سقانفار
سقانفار بنای سنتی، مخصوص عزاداری و ادای نذر در منطقه مازندران است.
مفهوم
سقّانِفار یا ساقی نِفار نام عمومی بناهای سنتی خاصی در شهرها و ورستاهای منطقه مازندران است که برای برگزاری مراسم عزاداری مذهبی و ادای نذر استفاده می‌شود.
تاریخچه
پیشینه ساخت سقانفارها به شکل کنونی دقیقا مشخص نیست. اکثر سقانفارهای باقی مانده قدمتشان به اواسط دوره قاجار می‌رسد. اما این احتمال وجود دارد که پیش از آن دوره نیز سقانفارهایی بوده‌اند که اثری از آنها باقی نمانده‌است.
از سقانفار های معروف استان مازندران:
- سقانفار تنهاکلا بابل
- سقانفار شیاده
مشخصات بنا
بنای سقانفار در نمایی ساده و چهارگوش، معمولا از جنس چوب و در دوطبقه ساخته شده و با فاصله‌ای از سطح زمین روی پایه‌های قطور چوبی استقرار یافته‌اند. سقانفار مشخصا نام طبقه فوقانی این بنا است و طبقه زیرین که گاه اتاقی محصور و گاهی فضایی متشکل از پایه‌های قطور چوبی است، «زیر تخت» نامیده می‌شود. این دو طبقه با پلکان یا نردبان به هم راه دارند. غالبا این بناها در مجاورت یک مکان مذهبی (مسجد، تکیه و حسینیه) و به عنوان جزئی در محوطه قبرستان واقع شده‌است. معماری این بناها بازمانده معماری سنتی مازندران است و طبق گزارش سفرنامه ها در گذشته منازل شخصی آن منطقه هم به همین سبک و سیاق ساخته میشدند.
ویژگی مهم سقانفار انتساب به حضرت عباس(ع) است که از وجود واژه سقا یا ساقی در نام این بنا مشخص است. کما آنکه به سقانفار، «ابوالفضلی» هم گفته می‌شود. سقانفارها به یاد آن حضرت و معمولا در قالب نذر او ساخته شده و وقف او شده‌اند.
دیواره های داخلی سقانفارها معمولا با استفاده از هنرهای نقاشی، خوشنویسی و منبت کاری تزئین شده‌اند. مهم ترین مضامین این نقاشی‌ها عبارت است از: وقایع و شخصیتهای مذهبی تاریخ اسلام به ویژه عاشورا، شمایل پیامبر(ص) و اهل بیت، بهشت، جهنم و فرشتگان، داستانهای اسطوره‌ای نبرد مانند رستم و دیو، ضحاک ماردوش، افسانه‌های کهن، موجودات خارق العاده و ماورای طبیعی، نقوش هندسی مانند شمسه، نقوش گیاهی مانند بته جقه و به خصوص درخت سرو و نقش خورشید به ویژه در ترکیب شیر و خورشید میباشد. در این میان بیشترین نقاشی‌ها با مضمون وقایع مختلف مربوط به حضرت عباس(ع) در روز عاشورا است. علاوه بر نقوش اشعاری نیز بر سقف یا دیواره‌های سقانفار خوشنویسی شده که اغلب آنها مراثی عاشورا خصوصا ترکیب بند محتشم کاشانی و اشعاری در منقبت امام حسین(ع) و به ویژه حضرت عباس(ع) است. مضامین دیگری مانند مدح شاهان، بانی بنا و هنرمندان سازنده آن نیز در اشعار آمده است.
کاربری سقانفار
کاربری اصلی سقانفار برگزاری عزاداری حضرت عباس(ع) در دهه محرم به ویژه تاسوعا و عاشورا توسط جوانان و آب رسانی به دیگر عزاداران بوده‌است. برای این کار غالبا در سقانفارها ظرف بزرگ و بیضی شکل قرار می‌دادند و در آنها آب می‌ریختند. در دیگر ایام سال از سقانفار برای برگزاری مراسم عزاداری یا جشن و نیز پختن نذری یا انداختن سفره ابالفضل استفاده می‌شود. از رایج ترین نذرهای مربوط به سقانفار پختن شیر آش در ماه محرم و نذر سماور است.
هر کدام از طبقات سقانفار، کارکرد و تعریف مجزایی دارد. در یک تعریف طبقه بالا محل قرارگیری نوحه خوان و طبقه زیرین محل عزاداران یا اطعام ایشان با آب و چای بوده است. در سقانفارهای بزرگتر در ایام عزاداری زنان در طبقه پایین و مردان در طبقه بالا جمع شده و عزاداری می‌کردند. وسایل پذیرایی از عزاداران نیز در طبقه اول قرار داده می‌شد. در تعریفی دیگر سقانفار اساسا بنایی مخصوص پسران جوان هر روستا در بازه سنی بلوغ تا پیش از میانسالی بوده و ورود کودکان و پیرمردان به آن ممنوع بوده است. زنان هم حق ورود به سقانفار را نداشته‌اند. تنها در برخی ایام و اعیاد خاص برای پختن آش نذری یا پهن کرده سفره ابوالفضل زنان می‌توانستند وارد طبقه همکف شوند. ظاهرا این تخصص سنی و جنسیتی صورتی نمادین داشته و اشاره به جوانی حضرت عباس(ع) دارد.
مرسوم بوده است که در آستانه محرم دور طبقه زیرین سقانفار را با پارچه سبز می‌پوشاندند. در گذشته هر محله، هر طایفه یا هر روستا سقانفار خاص خود را داشت که به نام آن محله، طایفه یا روستا نامگذاری می‌شد. نگهداری از سقانفار بر عهده تولیت آن است که معمولا منصبی خانوادگی و موروثی است.