محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران

محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران
به کوشش	اصغر شعاع
ناشر	مرکز تحقیقات مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیما
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	1393
شابک	‎978-964-7378-32-1
تعداد صفحات	496
موضوع	شعائر و مراسم مذهبی
زبان	فارسی

محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، کتابی است درباره شعایر و مراسم مذهبی در ایران در ایام محرم و صفر که توسط اصغر شعاع، علی آنی زاده، رقیه حاج‌ محمد یاری، شهرزاد دوستی و الهه شایسته‌ رخ نوشته شده است.

درباره کتاب

کتاب «محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران»، نمونه‌ای موضوعی در خصوص مناسک مذهبی به‌ خصوص محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران است که مصادیق آن از مناطق و روستاهای مختلف ایران گرفته شده است. بررسی مناسک محرم و صفر نوعی بررسی مردم‌شناسی دین است. این کتاب در شش‌ فصل که بر پایه مشاهدات و نوشته‌های فرهنگ‌یاران واحد فرهنگ مردم صدا و سیما گردآوری شده است. مطالب کتاب با یک جمع‌بندی مختصر به پایان می‌رسد؛ در بخشی از این جمع‌بندی آمده است: مجالس مذهبی به ویژه سوگواری‌ها، تحت قالب‌های مختلفی چون روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی، تعزیه (شبیه‌خوانی) و نیز در خطابه‌های واعظان و سخنرانان، مقاطع برگزیده‌ای از زندگی امامان شیعه و اهل بیت ایشان برای مخاطبان بیان می‌شود. با توجه به معیار بودن سیره و منش ائمه معصومین برای شیعیان، این نقل‌ها کارکرد اسوه‌سازی دارند. این وجه اجتماعی الگوگیری گروه‌ها و توده‌ها از سیره جمعی اهل بیت در کارهایی چون ظلم‌ستیزی، عدالت‌خواهی و نوع‌دوستی جلوه‌گر می‌شود.

مقدمه کتاب

از زمانی که جامعه‌شناسی به عنوان دانش شناخت اجتماعات بشری بسط و گسترش یافت، موضوع دین یکی از مهمترین مباحث علوم اجتماعی و بالاخص جامعه‌شناسی بوده است. آنچه که در تاریخ جامعه‌شناسی و به خصوص جامعه‌شناسی دین وجود دارد توجه به نقش دین در جوامع است. در کنار جامعه‌شناسی، دانش مردم‌شناسی و مردم‌شناسان نیز به دلیل تأکید بر جوامع قبیله‌ای، توجه خود را بیش از همه به دین قبیله‌ای و ادیان ابتدایی معطوف نموده‌اند.

چکیده

از سال‌های دور، دهه محرم هر سال حال و هوای خاصی را در جامعه شهری و روستایی شیعیان ایجاد می‌کند. هرچند آیین‌های عزاداری محرم چندین قرن است که به طور مدام برگزار می‌شوند، اما تجربه‌ها و مطالعات و مشاهدات بالاخص در سال‌های اخیر بیانگر تغییرات پیاپی این نظام آیینی است. این تغییرات آیینی و سرنوشت آن‌ها در درون جامعه شیعی فی‌نفسه موضوع با ارزشی برای تأملات جامعه‌شناختی و مردم‌شناختی هستند.

ادغام آیین‌های عزاداری با سنت‌های محلی و فرهنگی جوامع شیعی، دلیل اصلی تنوع و تکثر این آیین‌هاست. در جامعه‌ای مانند ایران و تنوع خرده فرهنگ‌های محلی و تعدد حوزه‌های فرهنگی در مناطق مختلف سبب شده که گستره عظیمی از انواع آیین‌های عزاداری در طی تاریخ اجتماعات شیعی ایرانی شکل بگیرند.

از آنجا که فرهنگ شیعی که متأثر از قیام عاشوراست با شهادت‌طلبی و عزاداری برای امام حسین (ع) عجین شده است، عزاداری، نمادی از احیای ارزش‌های متعالی انسانی به شمار می‌رود؛ ارزش‌هایی که امام حسین (ع) و یارانش در سرزمین کربلا جان بر سر آن نهادند. از همین روست که پیام‌های این واقعه عظیم، ابعاد زندگی فردی و اجتماعی شیعیان را تحت تأثیر قرار داده است.

