کسایی مروزی‌

ابو الحسن یا ابو الاسحاق مجد الدّین اسحاق کسایی مروزی در 27 ماه شوّال سال 341 ه ق. در مرو متولد شد. وی از شاعران ایران در سده‌ی چهارم هجری است. در اواخر عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی می‌زیسته و عوفی وی را در شمار شعرای آل سبکتکین نام برده است. در آغاز کار شاعری مدّاح بود و از مدایحش قطعاتی در تذکره‌ها موجود است. نخست مدّاح سامانیان و نیز مدّاح عبد اللّه بن احمد عتبی وزیر نوح بن منصور بود. ولی در اواخر عمر پشیمان شد و از مداحی دست کشید و به سرودن اشعاری در پند و اندرز و مدح و رثای اهل بیت (ع) پرداخت.

کسایی به مذهب تشیع معتقد بوده است و اکثر اشعارش در منقبت اهل بیت علیهم السّلام است. او یکی از بزرگترین گویندگان ادب فارسی و نخستین شاعر پارسی زبان است که مرثیه‌ی عاشورایی سروده است. با توجه به شواهد قطعی تاریخی و آثار این سخنور بزرگ، تردیدی در تشیّع او وجود ندارد.

کسایی از استادان مسلّم شعر عصر خویش بود و در ابداع مضامین و بیان معانی و توصیفات و ایراد تشبیهات مهارت و قدرت بسیار داشت. زبان ساده و شیرین او راه را به تعقید و تکلّف بسته و بیانی مطبوع و دلنشین ارائه داده است. او علاوه بر توصیفات و مدایح، مواعظ و حکمت را هم در شعر فارسی به کمال رساند و مقدمات ظهور شاعرانی چون ناصر خسرو را فراهم ساخت.

ناصر خسرو به اشعار کسایی نظر داشته است و حال آن که این شاعر خودپسندی خاص دارد و آسان با کسی در نمی‌آمیزد و از اینجا پیداست که کسایی را ارج و مقامی والا بوده است.

آثار کسایی: اگر چه آثار او در پی شرارت‌های زشت تعصّب‌گرایی از بین رفته و جای تأسف بسیار دارد، امّا آنچه که به جا مانده عبارتند از: قصاید، غزل و ابیات پراکنده که در حدود 200 بیت می‌باشد.

در مورد تاریخ وفاتش اطلاع درستی در دست نمی‌باشد، آنچه مسلّم است تا سال 391 هجری زنده بوده و پنجاه سال سن داشته است، و این معنی از اشعار وی آشکار می‌باشد. به نظر می‌آید بعد از سال تولد ناصر خسرو (394 هجری) وفات یافته باشد.

