم بازگشت نمود، حُرّ ممانعت کرد. امام حسین (ع) به‌جِد قصد بازگشت به حجاز را نمود و حُرّ مانع شد و فاجعه از این‌جا آغاز شد. حُرّ گفت: من مأموریت ندارم که با تو بجنگم، بلکه مأموریتم این است که از تو جدا نشوم تا تو را به طرف کوفه راهنمایی کنم و پیشنهاد نمود که امام حسین (ع) راهی غیر از راه کوفه و مدینه در پیش گیرد تا وی بتواند از ابن زیاد کسب تکلیف کند و گفت امیدوارم خداوند زمینه‌ای فراهم آورد که من به درگیری با شما مبتلا نشوم. آنگاه امام حسین (ع) و یارانش در مسیر عُذَیبُ الهِجانات و قادسیه حرکت کردند و حُرّ نیز همراه آنان بود. [۱۳] حُرّ تنها به وظیفه خود می‌اندیشید و بر آن بود تا امام حسین (ع) را به کوفه برساند و خود را از اینکه با فرزند پیامبر (ص) درگیر کند، رها سازد و در عافیت بماند. او همچنین گفت که فکر نمی‌کند مسلمانی باشد که انتظار شفاعت جدّ تو را نداشته باشد و اگر من با تو بجنگم در دنیا و آخرت زیان خواهم دید. این‌ها نشان می‌داد که زمینه تحول درونی در حُرّ وجود داشته است.
سخنان تعیین‌کننده و بیان‌کننده فلسفه نهضت عاشورا
امام حسین (ع) همچنان مسیر را به سمت قادسیه کج می‌کرد تا هر چه بیشتر از کوفه دور شود. این مسیر ادامه یافت تا در روز بیست و هشتم ماه ذی‌الحجه به ”بیضه“ رسیدند. در بیضه که منطقه‌ای در میان واقصه و عذیب بود، برای برداشتن آب فرود آمدند. امام حسین (ع) در آنجا خطبه‌ای خواند که از جمله سخنان تعیین‌کننده و بیان‌کننده فلسفه نهضت عاشورا است. امام حسین (ع) روی نامه‌ها و دعوت مردم تکیه می‌کرد. به‌علاوه، درباره ماهیت حکومت اموی سخن می‌گفت و امامت را از آن‌ِ خود می‌دانست. متن سخنان امام حسین (ع) چنین است: ”اَیهَا النّاس‌ُ! اِن‌َّ رَسُول‌َ اللهِ قال‌َ: مَن‌ْ رَای سُلْطاناً جائِراً مُسْتَحِلاًّ لِحُرُم‌ِ اللهِ ناکثاً لِعَهْدِاللهِ مُخالِفاً لِسُنَّة‌ِ رَسُول‌ِاللهِ یعْمَل‌ُ فی عِبادِ اللهِ بِالاءِثم‌ِ وَ الْعُدْوان‌ِ فَلَم‌ْ یغَیرْ عَلَیه‌ِ بِفِعْل‌ٍ وَ لا قَول‌ٍ کان‌َ حَقّاً عَلَی اللهِ اَن‌ْ یدْخِلَه‌ُ مُدْخَلَه‌ُ اَلا وَ اءِن‌َّ هؤُلاءِ قَد لَزِموُا طاعَة‌َ الشَّیطان‌ِ وَ تَرَکوا طاعَة‌َ الرَّحْمن‌ِ وَ اَظْهَرُوا الْفَسادَ، وَ عَطَّلُوا الْحُدُودَ، وَ اسْتَاثَرُوا بِالْفَی‌ءِ وَاَحَلّوُا حَر'ام‌َ اللهِ وَ حَرَّمُوا حَلا'لَه‌ُ وَ اَنْا اَحَق‌ُّ مَن‌ْ غَیرَ قَدْ اَتَتْنی کتُبُکم‌ْ، وَ قَدِمَت‌ْ عَلَی‌َّ رُسُلُکم‌ْ بِبَیعَتِکم‌ْ اَنَّکم‌ْ لا تُسَلِّمُونی وَلا' تَخْذُلُونی، فَاِن‌ْ تَمَمْتُم‌ْ عَلی بَیعَتِکم‌ْ تُصیبُوا رُشْدَکم‌ْ فَانَا الْحُسَین‌ُ بْن‌ُ عَلِی‌ٍّ وَ ابْن‌ُ فاطِمَة‌َ بِنْت‌ِ رَسُول‌ِ اللهِ نَفْسی مَع‌َ اَنْفُسِکم‌ْ وَ اَهْلی مَع‌ْ اَهْلیکم‌ْ، فَلَکم‌ْ فِی‌َّ اُسْوَة‌ٌ، وَ اءِن‌ْ لَم‌ْ تَفْعَلُوا وَ نَقَضْتُم‌ْ عَهْدَکم‌ْ وَ خَلَعْتُم‌ْ بَیعَتی مِن‌ْ اَعْناقِکم‌ْ فَلَعَمْری ما هِی‌َ لَکم‌ْ بِنُکرٍ لَقَدْ فَعَلْتُمُوها بِاَبی وَ اَخی وَ ابْن‌ِ عَمّی مُسْلِم‌ٍ! وَ الْمَغْرُورُ مَن‌ْ اِغْتَرَّبِکم‌ْ فَحَظَّکم‌ْ اَخْطَاتُم‌ْ وَ نَصیبَکم‌ْ ضَیعْتُم‌ْ وَ سَیغْنی اللهُ عَنکم‌ْ وَ السَّلامُ عَلَیکم‌ْ وَ رَحمَة‌ُ اللهِ وَ بَرَکاتُه‌ُ “ [۱۴]
ای مردم! پیامبر خدا فرمود: هرکس فرمان‌روایی ستم‌پیشه را ببیند که حلال خدا را حرام می‌شمرد، پیمان الهی را می‌شکند و به عدالت رفتار نمی‌کند، با سنت رسول‌الله مخالفت می‌ورزد و در میان بندگان خدا به گناه و تجاوز و دشمنی عمل می‌کند و آنگاه با سخن و اقدام درصدد تغییر اوضاع برنیاید، شایسته است که خداوند او را همنشین همان ستمگر قرار دهد و به همان جایی از دوزخ ببرد که آن سلطان ستمگر را می‌برد. آگاه باشید این زمامداران به اطاعت شیطان در آمده‌اند و پیروی خداوند رحمان را رها کرده‌اند. فساد را آشکار نمودند. حدود الهی را معطّل گذاردند. بیت‌المال را چپاول‌کردند. حرام خدا راحلال و حلالش را حرام نمودند. من سزاوارترین فرد، برای زمامداری حکومت اسلامی هستم و از شما نمایندگان و نامه‌های بسیار به دستم رسید که همه یک‌پارچه وعده همراهی دادند و اظهار علاقه نمودند. اکنون اگر بر پیمان خویش پای‌بند باشید، بهره خود را برده‌اید و راه صحیح را یافته‌اید. من حسین بن علی نواده رسول خدایم. خودم در کنار شما خواهم بود. خانواده‌ام با خاندان شما و فرزندانم با شمایند. رفتارم الگو و اسوه برای همه خواهد بود. اگر چنین نکردید و پیمان شکستید و دست از یاری من شستید و بیعت مرا از خود برداشتید، این رفتار ناپسند و ناسزاوار است. همان‌گونه که با پدر و برادر و پسر عمویم مسلم رفتار کردید. فریب خورده کسی است که بر شما دل بندد و شما نیز بهره‌ای را که طلب می‌کنید، به دست نیاورده و نصیب خود را تباه نموده‌اید. آری! هر کس پیمان‌شکنی کند بر خویشتن جفا نموده و خداوند نیز ما را از شما بی‌نیاز خواهد گردانید. و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
گفت‌وگو با امام حسین (ع)
حُرّ اگر چه مأمور جنگ نبود اما از همان ابتدا احتمال وقوع درگیری با امام حسین (ع) آزارش می‌داد. او احساس کرد از سخنان امام حسین (ع) عطر جهاد و مقاومت برمی‌خیزد، به امام حسین (ع) هشدار داد که از این تصمیم برگردد و آهنگ کارزار نکند که اگر بجنگد، حتماً کشته خواهد شد. اما امام حسین (ع) قاطعانه پاسخ داد و به وی خاطر نشان ساخت که از مرگ و شهادت در راه خدا ترسی ندارد و مرگ در راه حق و رسیدن به عزت و شرف از هر چیز آسان‌تر است. [۱۵] امام حسین (ع) فرمود: مرا از کشته شدن می‌ترسانی و خیال می‌کنی که هرگاه مرا کشتید روزگار را به آسایش به‌سر خواهید برد؟ من امروز همان سخنی را به تو می‌گویم که آن برادر اوسی که قصد یاری پیامبر اکرم (ص) را داشت، به پسر عمویش گفت: [۱۶]
