رضا قلی خان هدایت
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
رضاقلی‌خان طبرستانی (1215 ه. ق. - 1288 ه.ق) از شاعران ایرانی سده سیزدهم قمری است.
| رضاقلی خان هدایت | |
|---|---|
 | |
| زمینهٔ کاری | ادیب، محقّق، شاعر، تذکره نویس، سفیر، رئیس دارالفنون |
| زادروز | سال 1218 ه. ق. ایران، مازندران، هزار جریب |
| پدر و مادر | ملا زمان جعفر قلی خان |
| مرگ | سال 1288 ه. ق. ایران، تهران |
| محل زندگی | دامغان، هزار جریب؛ بابل؛ شیراز؛ تهران |
| نام(های) دیگر |
رضاقلی خان طبرستانی |
| تخلص | لَلِـه‌باشی |
زندگینامه
رضاقلی‌خان طبرستانی، فرزند آقا محمّد طاهر طبرستانی ملقب به «لله باشی» و متخلّص به «هدایت» در سال 1218 ه.ق در تهران متولّد شد.وی از ابتدای جوانی شعر می‌سرود و «چاکر» تخلّص می‌کرد ولی بعد، تخلص «هدایت» را برگزید. در موقع سفر فتحعلی شاه به اصفهان مورد توجه شاه قرار گرفت. وی لقب «خان» و «امیرالشعرا» یافت. پس از درگذشت فتحعلی شاه به دربار محمدشاه راه یافت و به دستور او تربیت عباس میرزا را به عهده گرفت و از آنجا به «لله باشی» معروف شد.
هدایت در سال 1288 ه.ق در گذشت.
آثار
هدایت تألیفات بسیاری به نظم و نثر دارد. مهم‌ترین آثار او عبارتند از: مجمع‌الفصحا، تذکرۀ ریاض‌العارفین، هدایت نامه، دیوان غزلیات و ...
دیوان غزلیات وی شامل بیش از هشت هزار بیت و دیوان قصاید او شامل بیش از ده هزار بیت است.[۱]
هدایت در دیوان منهج‌الهدایـﺔ دو مرثیه در قالب ترکیب‌بند سروده است. یک مرثیه در دوازده بند و دیگری در چهارده بند است. ترکیب دوازده بندی وی با شکوه و شکایت از فلک آغاز می‌شود و شاعر در هر بند به بیان مصیبتی از مصایب اهل بیت می‌پردازد. می‌توان این دوازده بند را نوعی مقتل منظوم به حساب آورد.
اشعار
شعر1
| دیگر چه شد که زد شه این نیلگون طبق [۲] | در خم نیل جامه و شد طشت خون شفق | |
| رخهاست پر ز ژاله و سرهاست پر ز خاک | جانهاست پر ز ناله و دلهاست پر قلق | |
| گیسو گشاده شام و گریبان دریده صبح | دیدی به حال لیل و نظر کن سوی فلق | |
| گویی ز بس به فرق فشاندند خلق خاک | پوشیده ماند چهره‌ی خورشید در غسق [۳] | |
| تا عرش کردگار، خروش ملایک است | یا رب، عزای کیست که صاحب عزاست حق؟ | |
| در خدمت عزای وی از بهر افتخار | جویند قدسیان همه بر یکدگر سبَق | |
| باشد بلی عزای امامی که قتل او | بر باد داده دفتر دین را ورق ورق | |
| نوباوه‌ی ریاض نبی فخر عالمین | لب تشنه‌ی شهید سر از تن جدا حسین |
شعر 2
| باد خزان وزید به باغ ارم، دریغ | گلهای تازه رفت به تاراج غم، دریغ | |
| شد کشته نور دیده‌ی شامْ انام، حیف | در خون تپیده قامت فخر امم، دریغ | |
| تاراج شد سرادق سلطان دین، فسوس | بر باد رفت حرمت اهل حرم، دریغ | |
| آن را که در غزا، عَلَم حق به دست بود | هم دست او فتاد ز کین هم علم، دریغ | |
