شهید جاوید حسین بن علی علیه السلام

شهید جاوید حسین بن علی علیه السلام
نویسنده	نعمت الله صالحی نجف آبادی
ناشر	مؤسسهٔ خدمات فرهنگی رسا
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	1360
چاپ	12
موضوع	نقد و تفسیر
زبان	فارسی
سری	امام حسین
قطع	رقعی. سند

شهید جاوید حسین بن علی علیه السلام کتابی است درباره‌ی تفسیری متفاوت از علت قیام امام حسین که با مخالفت های علمی و غیرعلمی علمای شیعه روبه رو شد که توسط نعمت الله صالحی نجف آبادی نوشته شده است.

درباره‌ کتاب

کتابی است تحلیلی و مشتمل بر مطالب جدید که دربارهٔ مطاوی آن اختلاف شده و به دستاویز آن کشمکش‌های شدیدی رخ داده است. این کتاب، نخست در سال 1349 (1390 ق) منتشر و از آن بسیار استقبال شد. به طوری که در مدت بیست روز، دو هزار جلد آن فقط در قم به فروش رفت و تا سال 1360 (تقریباً یک دهه)، به چاپ دوازدهم رسید. در چاپ دوم آن، اصلاحات و تغییراتی اندک صورت گرفت و چاپ دوازدهم آن، ضمیمه‌هایی دارد و مفصّل‌تر از چاپ‌های پیش است. نگارش این کتاب نزدیک به هفت سال به درازا کشید و پیش از چاپ، بعضی از مطالب آن با افراد صاحب‌نظر به بحث گذاشته شد و برای نظرخواهی به چند تن از عالمان قم و تهران و تبریز داده شد (ص پانزده-شانزده).

از آنجا که نویسنده نظریاتی جدید در این کتاب عرضه داشته، سه تقاضا از خوانندگان کرده است:

1. «مطالب تازهٔ کتاب را برای کوبیدن تصورات مردم نقل نفرمایند»؛

2. به مخالفان کتاب «اعتراض نکنند» تا خاطری آزرده نشود؛

3: نظریات موافق و مخالف خود را برای نویسنده ارسال کنند «تا مورد استفاده قرار گیرد» (ص 461).

شهید جاوید، نخستین کتاب دربارهٔ هدف قیام امام حسین (ع) و از معدود کتاب‌های تحلیلی و استدلالی است. نویسندهٔ کتاب گفته است: «در مسألهٔ قیام امام حسین (علیه‌السلام) که هم جنبهٔ تعقلی دارد و هم جنبهٔ عاطفی، اگر کسی بخواهد به تحقیق و کنجکاوی و جنبهٔ تعقلی آن بپردازد، باید فقط از نیروی فکر و تعقل استمداد کند، نه از نیروی عاطفه، کتاب شهید جاوید چون بر مبنای تحقیق و کنجکاوی تألیف شده، طبعاً بیشتر به جنبهٔ فکری و تعقلی مسأله پرداخته و بحث و استدلال را تعقیب کرده و جنبهٔ عاطفی مسأله را دنبال نکرده است» (ص 475-476).

مهم‌ترین و بحث‌انگیزترین نظریهٔ کتاب این است که قیام امام حسین به هدف شهادت نبود، بلکه برای تشکیل حکومت اسلامی بود و از آنجا که امام موفق به تشکیل حکومت نشد، بلکه به شهادت رسید، بدین نظریهٔ نویسنده انتقاد کرده‌اند و آن را در تعارض با علم امام، به ویژه با علم آن حضرت به زمان شهادت خود، شمرده‌اند.

نویسنده در پاسخ به این انتقاد گفته است که علم امام نامحدود نیست و آن حضرت علم به شهادتش داشت، نه زمان آن، مضافاً اینکه اگر هم‌زمان شهادتش را می‌دانست، چنانکه معتقدان به علم نامحدود امام می‌گویند، طبق مجاری طبیعی و علم عادی عمل می‌کرده است (ص هشت-ده).

تفصیل نظر نویسنده این است که قیام امام حسین چهار مرحله داشته و آن حضرت در هر یک از این مراحل، اهدافی را تعقیب می‌کرده است.