سَاَمْضی وَ ما بِاْلمَوْت‌ِ عارٌ عَلَی‌الْفَتی | ||
وَ واسَی الرِّجال‌َ الصّالِحین‌َ بِنَفْسِهِ | ||
اُقَدَّم‌ُ نَفْسی لا اُریدُ بَقاءَها | ||
فَاِن‌ْ عِشْت‌ُ لَم‌ْ اُلَم‌ْ وَ اِن‌ْ مُت‌ٌّ لَم‌ْ اُذَم‌ْ | ||
اِذ'ا ما نَوی حَقًّا وَ جاهَدَ مُسْلِماً | ||
وَ فارَق‌َ مَذْموُماً وَ خالَف‌َ مُجْرِماً | ||
لِتَلْقَی خَمیساً فِی الْوَغاءِ عَرَمْرَما | ||
کفی بِک‌َ ذُلاًّ اَن‌ْ تَعیش‌َ وَ مَرْغَماً |
به زودی می‌روم، مرگ برای جوانمرد ننگ نیست وقتی انگیزه‌ای درست و نیکو دارد و در راه حق جهاد می‌کند و مسلمان است.
جان خود را فدای انسان‌های صالح می‌کند و از انسان‌های تباه شده یا فریب خورده و خوار دوری می‌نماید.
در حالی که دیگر آهنگ ماندن ندارم جان خویش را آماده کرده‌ام تا در گرماگرم جنگ با هر پنج بخش لشکری بزرگ دیدار کنم.
اگر زنده ماندم، پشیمان نیستم و اگر مُردم، ملامت نمی‌شوم. برای تو خواری همین بس که به ننگ بمانی.
همین تحلیل و تبیین از مرگ و زندگی و عزت و سرافکندگی بود که جان آماده حُرّ را شعله‌ور ساخت. او دیگر چیزی نگفت و با فاصله اندکی از امام حسین (ع) در کنار کاروان به راه افتاد. کاروان امام حسین (ع) زیر نظر نظامیان کوفه به راه خود ادامه می‌داد. تمام دغدغه حُرّ این بود که مبادا جنگ شروع شود و از طرف دیگر مراقب بود که امام حسین (ع) به حجاز باز نگردد. در بیست و هشتم ذی‌الحجه کاروان به ”عُذَیب‌ِ الهِجانات“ رسید و چهار تن از شیعیان امام حسین (ع) از کوفه نزد حضرت رسیدند. حُرّ قصد دستگیر کردن و یا بازگرداندن آنان را داشت، اما امام حسین (ع) مانع شد و فرمود: آنان یاران من هستند و در حکم همراهان من محسوب می‌شوند و من با تمام نیرو از آنان دفاع می‌کنم. اگر تو به پیمان صلح خود وفادار هستی، باید مزاحم آنان نشوی و اگر بخواهی آنان رادستگیر یا به کوفه برگردانی، با تو خواهم جنگید. حُرّ که قصدش نرمی و مسالمت بود، از مزاحمت این افراد خودداری کرد. [۱۷]
نامه عبیدالله بن زیاد
به هر حال کار بدین منوال گذشت تا به سرزمین نینوا رسیدند. مالک بن نَسر کندی نامه عبیدالله بن زیاد را به حُرّ داد مبنی بر آنکه بر حسین و یارانش سخت بگیرد و آنان را در زمینی بی‌آب و علف و بی‌حصار متوقف کند و نوشت که فرستاده‌ام مأموریت دارد همراه تو باشد تا ببیند که چگونه فرمان من انجام می‌شود. [۱۸] به این صورت توافق حُرّ با امام حسین (ع) در روز