فصل‌های کتاب

جلوه‌های آیینی این واقعه را در مناطق گوناگون ایران با عناوین زیر بررسی شده است:

فصل اول: پیشینه عزاداری ماه محرم

در این فصل به اختصار ویژگی‌های ماه محرم به عنوان مهم‌ترین ارکان فرهنگ و جامعه شیعی ایرانی و طریقی برای جامعه‌پذیری دینی بررسی شده است. همچنین به سابقه عزاداری مردم نسبت به امام حسین (ع) در ایران اشاره شده و روزشمار این واقعه بر اساس مستندات تاریخی، فهرست گردیده است.

فصل دوم: آیین‌ها و آواهای پیشواز ماه محرم

این فصل به واقعه عاشورا از منظر سلسله مراسمی که همه ساله به صورت یکی از گسترده‌ترین رسوم مذهبی شیعی برگزار می‌گردد، اختصاص دارد. چاووش‌خوانی که یکی از شیوه‌های اطلاع‌رسانی مناسک و مراسم مذهبی بوده است به همراه بستن سقاخانه و مراسم علم‌بندان محتوای بخش اول این فصل است و در بخش دوم آواهای پیشواز ماه محرم مثل چاووش‌خوانی و سالم‌خوانی به همراه نمونه‌های اشعار آمده است.

فصل سوم: آیین‌ها و آواهای سوگواری ماه محرم

بخش اول این فصل به آیین‌های سوگواری ماه محرم اختصاص دارد. سوگ‌هایی که در ماه محرم در مناطق مختلف ایران برگزار می‌شوند بسیار گسترده و متنوع‌اند. بخش دوم آواهای سوگواری ماه محرم مانند مرثیه‌خوانی و نوحه‌خوانی در دهه اول محرم با مصادیقی از شهرها و روستاهای مختلف است.

فصل چهارم: بازتاب قیام عاشورا در ادبیات شفاهی

در این فصل ادبیات عامه ماه محرم که به دو صورت روایت‌های منظوم و منثور در میان توده مردم رواج دارد، با ذکر نمونه‌هایی آورده شده است. ترانه‌های دوبیتی، تصنیف، چارپاره، لالایی، متل، چیستان، بازی‌های منظوم و اشعار عامیانه از جمله این روایات هستند.

فصل پنجم: نماد و نمایش در فرهنگ عاشورا

در سوگواری‌های ماه محرم، باورها و منویات درونی مردم در قالب نمادها و نشانه‌ها بیان می‌شود. بخش اول این فصل به نماد در فرهنگ عاشورا اختصاص دارد. در این بخش از شبیه‌گردانی به نماد سوگ‌یادهای مذهبی یاد شده و به شبیه‌سازی و نمادپردازی محرم از نگاه سفرنامه‌نویسان و مستشرقان اشاره شده است. عنوان بخش دوم نمایش آیینی در فرهنگ عاشورا است. در این بخش به تعزیه یا شبیه‌خوانی و چایینه که الگوی فرهنگی زنانه برای انتقال ارزش‌های مذهبی ماه محرم و ایام عاشوراست، به اختصار پرداخته شده است.

فصل ششم: آیین‌ها و آواهای سوگواری ماه صف

در این فصل و در دو قسمت جداگانه «آیین‌ها» و «آواهای» این ماه توصیف و تدوین شده است؛ و به «سوگواری ماه صفر در فرهنگ مردم ایران» اختصاص دارد. این ماه، ماه ورود خانواده امام حسین (ع) و بازماندگان واقعه کربلا به شام است و آنان در شام آزار بسیار دیدند و شاید به همین دلیل است که حرمت این ماه همچون ماه محرم پاس داشته می‌شود. مناسبت‌های ماه صفر شامل: وفات پیامبر اسلام (ص)، شهادت امام حسن مجتبی (ع) و شهادت امام رضا (ع) است.

منابع

• سازمان اسناد رسمی و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
• سایت انسانشناسی و فرهنگ
• مرکز پژوهش و سنجش افکار سازمان صدا و سیما