مرحلهٔ اول: از هنگامی که امام حسین از مدینه به مکه هجرت کرد تا وقتی که بر تصمیم ماندن در مکه باقی بود.

اهداف مرحلهٔ اول: مقاومت در مقابل تهاجم حکومت و بررسی این موضوع که آیا تشکیل حکومت ممکن است یا نه.

مرحلهٔ دوم: از هنگامی که تصمیم گرفت به کوفه برود تا هنگامی که با حُر برخورد کرد.

اهداف مرحلهٔ دوم: مقاومت در مقابل حکومت و اقدام برای تشکیل حکومت پس از آماده شدن شرایط.

مرحلهٔ سوم: از هنگام برخورد با حر تا شروع جنگ.

اهداف مرحلهٔ سوم: مقاومت و فعالیت برای جلوگیری از برخورد نظامی و برقراری صلح شرافتمندانه.

مرحلهٔ چهارم: تهاجم نیروهای نظامی و شروع جنگ.

اهداف مرحلهٔ چهارم: مقاومت و دفاع افتخارآمیز (ص 116-117 و بعد از آن).

مختصر اینکه به گفتهٔ نویسنده: «پیروزی نظامی [تشکیل حکومت اسلامی] برای امام، مطلوب درجهٔ یک، و صلح شرافتمندانه، مطلوب درجهٔ دو، و شهادت، مطلوب درجهٔ سه بوده است». البته آن حضرت برای مطلوب اول و دوم خود (پیروزی و صلح)، فعالیت کرد، «ولی برای کشته شدن هیچ‌گونه فعالیتی نکرد، بلکه این عمّال حکومت ضد اسلام بودند که فرزند پیغمبر را کشتند و چنین خسارت بزرگی را بر جهان اسلام وارد ساختند» (ص 159).

از مطالبی که در کتاب بر آن تاکید بسیار شده، این است که شهادت، هدف امام حسین نبود. به گفتهٔ نویسنده، این نظر که هدف از قیام امام، شهادت بود، «از قرن هفت هجری، یعنی بعد از تألیف کتاب لهوف، به طور کامل شایع شده» (ص 106). از این رو نویسنده، هم در ضمن کتاب (ص 97-106) و هم در خاتمهٔ آن (ص 367-437)، همهٔ نقل‌هایی را که موجب این تصور شده (قیام به قصد شهادت)، نقل و نقد کرده و چنین برداشتی را از قیام امام نادرست شمرده است.

نویسنده یادآور شده است که شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی نیز عقیده داشتند که شهادت، هدف امام حسین نبود و آن حضرت «نمی‌دانست در این سفر [سفر به کوفه]، شهید می‌شود، و این قول در حدود سه قرن بین علمای شیعه مشهور بوده و ما از زمان شیخ مفید تا قرن هفتم هجری (زمان تألیف لهوف)، یک عالم مشخص شیعی را نیافتیم که نظرش در این باره مخالف نظر سه عالم بزرگ نامبرده باشد. ولی لهوف (در ص 20)، برخلاف نظر مشهور نظر داده که امام حسین (ع) می‌دانست در این سفر شهید می‌شود (با اینکه دو حدیثی که دلیل مدعای خود آورده، فقط اصل کلی شهادت امام را پیشگویی کرده، نه زمان آن را؛ بعداً هم گروهی از وی پیروی کردند و کم‌کم این قول غیرمشهور تبدیل به یک قول مشهور شد» (ص 455).

کتاب شهید جاوید شامل پنج بخش و خاتمه است. عنوان بخش‌های آن عبارت است از: «علل قیام امام»، «ماهیت قیام امام»، «مراحل قیام»، «هدف قیام» و «نتائج و آثار». به این چاپ از کتاب سه مطلب افزوده شده است: نقد شهید آگاه: پاسخ به آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی، پاره‌ای از اسناد ساواک دربارهٔ کتاب شهید جاوید و تحقیقی دربارهٔ علم امام، در آغاز کتاب تقریظ‌های چند تن از شخصیت‌ها آمده است؛ از جمله: حسینعلی منتظری، علی مشکینی، سید ابوالفضل موسوی مجتهد زنجانی، محمّد تقی جعفری و احمد آرام.