دوم محرم پایان یافت. حُرّ که در تنگنا قرار گرفته بود و پیک ابن زیاد به مراقبت و جاسوسی او گماشته شده بود، به‌ناچار کاروان امام حسین (ع) را متوقف کرد و درخواست امام حسین (ع) و یارانش را مبنی بر اردو زدن در روستای غاضریه یا شُفَیه در همان حوالی نپذیرفت. امام حسین (ع) ناگزیر در کربلا نزدیک روستای عَقر در نزدیکی رود فرات اردو زد و حُرّ برای عبیدالله بن زیاد نامهای نوشت که امام حسین (ع) و خانواده و یاران او در کربلا فرود آمده‌اند. [۱۹]
پیوستن به سپاه امام حسین (ع)
حُرّ اگرچه اقدامی سختگیرانه کرد، اما رفتارش با امام حسین (ع) محترمانه بود. حتی گفته‌اند یک‌بار با اشاره به حرمت خاص فاطمه (س) از پاسخ‌گویی به امام حسین (ع) احتراز کرد. [۲۰] وی که همچنان به برقراری صلح امید داشت، با رسیدن لشکر چند هزار نفری عمر بن سعد به کربلا و عزم کوفیان برای جنگ با امام حسین (ع)، شگفت‌زده شد. برای حُرّ که از شنیدن سخنان امام حسین (ع) سخت متأثر و منقلب شده بود، مشاهده عهدشکنی و جنگ‌طلبی کوفیان، بی‌توجهی آنان به خطابه‌های مکرر امام از دوم تا دهم محرم و ممانعتشان از دسترسی امام حسین (ع) و یارانش به آب، تردیدی باقی نگذاشت که دسیسه‌ای ناگوار در حال شکل‌گیری است و آنگاه که متوجه شد سربازان عزیمت جدال با آن حضرت را دارند و پس از پرسش از عمر بن سعد که با این مرد خواهی جنگید؟ و پاسخ عمر بن سعد که آری! به خدا سوگند نبرد سختی کنم که کمترین اثرش جدا شدن سرها از بدن‌ها و قطع گردیدن دست‌ها خواهد بود، [۲۱] از این‌رو در تغییر جهتی آشکار، در روز دهم محرم لشکرش را رها کرد و در جایگاه دوری از سپاهیان ایستاد. او می‌دید که تقابل و جنگ، گریزناپذیر و کشته شدن امام حسین (ع) امری آشکار است. اسبش را حرکت داد و آرام آرام از سپاه کناره گرفت در حالی که فقط یک نفر از افراد قبیله‌اش به نام قُرَّة بن قیس همراهش بود. حُرّ خطاب به قرّة گفت: آیا امروز اسبت را آب داده‌ای؟ قرّة پاسخ منفی داد. حُرّ گفت: نمی‌خواهی سیرابش کنی؟ قرّة گوید: به خدا سوگند خیال می‌کردم هدف او این است که در معرکه قتال شرکت نکند و نمی‌خواهد که او را به این حال ببینم، به همین دلیل به طرف شریعه حرکت کردم و او را تنها گذاشتم. [۲۲] حُرّ از منطقه نظامی دور شد و به طرف اردوی امام حسین (ع) حرکت کرد و آرام آرام به آنجا نزدیک شد. او در عرض چند لحظه از بی‌نهایت حضیض رو به بی‌نهایت اوج حرکت کرد و شقاوت همیشگی را به سعادت ابدی مبدل ساخت. آنگاه اسب خود را دوانید و به نزدیکی امام حسین (ع) پیش رفت و در حالی که هر دو دستش را بر سر نهاده بود، می‌گفت: ”اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّی وَ اَتُوب‌ُ اِلَیه“ نگاهش به آسمان