| نور دو چشم ساقی کوثر شهید گشت | با جان و چشم پرعطش و پر زِنَم، دریغ | |
| آنان که همدم شه دنیا و دین بدند | بی‌او شدند همدم رنج و الم، دریغ | |
| ننمود کم سپهر ستمکار ذره‌ای | با عترت رسول خدا از ستم، دریغ | |
| یا رب، بر اهل ظلم ندانم چه‌ها رسد | چون روز دادخواهی این ماجرا رسد |
شعر 3
| زین جورها که کرد سپهر پر انقلاب | در حیرتم که از چه دو عالم نشد خراب | |
| آن خیمه‌ای که هر سحری با صد انفعال | بی‌رخصت اندر آن ننمودی رخ آفتاب | |
| از تیغ ظلم لشکر بداختر یزید | بشکسته شد ستونش و بگسسته شد طناب | |
| آن زینبی که بود نگهدار بی‌کسان | وز اهل بیت سرور دین، فرد انتخاب | |
| نامحرمان تیره دلش تا به شهر شام | بر ناقه‌ی برهنه نشاندند و بی‌حجاب | |
| آن سر که بود زینت آغوش مصطفی | پیوسته بود تکیه گهش دوش بو تراب | |
| ببریده شد ز خنجر کفّار، بی‌سبب | بر نیزه شد ز کینه‌ی اشرار، بی‌حساب | |
| از اهل بیت پاک برآورده گرد چرخ | گفت آنچه گفت دشمن و کرد آنچه کرد چرخ |
شعر 4
| جسم شریف سرور دین چون ز زین فتاد | بی‌اشتباه، عرش برین بر زمین فتاد | |
| بر خاک تیره از چه نیفتاد آسمان؟ | زان پیشتر که جسم شریفش ز زین فتاد | |
| افتاده آه و ناله چنان اندر اهل بیت | کز بیم، لرزه بر فلک هفتمین فتاد | |
| از بس به سر زد از غم این کار، دست خویش | از کار دست عیسی گردون‌نشین فتاد | |
| دین که داشتند نمی‌دانم آن گروه؟ | کز جورشان، شکست به بنیادِ دین فتاد | |
| گیسو در این عزا ببریدند حوریان | چون این ندا به ذروه‌ی [۴] خلد برین فتاد | |
| روح الامین چو شد خبر از بیم این گناه | گفتی که رعشه بر تن روح الامین فتاد | |
| کس را در این گناه مجال نطق نماند | بی‌ماتم و ملال کسی غیر حق نماند |
شعر 5
| چون شد به رزمگاه خسان میر مهوشان | خوش شد ز دیدن رخ او جانِ ناخوشان | |
| افراخت تیغ و آتشی افروخت در مصاف | کز شعله سوخت خرمنِ افسرده آتشان | |
| با آنکه یافتند شبیه پیمبرش | کشتند باز، زمره‌ی بی‌دین و دانشان | |
| بشنید ازو چو خسرو دین بانگ «یا ابی» | بر فوج خصم تاخت پریشان چو بیهُشان | |
| آن جسم پاک کش به فدا صد هزار جان | در پیش زین گرفت و سوی خیمه‌گه کشان | |
| خاموش دید چون لب او از سخن به خویش | گریان ببرد و هِشت به پهلوی خامشان | |
| بسیار خون ز دیده‌ی حق بین چو برفشاند | رو بر سپهر گفت به چشمان خون فشان | |
| «یا رب، تو آگهی که مرا دادرس نماند | وز نو خطانِ آل علی هیچ کس نماند» |
شعر 6
| از پیش خصم سرور دین چون گذر نداشت | جز حربگه به هیچ رهی راه برنداشت | |
| در زیر زین کشید عقاب پرنده را | کش تُندی عقاب بُد و بال و پر نداشت | |
| زینب برون دوید و رکابش گرفت زود | کز سروران جیش، تنی را دگر نداشت | |
