شمع افروزی

شمع در فرهنگ مردم، نمادی از حاجت و توسل است. امامزاده‌ها و بقاع متبرکه، محلی دائمی برای جلب حاجتمندان به افروختن شمع‌های نذری هستند و محرم یکی از زمان‌های مقدس برای حاجت‌طلبی است.

شمع افروزی در محرم

شمع افروزی در شاهرود

در منبرخانه‌های زنانه شاهرود رسم است که زنان بر طبق نذر خود تعدادی شمع به متولی منبر می‌دهند و متولی منبر هنگام روشن کردن آن‌ها دعا و اشعاری را با صدای رسا می‌خواند:

برای آمرزش اموات

الهی الهی به حق محمد مصطفی		الهی الهی به حق علی مرتضی
الهی الهی به حق فاطمه زهرا		الهی الهی به حق حسن مجتبی

درون قبر او شمعی بیفروز		که نه در شب فرو می‌رود نه در روز
روحش مقام روضه دارالسرور باد		گلشن سرای مرقد او پر ز نور باد
اگر دارد گنه بر فرض سنت		بیامرز و ببر روحش به جنت

مراسم شامگاه خدام

هنگامی که متولی، شمع‌هایی را برای ادای نذر و سلامتی زندگان روشن می‌کند، عبارت دعایی زیر را می‌گوید:

الهی الهی به حق گلگون قبای صحرای کربلا، این شمع را روشن می‌کنم. شمع دل صاحبش را روشن گردان. خدایا قَسَمت می‌دهم اگر درد دارد دردش دوا، اگر قرض دارد قرضش ادا ... خدایا حاجت دنیا و آخرتش را برآورده بخیر کن.

همچنین، بعد از غروب آفتاب (در دهه اول ماه محرم)، خدام که در اصطلاح محلی به آنان «کشیش کش» می‌گویند، در مقابل سقاخانه که در اصطلاح محلی «چراغخونه» گفته می‌شود، به ردیف می‌ایستند. «چراغچی»، شمعدان‌ها و چراغ توری‌ها را یک در میان روی زمین می‌چیند. سپس شمعدانی را به دست می‌گیرد اشعار و دعاهایی را با صدای بلند می‌خواند. خدام هم‌نوا صلوات می‌فرستند و چراغچی دعای زیر را می‌خواند:

«تنت گر بیفتد میان بلا، مترس و ملرز و به سر حیدر سه مرتبه بلند و جلی، لبیک از نجف شنو، بگو یا علی»

خدام هم‌نوا، سه مرتبه «یا علی» می‌گویند. سپس خطبه‌خوان مقابل سقاخانه، خطبه مخصوص شمع و چراغ را قرائت می‌کند، دعا می‌خواند و خدام هم‌نوا آمین می‌گویند.

پس از خطبه‌خوان، «چاووش» اشعاری را از محتشم کاشانی می‌خواند و در پایان هر مصرع خدام صلوات می‌فرستند. بعد از مراسم شمع و چراغ، افرادی که نوبت کشیک آنان است، شمع‌ها و چراغ‌ها را به خدام کناری خود می‌دهند؛ به این ترتیب شمعدان‌ها و چراغ‌ها به وسیله همه خدام دست به دست می‌شوند. این مراسم را «شامگاه خدام» نیز می‌نامند.

رسم چهل منبر

مشهورترین رسم شمع افروزی در ایران رسم چهل منبر است. تعداد افروختن شمع‌ها در مناطق مختلف متفاوت است. برای مثال در برخی نقاط اردبیل چهل شمع را در مسجد روشن می‌کنند و هنگام روشن کردن مقداری از آب تشت مسجد را برای تبرک و شفا به همراه می‌برند و در برخی مناط با 41 و 42 شمع این آیین اجرا می‌شود. تعداد شمع‌ها در مراغه، نسبی و متفاوت و زمان شمع افروزی اولین جمعه شب دهه اول محرم است. در این شب، بچه یک ساله یک شمع، سه ساله پنج شمع و به این ترتیب برخی تا 41 و گاهی 82 شمع در هر مسجد روشن می‌کنند. این رسم در زنجان در روز سوم شهادت امام حسین (ع) و بعد از مراسم روضه‌خوانی زنان انجام می‌گیرد. در این روضه، مجمع‌های بزرگ با 50 عدد شمع روشن شده داخل آن، وسط اتاق قرار می‌دهند و در کنار آن مجمعه دیگری حاوی مقداری گندم می‌گذارند. زنان شرکت کننده در مراسم هر یک شمع روشنی را خاموش می‌کنند و برای تبرک با خود می‌برند و همچنین چند دانه گندم را برای تبرک و شفابخشی به دهان می‌گذارند. حاجتمندان نهاوندی در شب عاشورا با پای برهنه در هفتاد منبر که بیشتر در محله سادات قرار دارند، هفتاد شمع روشن می‌کنند و در پای هر منبر مقداری نقل یا چای و شربت از صاحبخانه می‌گیرند.