بود و با دیدگانی اشکبار زمزمه می کرد: بارالها به‌سوی تو باز می‌گردم و امیدوارم که بپذیری! خدایا من دل‌های دوستان تو و فرزندان پیامبرت را به هراس افکندم. این گناه بزرگ را بر من ببخشای! اکنون درست در مقابل امام حسین (ع) رسیده بود. گفته‌اند که وی با حالتی پریشان با امام حسین (ع) مواجه شد. دست بر سر، چکمه بر گردن، سپر واژگون و با چشمانی گریان. عرض کرد: فدایت شوم ای پسر پیامبر! من همان کسی هستم که تو را از بازگشت به وطنت جلوگیری نمودم و راه را بر شما بستم و شما را در بیابان‌ها گرداندم و در این سرزمین سخت و ناهموار، مجبور به ماندن کردم. گمان نمی‌کردم که این قوم با شما اینگونه رفتار کنند و پیشنهاد تو را نپذیرند و کار بدین‌جا کشیده شود و حرمت شما را نگاه ندارند. به خدا سوگند اگر می‌دانستم که سرانجام کار چنین است، هرگز مرتکب کاری که انجام دادم، نمی‌شدم. اینک پشیمان شده‌ام و به درگاه خدا توبه می‌کنم و می‌خواهم جانم را فدایت سازم. آیا برای من راهی است و خداوند توبه مرا می پذیرد؟ [۲۳] امام حسین (ع) فرمود: آری خداوند توبه‌پذیر است و گناهان تو را می‌آمرزد. اینک فرود آی! حُرّ اظهار داشت: اگر من در راه شما سواره کارزار نمایم بهتر است از جنگیدن پیاده. اگرچه سرانجام کار من به فرود آمدن از اسب خواهد انجامید. امام حسین (ع) فرمودند: هرگونه خود دانی عمل کن. خداوند رحمت خویش را بر تو ارزانی دارد. [۲۴] تغییر موضع این فرمانده ارشد ابن زیاد چنان شگفت‌آور بود که برخی در تبیین علت آن، به عواملی چون بشارت سروش غیبی به حُرّ یا رؤیای صادقه او متوسل شده‌اند. [۲۵] که البته چنین وجهی، صرف‌نظر از صحت و سقم آن، از ارزش انتخاب حساس و دشوار او نمی‌کاهد. بیضون معتقد است تربیت صحیح، مؤثرترین عامل در تصمیم‌گیری او بود. [۲۶] برخی سخنان وی در آستانه پیوستن به امام حسین (ع) نیز بر انتخابی بودن کار او صحه می‌گذارد. از جمله زمانی که به سمت اردوی امام حسین (ع) در حرکت بود، مُهاجر بن اوس که حُرّ را با وضع غیرعادی دید، به او گفت: می‌خواهی حمله کنی؟ حُرّ پاسخی نداد، اما لرزه بر پیکرش افتاده بود. مهاجر گفت: من از کار تو در شگفتم و درباره تو به شک افتاده‌ام. به خدا سوگند تاکنون هرگز تو را در چنین حالتی ندیده بودم و اگر از من دلیرترین مرد کوفه را سراغ می‌گرفتند، فقط تو را معرفی می‌نمودم. این چه حالتی است که در تو می‌بینم؟ حُرّ گفت: خودم را در میان بهشت و دوزخ می‌بینم، ولی به خدا قسم من بر بهشت چیزی را برنمی‌گزینم، اگرچه قطعه قطعه شوم و مرا در آتش بسوزانند. [۲۷]
تقاضا از امام حسین (ع)
زمان توبه حُرّ تا شهادت وی چندان به طول نیانجامید. بنا بر روایتی، از امام حسین (ع) تقاضا کرد که چون نخستین کسی بودم که بر امام حسین (ع) خروج کرده، امام حسین (ع) اجازه دهد که نخستین مبارز و شهید باشد. [۲۸]