| آمد به پیش لشکر و حجّت تمام کرد | صد حرف راست گفت و در آنها اثر نداشت | |
| خاتم شد او و خیل دغا حلقه گِرد او | کز آن میان به هیچ طرف ره به در نداشت | |
| از فرط تیر و تیغ تن پاک او نمود | نخلی که غیر خنجر و پیکان ثمر نداشت | |
| از پا فتاد زینب وقتی گشاد چشم | بر پیکر شریف برادر که سر نداشت | |
| بر اشک او نسوخت دل دشمنان بلی | باران لطیف بود و اثر در حجر نداشت | |
| دادند خیمه‌ی شهِ دین را صلای عام | نه عزّتی به پردگیان و نه احترام |
شعر 7
| گشتند چون که آل علی بر شتر سوار | ز افغان و اه و ناله، قیامت شد آشکار | |
| بهر چه سرنگون نشد این نُه سپهردون؟ | بهر چه واژگون نشد این خاک بی‌مدار؟ | |
| زینب چو دید جسم برادر به خاک و خون | وز تیر و نیزه بر تن او زخم بی‌شمار | |
| از کار رفت و نعره‌ی «هذا حسین» او | در ساکنان عالم بالا نمود کار | |
| گریان به ناله گفت: که ای جان من حسین | جسم تو را که کرده این چنین خسته و فکار؟ | |
| در خاک و خون سرشته در این دشت کین چراست | آن گیسویی که شانه زدش پیک کردگار؟ | |
| هست این تنی که فاطمه پرورد در بغل | کو آن سری که ختم رسل داشت در کنار؟ | |
| رو در مدینه کرد سوی هادی سُبُل | و انگه به گریه گفت که: «یا خاتم الرُسُل» |
شعر 8
| «این پاره‌پاره پیکر بی‌سر، حسین توست | این کشته کو مراست برادر، حسین توست | |
| این سرخ‌رو ز خون شهادت که در غمش | زهرا سیاه ساخته معجر، حسین توست | |
| این بی‌کس غریب که گردیده چاک‌چاک | جسمش به نوک نیزه و خنجر، حسین توست | |
| این طائر فتاده ز گلزار آشیان | کز ناوک عدو بُودَش پر، حسین توست | |
| این ماهیِ به خاک تپان کز برای آب | در بحر خون شده‌ست شناور، حسین توست | |
| این فخر سروران، که به قهر از قفا سرش | ببریده شمر شوم بداختر، حسین توست | |
| این تشنه لب که تشنه شهید از جفا شده‌ست | ننموده از فرات لبی تر، حسین توست» | |
| چون حرف چند گفت به صد ناله با رسول | با اهل بیت کرد رخِ خود سوی بتول: |
شعر 9
| «کای بضعة الرّسول، بر این انجمن نگر | یکسر اسیر و بی‌کس و دور از وطن نگر | |
| آن را که یافت پرورش اندر کنار تو | در خاک و خون افتاده، جدا سر ز تن نگر | |
| کشتند نور چشم تو را و آن تن شریف | بر خاک گرم کرب و بلا بی‌کفن نگر | |
| از هم دریده گرگ ستم یوسف تو را | باور نمی‌کنی، سوی این پیرهن نگر | |
| کردند دیو و دد به سلیمان دین جفا | تخت و نگین او به کف اهرمن نگر | |
| زین العباد را که عزیز زمانه بود | یعقوب‌وار، خوار به بیت الحزن نگر | |
| از اشک سرخ، دامن او پر ز گل ببین | وز آب چشم، مسکن او چون چمن نگر | |
| آنگه زمام ناقه‌ی او ساربان کشید | ناکام از شکایت امّت زبان کشید |
شعر 10
| چون شام اهل بیت نبی را مقام شد | صبح امید زینب آواره شام شد | |
| گنج معارف ازلی بوده آن گروه | نبود عجب خرابه‌شان گر مقام شد | |