کتاب شهید جاوید بحث‌انگیزترین کتاب در تاریخ معاصر ایران است. بحث و مناقشه دربارهٔ این کتاب از محافل علمی و مدارسی به مساجد و منابر نیز کشانده شد و ساواک هم به اختلافات دامن می‌زد. در پایان این چاپ از کتاب، پاره‌ای اسناد ساواک آورده شده که گویای نقش آن در ایجاد اختلاف است. همچنین در کتاب توطئهٔ شاه بر ضد امام خمینی یا نیرنگ‌های سیاسی ساواک علیه حوزه‌های علمیه که زیر نظر همین نویسنده نوشته شده (چاپ اول: بدون محل نشر و ناشر، 1362)، گزارشی از مخالفت‌ها با کتاب شهید جاوید آمده است.

ردّیه های کتاب

در ردّ کتاب شهید جاوید نوزده کتاب مستقل نوشته شده و در ضمن بیست کتاب نیز مطالبی در ردّ آن آمده است. بر هیچ کتابی، در تاریخ معاصر ایران، به اندازهٔ این کتاب ردّیه نوشته نشده؛ اما قابل توجه اینکه همهٔ آن‌ها متروک مانده است. در ذیل، مشخصات همهٔ آثار مستقلی را که در ردّ این کتاب تألیف شده است، می‌آوریم:

رضا استادی. بررسی قسمتی از کتاب شهید جاوید. [قم]، بی‌نا (چاپ پیروز)، بی‌تا. 107 ص، رقعی.

همو، سرگذشت کتاب شهید جاوید. چاپ اول: قم، قدس، 1382. 608 ص، رقعی.

در بخشی از این کتاب (ص 211-284)، بیست اثر، که سراسر آن، یا بخشی از آن، در ردّ کتاب شهید جاوید است، معرفی شدہ. از میان این آثار، هفت کتاب، به صورت مستقل در ردّ کتاب مزبور نیست. حاصل اینکه مجموع آثار مستقل، طبق جستجوی این نویسنده، سیزده کتاب است.

علی پناه اشتهاردی. کتاب هفت ساله چرا صدا درآورد؟ چاپ اول: قم، انتشارات علامه، ذوالقعدهٔ 1391. 432 ص، وزیری.

از آنجا که در این کتاب، نویسنده دچار اشتباهی دربارهٔ موضوع حکومت دینی شد، اعلامیه‌ای در تصحیح آن با عنوان «توضیح و تذکر» منتشر کرد و سپس کتابی ذیل عنوان یک جزوه از تعلیمات اخلاقی در حکومت انبیاء و ائمه علیهم‌السلام (بدون مشخصات کتاب‌شناختی، رجب 1392)، در توضیح و تصحیح آن نوشت. همچنین کتابی با عنوان قهقرا چرا؟ نقدی بر نقد: در اثبات حکومت انبیاء و ائمه علیهم‌السّلام، از سیّد محمود حسنی طباطبائی بروجردی، در نقد آن منتشر شد (مشهد، کتاب‌فروشی جعفری، تاریخ پایان کتاب 1351).

محمّد حسین اشعری و حسین کریمی و سید حسن آل طه. یک بررسی مختصر در پیرامون قیام مقدّس شهید جاوید حسین بن علی علیهماالسّلام از نظر روایات. چاپ دوم: تهران، بی‌نا، 1350. 123 ص، رقعی.

محمّد علی انصاری. دفاع از حسین شهید: ردّ بر کتاب شهید جاوید. [قم]، بی‌نا (مراکز پخش: کتاب‌فروشی اسلامیه، امیرکبیر، شرکت طبع کتاب، شرکت انتشار)، تاریخ مقدمه 1350. صد و بیستم + 508 ص، وزیری.

محمّد تقی جعفری. سخنی کوتاه در علم امام علیه‌السّلام. [تهران]، بی‌نا، 1351. 14 ص، جیبی.

در این جزوه، با لحن علمی، ضمن دو انتقاد از کتاب شهید جاوید، دربارهٔ تقریظی که نویسنده بر آن نوشته، توضیحی ارائه شده است.

سید علی اکبر حجت. پاسخ به کتاب شهید جاوید. بی‌م، بی‌نا، [1350؟]. 12 ص، رقعی.