سخن با کوفیان
وی بلافاصله پس از پیوستن به امام حسین (ع)، راهی میدان نبرد شد و در برابر دیدگان امام حسین (ع) رو به لشکر کوفه ایستاد و با آنان سخن گفت. او تابلو پیروزی نظامی امام حسین (ع) و سپاه او شد. امام حسین (ع) از فرماندهان سپاه دشمن سرباز گرفته بود. سربازی چون حُرّ، چهره‌ای شناخته شده و انگشت‌نما در دلیری و جنگاوری. حُرّ گفت: ای کوفیان! مادرانتان به عزایتان بنشینند و اشک حسرت بر شما بریزند. این بنده نیکوکار و صالح خدا را دعوت کردید و تعهد نمودید به مجرد اینکه بر شما وارد شود در راه او جان ببازید و خود را تسلیم او نمایید. اینک که به سوی شما آمده، برخلاف وعده خود او را رها ساخته و بر علیه او شوریده‌اید و بر او شمشیر کشیده و می‌خواهید او را بکشید؟ از یاری با او کوتاهی ورزیده، کینه او را به دل‌گرفته، از همه‌سو او را محاصره کرده و نمی‌گذارید در این زمین پهناورِ خداوند به سویی رود و مانند اسیر در دستان شما مانده و اختیار نفع و ضرر خود را ندارد. او و زنان و فرزندان و خاندانش را از وطن آواره نموده، از این آب فرات که یهود و نصاری و مجوس و سگ و خوک از آن می‌آشامند، منعشان کرده‌اید، چنان‌که نزدیک است کسان او از تشنگی نابود شوند. پاس و حرمت محمد (ص) را درباره فرزندان او نگاه نداشتید. بد معامله‌ای با یادگار رسول الله (ص) کردید. خداوند در روز تشنگی شما را سیراب نسازد. [۲۹] سخنان پسر ریاحی که به پایان رسید در سپاه غلغله‌ای ایجاد شد و او را هدف تیر قرار دادند. حُرّ به جانب امام حسین (ع) بازگردید. سخن حُرّ بر جان یک نفر از یاران عمر بن سعد به نام یزید بن زیاد بن مَهاجر اثر کرد و او نیز به اردوی امام حسین (ع) پیوست.
رجزخوانی
پس از گفتگویی دوباره و بی‌نتیجه با عمر بن سعد و ذکر سخنانی در تقبیح رفتار زشت کوفیان، رجزگویان با آنان جنگید و در حالی که شعری از عنتره شاعر عرب را می‌خواند به دشمن یورش برد:
[۳۰] مازِلت‌ُ أرْمیهِم‌ْ بِثُغرَة‌ِ نَحرِهِ | ||
وَ لَبانِه‌ِ حَتّی تَسَرْبَل‌َ بِالدَّم‌ِ |
همواره گلوگاه و سینه او را با تیر زدم، آن‌سان که پیراهنی از خون بر قامتش نشست.
حُرّ بر دشمن می‌تاخت و آنان را به هلاکت می‌رساند و می‌خواند: [۳۱]
اِنّی اَنَا الحُرّ وَ مَأوی الضَّیف | ||
عَن خَیر مَن حَلَّ بِلاد الخَیف | ||
اَضرِبُ فی اَعناقکم بالسَّف | ||
اضربُکُم و لا اَری مِن حَیف |
من حُرّم، پناهگاه میهمان و زبانزد مهمان‌نوازی که گردن‌هایتان را به شمشیر می‌سپارم. من پاسدار بهترین مرد سرزمین مکه‌ام. می‌جنگم و شمشیر می‌زنم و پروا نمی‌کنم که نبرد من ستمگرانه نیست.