آیین افروختن شمع در لاهیجان

آیین افروختن شمع در ماه محرم در لاهیجان، طی رسمی به نام «هفت کَلِگه» یا «هفت بزرگوار» یا «هفت تکیه» اجرا می‌شده است. در شب تاسوعا متولیان امامزاده‌ها، هفت مشعل روشن را در هفت امامزاده که به آن هفت کلگه (اجاق) گفته می‌شد، می‌گذاشتند و مردم با گذاشتن مقداری پول در این هفت تکیه شمعی نیز روشن می‌گردند و برای برآورده شدن حاجات خود دست به دعا برمی‌داشتند.

مراسم چهل منبر در گلشاهی لاهیجان

در گلشاهی لاهیجان، امروزه نیز مانند گذشته، در شب عاشورا زنان و مردان سیاهپوش، با پای برهنه، مراسم چهل منبر را اجرا می‌کنند؛ یعنی هر فرد، یک زنبیل که در آن 40 شمع و 40 خرما گذاشته‌اند، به دست می‌گیرد و به هر خانه‌ای که می‌رسد، داخل ظرف گلی که روی منبر است، یک شمع روشن می‌کند و یک خرما روی منبر می‌گذارد. یک مشت برنج خام هم از ظرف کنار تشت گل برمی‌دارند. تا زمانی که 40 خرما را در چهل منبر نگذاشته‌اند، این کار ادامه می‌یابد.

در چهل منبر کرمان، نذر کنندگان مقداری نقل، خرما و آب نبات کنار شمع روشن می‌گذارند و صاحب منبر آن‌ها را جمع می‌کند و به مصرف عموم می‌رساند.

چلایه منبر

مراسم چهل منبر در اصفهان، به «چلایه منبر» مشهور است. نذر کنندگان با پای برهنه 41 شمع را به همراه مقداری نقل، بادام یا شکر پنیر برمی‌دارند. شمع‌ها را در 41 مسجد روشن می‌کنند و نقل، بادام و شکر پنیر را هم همان‌جا پخش می‌کنند.

امروزه شب عاشورا در شهر مشهد یک منبر کوچک چوبی در حسینیه‌ها می‌گذارند، جایی که بادگیر نداشته باشد و تشتی هم از گل و گلاب و تربت امام رضا (ع) در کنار منبر قرار می‌دهند. هر کس که وارد حسینیه می‌شود، به نشانه عزا مقداری از گل را به پیشانی می‌مالد و آن‌هایی هم که حاجتی دارند، شمعی می‌افروزند و در گل فرو می‌کنند. آنگاه به نیت تبرک، مقداری نبات یا چند حبه قند داخل سینی بزرگی می‌گذارند که بر روی پله منبر قرار دارد. در پایان شب، پس از برگزاری مراسم عزاداری، خدام حسینیه به نیت تبرک نبات و قند را بین عزاداران تقسیم می‌کنند.

در قوچان نیز در شب دهم محرم، کنده درخت کهنسالی را پای منبر یا گوشه حیاط مسجد می‌گذارند و نذر داران، شمعی را روی کنده روشن می‌کنند. البته در گذشته عده‌ای به جای شمع، فانوس روی کنده می‌گذاشته‌اند.

یکی از متفاوت‌ترین آیین‌های شمع افروز و حاجت‌خواهی که در ماه محرم اجرا می‌گردید، شمع گذاری محله رودبار شهمیرزاد است. در شب نهم محرم، مردم این محله شمع‌های مخصوص و بزرگی را که با پیه گوسفند می‌ساختند در پیه‌سوزهای مخصوص در میدان شهر روشن می‌کردند. تعداد این شمع‌ها گاه به 80 شمع می‌رسید. چند نفر که پارچه سفیدی به کمر خود بسته بودند تا صبح از شمع‌ها مواظبت می‌کردند. صبح عاشورا، صاحبان شمع‌ها می‌آمدند و اشک شمع خود را جمع می‌کردند و با پیه‌سوز به منزل خود می‌بردند و آن را تا سال آینده نگهداری می‌کردند.

منبع

• اصغر شعاع، علی آنی‌زاده، رقیه حاج محمدیاری، شهرزاد دوستی، الهه شایسته رخ، محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ص 75-79.