| آنان که در سُرادق عصمت نهان بُدند | دیدارشان نظاره‌گه خاص و عام شد | |
| آن را بدین ستم‌زده ظنّ کنیز رفت | وین را بدان اسیر، گمانِ غلام شد | |
| دردا، که دهر آل علی را ذلیل کرد | آوخ، که چرخ، نسلِ زنا را به کام شد | |
| خون حرام، قوم ستم را حلال گشت | آب حلال، اهل حرم را حرام شد | |
| در طشت زر چو دید سر شاه دین حسین | یکباره صبر و طاقت زینب تمام شد | |
| با آه و گریه گفت که: «ای دهر بی‌نظام | بنگر چگونه دین نبی بی‌نظام شد | |
| ما اهل بیت ساقی کوثر مگر نه‌ایم؟ | ما دوحه‌ی ریاض پیمبر مگر نه‌ایم؟» |
شعر 11
| داند خدا که تا که به پا کرده خافقین [۵] | کس سر نداده در ره مهرش به از حسین | |
| جان را شمرده در تن خود دَینی از حبیب | و انگه نمود در بر جانان ادای دَین | |
| علمش چو عین بوده، سراسر نقوش علم | آورده خوش ز علم، سراسر به سوی عین | |
| آن را که عینِ هستی خود نصب عین شد | تبدیل عین هستی خویش است فرض عین | |
| زان حالتی که بین وی و حق وقوع داشت | تا حالت تصوّر ما، بس که فرق و بین | |
| او را نبود عجز به دشمن ز بیم جان | صفین نه کم ز غزوه‌ی بدر آمد و حُنین | |
| این بود حکمت ار ننمودی علاج خصم | شاهی که حکم داشت به تغییر عالمین | |
| ای پادشاه عادل و ای داور قضا | در این قضیه چاره چه باشد به جز رضا؟ |
شعر 12
| این آتش ار نه کام و زبانها بسوختی | آن معنی آمدی که روانها بسوختی | |
| حقّا که در دل کسی از درد دین بُدی | زین غم چه پیرها چه جوانها بسوختی | |
| گر راز کربلا نشدی خلق را یقین | کی شرک را حجاب گمانها بسوختی؟ | |
| یک آه تشنگان اگرش رخصتی بدی | یکباره، کَونها و مکانها بسوختی | |
| ور سر زدی ز خاطر یک تن شرار خشم | یکسر، پدیده‌ها و نهانها بسوختی | |
| ای کاش ز آتش جگر آن گروه پاک | یک جذوه [۶] آمدی و جهانها بسوختی | |
| گویی «هدایت» اخگری افتاده در دلت | کز سوز این سخن همه جانها بسوختی | |
| دارم امید آن که چو روز جزا شود | زین تعزیت شفیع تو را مصطفی شود [۷] |
کتاب شناسی
- دیوان منهج‌الهدایـﺔ. رضا قلی خان هدایت. تهران: بی تا.
- مثنوی هدایت نامه. سرودۀ رضا قلی خان هدایت؛ تصحیح، مقدمه و پی نوشت پگاه مصلحی و لیدا شجاعی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. 1393.
- تذکره ریاض العارفین. اثر رضا قلی خان هدایت. تصحیح و تحشیه نصرت الله فروهر. تهران: امیرکبیر. 1388.
- سفارت‌نامۀ خوارزم. رضا قلی خان هدایت. به کوشش علی حصوری. تهران. بی تا.
- فهرس التواریخ. تألیف رضا قلی خان هدایت؛ به تصحیح و تحشیه عبدالحسین نوایی، میرهاشم محدث. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.1373.
- انوار الهدایه. رضا قلی خان هدایت. تصحیح محمد ابراهیم ایرج پور، علیرضا ثابتی. همدان: انتشارات سکر. 1393.