شهادت
در موقع حمله حُرّ، زهیر بن قین به کمک او می‌آمد و هر بار دشمن حُرّ را محاصره می‌نمود، زهیر حلقه محاصره را می‌شکست و گاهی بر عکس عمل می‌شد یعنی زهیر در حلقه محاصره قرار می‌گرفت و حُرّ برای نجات وی اقدام می‌کرد. سرانجام لشکر پیاده با هجوم ناگهانی بر حُرّ تاختند و او را بر زمین افکندند و سرانجام، پس از چندین نوبت نبرد، توسط ایوب بن مسحرح به شهادت رسید. [۳۲] طبری نوشته است که حُرّ دو نفر به نامهای یزید بن سفیان و مزاحم بن حُرَیث را کشت. [۳۳] یاران امام حسین (ع) جسم بی‌رمق او را از منطقه نبرد دور کردند و امام حسین (ع) خود بر بالینش نشست و در حالی که او را نوازش می‌کرد، فرمود: ”اَنْت‌َ الْحُرُّ کما سَمَّتْک‌َ بِه‌ِ اُمُّک‌َ وَ اَنْت‌َ الْحُرُّ فِی الدُّنیا وَ اَنْت‌َ الْحُرُّ فِی الاخِرَةِ“ [۳۴] تو حُرّی! آزاده‌ای! همان‌گونه که مادرت تو را حُرّ نامیده است. تو به راستی در دنیا آزاد مردی و در آخرت سعادتمند. دو بار در زیارت رجبیه و یک‌بار در زیارت ناحیه مقدسه به وی سلام داده شده است: ”السَّلامُ عَلَی الحُرِّ بنِ یزیدَ الرِّیاحی“. بنا به برخی منابع متأخر، پسران، برادر و غلام حُرّ نیز همزمان با حُرّ به امام حسین (ع) پیوستند و در واقعه کربلا به شهادت رسیدند. [۳۵]
اعقاب
درباره اعقاب حُرّ اشاراتی در دست است. حمدالله مستوفی بر آن است که خاندان مستوفیان قزوین که وی به آن تعلق دارد، از اعقاب حُرّ بن یزید ریاحی‌اند. [۳۶] همچنین بنا به نقل احمد بن الحسن برادر شیخ حُرّ عاملی در کتاب الدُرالمَسلوک، نسب خاندان حُرّ عاملی به حُرّ بن یزید ریاحی می‌رسد. سید محسن امین دلیلی بر صحت این نسبت نیافته و به نقل از یکی از افراد خاندان حُرّ که معصر امین بوده، نسب نامهای را آورده ولی در هیچ‌یک از آثار شیخ حُرّ عاملی به چنین مطلبی اشاره نشده است. [۳۷] به گفته امین، گروهی از قبیله حُرّ پس از واقعه کربلا، جسد وی را در مکانی دورتر از سایر شهدا به خاک سپردند. [۳۸] در قرن دهم، مزار حُرّ شناخته شده بود و گفته شده است که شاه اسماعیل اول صفوی، بقعه‌ای بر آن نهاد. [۳۹] در دوره قاجار، مادر آقاخان محلاتی اقدام به تعمیر بقعه نمود و نیز صحنی قلعه مانند برای آن بنا نهاد تا در مقابل خطر راهزنان، مأمنی برای زائران باشد. [۴۰] حسین خان شجاع السلطنه، مرقد حُرّ را بازسازی کرد و در 1330 هجری سید عبدالحسین کلیددار، ایوان آرامگاه او را مرمت کرد. [۴۱] این مزار در چند کیلومتری بارگاه امام حسین (ع) از سمت مغرب قرار دارد که بر آن قبه و بارگاهی برپاست. [۴۲] اما درباره صحت انتساب این مزار به حُرّ تردید وجود دارد. برخی ضمن ردّ انتساب، برآن‌اند که وی در کنار دیگر شهدای کربلا و در نزدیکی امام حسین (ع) مدفون است. [۴۳] لیکن به نظر سید محسن امین شهرت این مزار و تقید مردم به زیارت آن، غیر مستند نیست. [۴۴] همچنین نوشته‌اند پس از شهادت وی، امام حسین (ع) دستمال یا دستار خود را بر سر او بست و در عصر شاه اسماعیل صفوی پس از شکافتن قبر او، او را با لباس خون‌آلود و دستمال بسته بر سر دیدند. وقتی دستمال را گشودند تا به شاه اسماعیل بسپارند، خون تازه جوشید و مزار خونین شد. دیگر بار دستمال را بستند. [۴۵]
منبع
مرضیه محمدزاده، شهیدان جاوید، نشر بصیرت، ص 323-335.
پی نوشت
- ↑ جمهرة النسب، ج1، ص216،213.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص489،476،472؛ الاخبار الطوال، ص249؛ تاریخ طبری، ج5، ص422.