ابوالفضل زاهدی قمی. مقصد الحسین، چاپ دوم: قم، مؤسسهٔ مطبوعاتی پیروز، 1350. 54 ص، رقعی.

لطف الله صافی گلپایگانی، حسین علیه‌السلام شهید آگاه و رهبر نجات بخش اسلام. [تهران]، بی‌نا (مرکز پخش: کتابخانهٔ صدر)، تاریخ پایان کتاب ربیع‌الاول 1391. 498 ص، وزیری.

جعفر صبوری قمی. عقدهٔ گشوده: پیرامون کتاب شهید جاوید. [قم]، بی‌نا (چاپ حکمت)، تاریخ پایان کتاب ربیع‌الاول 1391. 15 ص، جیبی.

محمّد تقی صدیقین اصفهانی. حسین (ع) و پذیرش دعوت. قم، بی‌نا (چاپخانهٔ پیروز)، 1351. 102 ص، جیبی.

محمّد حسین طباطبائی. بحثی کوتاه دربارهٔ علم امام (ع). پیش‌گفتار سید محمّد علی قاضی طباطبائی، تبریز، بی‌نا (چاپخانهٔ نور)، 1355. 58 ص، جیبی.

متن کتاب، به صورت غیرمستقیم، در نقد کتاب شهید جاوید است؛ بدون تصریح به نام آن.

عدّه‌ای از محصّلین علوم دینی اصفهان. استفتائیّه‌های طلاب و روحانیون از مراجع تقلید دربارهٔ کتاب شهید جاوید. بی‌م، بی‌نا، [1350]. [12 ص]، خشتی بزرگ.

شامل پرسش حسن مرادی قهدریجانی و دیگران از چهار تن از حضرات آیات دربارهٔ کتاب شهید جاوید است. در کتاب توطئهٔ شاه بر ضدّ امام خمینی یا نیرنگ‌های سیاسی ساواک علیه حوزه‌های علمیه (ص 138-163)، و نیز در چاپ دوازدهم کتاب شهید جاوید (ص 525-532)، توضیحی دربارهٔ این جزوه ارائه شده است.

علی اصغر عطایی خراسانی. ضمیمهٔ افسانهٔ کتاب: پاسخ از پنداری چند، فهرست اعلام و کتب و نقد شهید جاوید. مشهد، بی‌نا (چاپ فیروزیان)، 1350. ص 441-625 [185 ص]، رقعی.

علی کاظمی. راہ سوم یا نظری دربارۂ قیام شهید جاوید حسین بن علی علیه‌السّلام، قم، بی‌نا (چاپخانهٔ پیروز)، تاریخ پایان کتاب ربیع‌الثانی 1391. 128 ص، جیبی.

عبدالصّاحب سید محمّد مهدی مرتضوی. یک تحقیق عمیق‌تر در موضوع قیام حسین بن علی علیهماالسلام: جواب او از کتاب او یا پاسخ شبهات کتاب شهید جاوید. قم، انتشارات علامه، 1350. 287 ص، وزیری.

نقدهای استاد مطهری بر کتاب شهید جاوید. چاپ اول: تهران و قم، انتشارات صدرا، 1379. 94 ص، رقعی.

محمّد حسین نوریان. بوالفضول به انضمام پاسخ به کتاب شهید جاوید. [تھران]، بی‌نا، [1350]. 139 ص، رقعی. تصویر، سند.

سید محمّد نوری موسوی. پرتو حقیقت: پرتو حقیقت را پردهٔ اوهام پنهان نمی‌کند. اصفهان، حسینیهٔ عمادزاده، بی‌تا. 48 ص، رقعی.

نویسندهٔ کتاب شهید جاوید در کتاب عصای موسی (ع) یا درمان بیماری غلو (چاپ اول: تهران، انتشارات امید فردا، 1380)، به ردّ هشت ردّ بر شهید جاوید پرداخته است. وی همچنین کتابی تحت عنوان سرگذشت من و کتاب شهید جاوید دارد که تاکنون منتشر نشده است.

جستارهای وابسته

• کتابشناسی شهید جاوید حسین بن علی علیه السلام در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.

منابع

• کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 145-150.