بیزارم از پیاله و ز ارغوان و لاله‌ما و خروش و ناله، کنجی گرفته مأوا		{{{2}}}
دست از جهان بشویم، عزّ و شرف نجویم‌مدح و غزل نگویم، مقتل کنم تقاضا		{{{2}}}
میراث مصطفی را، فرزند مرتضی رامقتول کربلا را، تازه کنم تولّا		{{{2}}}
آن میر سر بریده، در خاک و خون تپیده‌از آب ناچشیده، گشته اسیر غوغا		{{{2}}}
تنها و دل شکسته، بر خویشتن گرسنه‌از خانمان گسسته و ز اهل بیت و آباء		{{{2}}}
از شهر خویش رانده، و ز ملک بر فشانده‌مولی ذلیل مانده، بر تخت ملک مولی		{{{2}}}
مجروح خیره گشته، ایّام تیره گشته‌بدخواه چیره گشته، بی‌رحم و بی‌محابا		{{{2}}}
صفین و بدر و خندق، حجّت گرفته با حق‌خیل یزید احمق، یک یک به خونش کوشا		{{{2}}}
پاکیزه آل یاسین، گمراه و زار و مسکین‌وان کینه‌های پیشین، آن روز گشته پیدا		{{{2}}}
آن پنج ماهه کودک، باری چه کرد ویحک‌کز پای تا به تارک، مجروح شد مُفاجا؟		{{{2}}}
بیچاره شهربانو، مصقول کرده زانوبیجاده گشته لؤلؤ، بر درد ناشکیبا		{{{2}}}
آن زینب غریوان، اندر میان دیوان‌آل زیاد و مروان نظاره گشته عمداً		{{{2}}}
مؤمن چنین تمّنا هرگز کند؟ نگو، نی‌چونین نکردمانی، نه هیچ گبر و ترسا		{{{2}}}
آن بی‌وفا و غافل، غرّه شده به باطل‌ابلیس‌وار جاهل، کرده به کفر مبدا		{{{2}}}
رفت و گذاشت گیهان دید آن بزرگ برهان‌وین رازهای پنهان، پیدا کنند فردا		{{{2}}}
تخم جهان بی‌بر، این است وزین فزون‌ترکهتر عدوی مهتر، نادان عدوی دانا		{{{2}}}
بر مقتل ای کسایی، برهان همی نمایی‌گر هم براین بپایی، بی‌خار گشت خرما		{{{2}}}
مؤمن درم پذیرد، تا شمع دین بمیردترسا به زر بگیرد، سُمّ خر مسیحا		{{{2}}}
تا زنده‌ای چنین کن، دلهای ما حزین کن‌پیوسته آفرین کن بر اهل بیت زهرا (س)		{{{2}}}
فهم کن، گر مؤمنی فضل امیر المؤمنین‌فضل حیدر، شیر یزدان مرتضای پاکدین		{{{2}}}
فضل آن کس کز پیمبر بگذری فاضل‌تر اوست‌فضل آن رکن مسلمانی، امام المتّقین		{{{2}}}
فضل زین الاصفیا، داماد فخر انبیاکافریدش خالقِ خلقْ آفرین از آفرین		{{{2}}}
«قُلْ تَعالَوْا نَدْعُ برخوان، و رندانی گوش دارلعنت یزدان ببین از «نَبْتَهِلْ» تا «کاذِبِینَ»		{{{2}}}
«لا فتی الّا علی» برخوان و تفسیرش بدان‌با که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین		{{{2}}}
آن نبی، و ز انبیا کس نی به علم، او را نظیروین ولی، وز اولیا کس نی به فضل، او را قرین		{{{2}}}
آن چراغ عالم آمد و ز همه عالم بدیع‌وین امام امّت آمد و ز همه امّت گزین		{{{2}}}
از متابع گشتن او حور یابی با بهشت‌و ز مخالف گشتن او ویل یابی با انین		{{{2}}}
ای به دست دیو ملعون سال و مه گشته اسیرتکیه کرده بر گمان، برگشته از عین الیقین		{{{2}}}
گر نجات خویش خواهی در سفینه‌ی نوح شوچند باشی چون رهی تو بینوای دل رهین		{{{2}}}
دامن اولاد حیدر گیر و از طوفان مترس‌گرد کشتی گیر و بنشان این فزع اندر پسین		{{{2}}}
گر نیاسایی تو، هرگز روزه نگشایی به روزو ز نماز شب همیدون ریش گردانی جبین		{{{2}}}
بی توّلا بر علی و آل او دوزخ تو راست‌خوار و بی‌تسلیمی از تسنیم و از خلد برین		{{{2}}}
سیصد و هفتاد سال از وقت پیغمبر گذشت‌سیر شد منبر ز نام و خون سکین و تگین		{{{2}}}
منبری کالوده گشت از پای مروان و یزیدحقّ صادق کی شناسد وان زین العابدین؟!		{{{2}}}
مرتضی و آل او با ما چه کردند از جفایا چه حرمت یافتیم از معتصم یا مستعین		{{{2}}}
کان همه مقتول و مسمومند و مجروح از جهان‌وین همه میمون و منصورند امیر الفاسقین؟!		{{{2}}}
ای کسایی، هیچ مندیش از نواصب وز عدوتا چنین گویی مناقب، دل چرا داری حزین؟!		{{{2}}}

منابع

دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 733-735.