- ↑ ابصار العین فی انصار الحسین، ص203.
- ↑ آینه‌داران آفتاب، ج1، ص629.
- ↑ ر.ک : تاریخ طبری، ج5، ص427،392؛ البدایه و النهایه، ج8، ص195.
- ↑ ر.ک : المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج5، ص335؛ تاریخ ابن الوردی، ج1، ص231.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص422.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص473؛ الاخبار الطوال، ص252؛ تاریخ طبری، ج5، ص402-403.
- ↑ تاریخنامه طبری، ج4، ص704.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص472؛ الاخبار الطوال، ص249؛ تاریخ طبری، ج5، ص400؛ ارشاد، ج2، ص78،69؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج1، ص330،327.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص473؛ الاخبار الطوال، ص249-250؛ تاریخ طبری، ج5، ص400؛ ارشاد، ج2، ص80؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج1، ص332.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص400؛ ارشاد، ج2، ص80؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج1، ص332.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص472-473؛ الاخبار الطوال، ص249-250؛ تاریخ طبری، ج5، ص402-403؛ ارشاد، ج2، ص78-80.
- ↑ وقعة الطف، ص172؛ الاخبار الطوال، ص246؛ تاریخ طبری، ج5، ص402-403.
- ↑ وقعة الطف، ص172-173؛ انساب الاشراف، ج2، ص473؛ ارشاد، ج2، ص80؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص49.
- ↑ وقعة الطف، ص173؛ ارشاد، ج2، ص78-80؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص49.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص473-474؛ تاریخ طبری، ج5، ص403-404؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج1، ص331-333.
- ↑ الاخبار الطوال، ص251؛ تاریخ طبری، ج5، ص408-409؛ ارشاد؛ ج2، ص81-84؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج1، ص334.
- ↑ الاخبار الطوال، ص251-252؛ تاریخ طبری، ج5، ص408-409؛ ارشاد؛ ج2، ص84؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج1، ص334.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص473؛ تاریخ طبری، ج5، ص402.
- ↑ ارشاد، ج2، ص99؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص12؛ نهایة الارب، ج7. ص185.
- ↑ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص12؛ نهایة الارب، ج7. ص185.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص475-476؛ تاریخ طبری، ج5، ص422،392؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص12.
- ↑ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص12.
- ↑ امالی صدوق، ص218؛ مُثیر الاحزان، ص59؛ القول السدید بشأن الحُرّ الشهید، ص96.
- ↑ ر.ک : موسوعة کربلا، ج1، ص678-679.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص479،476؛ الاخبار الطوال، ص254؛ ارشاد، ج2، ص99؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص12.
- ↑ الفتوح، ج5، ص101؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص13.
- ↑ ارشاد، ج2، ص99-100؛ نهایة الارب، ج7، ص186.
- ↑ لواعج الاشجان، ص272؛ ارشاد، ج2، ص100.
- ↑ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص13.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص517،494،489،476؛ تاریخ طبری، ج5، ص428-429؛ ارشاد، ج2، ص102-104.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص440-441.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص517؛ تاریخ طبری، ج5، ص428؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص14.
- ↑ ر.ک : مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص13؛ روضة الشهداء، ص281-282؛ القول السدید بشأن الحُرّ الشهید، ص120-127؛ انصار الحسین، ص84-85.
- ↑ تاریخ گزیده، ص811-812.
- ↑ اعیان الشیعه، ج2، ص494؛ الفوائد الرضویه، ج2، ص756.
- ↑ اعیان الشیعه، ج1، ص613.
- ↑ الانوار النعمانیه، ج3، ص265-266.
- ↑ سفر نامه ادیب الممالک به عتبات، ص213.
- ↑ خاک پاکان، ص97.
- ↑ اعیان الشیعه، ج24، ص614؛ انصار الحسین، ص142.
- ↑ ارشاد، ج2، ص126،114؛ اللؤلؤ و المرجان، ص106.
- ↑ اعیان الشیعه، ج1، ص613.
- ↑ تنقیح المقال، ج1، ص260.