خدیجه: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۰۲: خط ۱۰۲:


{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = پیامبر اسلام(ص):{{حدیث|ما أبدلنی الله خیرا منها، صدقتنی إذ کذبنی الناس، وواستنی بمالها اذ حرمنی الناس، ورزقنی الله الولد منها ولم‌یرزقنی من غیرها.{{-}}|ترجمه=خدا زنی بهتر از خدیجه به من نداد. هنگامی که مردم تکذیبم می‌کردند، او مرا تصدیق کرد و هنگامی که مردم مرا تحریم کردند، با ثروتش کمکم کرد. و خدا از او فرزندانی به من داد در حالی که از دیگر زنانم به من فرزندی نداد.}}|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[شیخ مفید]]، الافصاح، ص217.</small>| تراز = چپ| عرض = 230px| اندازه خط = 12px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}
{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = پیامبر اسلام(ص):{{حدیث|ما أبدلنی الله خیرا منها، صدقتنی إذ کذبنی الناس، وواستنی بمالها اذ حرمنی الناس، ورزقنی الله الولد منها ولم‌یرزقنی من غیرها.{{-}}|ترجمه=خدا زنی بهتر از خدیجه به من نداد. هنگامی که مردم تکذیبم می‌کردند، او مرا تصدیق کرد و هنگامی که مردم مرا تحریم کردند، با ثروتش کمکم کرد. و خدا از او فرزندانی به من داد در حالی که از دیگر زنانم به من فرزندی نداد.}}|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[شیخ مفید]]، الافصاح، ص217.</small>| تراز = چپ| عرض = 230px| اندازه خط = 12px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}
===ازدواج خدیجه(س) با پیامبر(ص) ===
ابن کثیر از ابن اسحاق نقل می‌کند: زمانی که خدیجه(س) با درستکاری و درست گفتاری و امانتداری و کرامت اخلاقی محمدامین(ص) آشناشد، او را [[امین]] بر مالش قرارداد و پس از برگشت پیامبر(ص) از سفر تجاری [[شام]] و بیان ویژگی‌های پیامبر(ص) از سوی [[میسره]](غلام خدیجه) به خدیجه(س)، ایشان پیشنهاد ازدواج با پیامبر(ص) را مطرح ساخت. <ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص293.</ref> ابن سیدالناس نیز آگاهی خدیجه(س) از کرامت اخلاقی و صداقت پیامبر(ص) را موجب پیشنهاد ازدواج از طرف خدیجه(س)دانسته و تصریح می‌کند که خدیجه(س) به دلیل صداقت، امانت و حسن خلق و درستکاری پیامبر(ص) پیشنهاد ازدواج را مطرح می‌سازد.<ref>ابن سیدالناس، عیون الاثرفی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ج1، ص63.</ref> همین عوامل را [[ابن اثیر]] نیز در [[اسدالغابه]] بیان می‌کند. <ref>ابن اثیر جزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج1، ص23.</ref>
همه منابع تاریخی خدیجه(س) را اولین همسر [[پیامبر(ص)]] معرفی نموه اند. ابن عبدالبر، خدیجه(س) را اولین همسر رسول الله(ص) دانسته که پیامبر(ص) هنگام زندگی با او، همسر دیگری اختیار نکرد. <ref>ابن عبدالبر ، الاستیعاب، ج‏1، ص25.</ref> او سن پیامبر(ص) هنگام ازدواج با خدیجه(س) را 25 سال و در سال بیست و ششم بعد از [[عام الفیل]] دانسته است. <ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج‏1، ص35.</ref> او همچنین به نقل از زهری، سن پیامبر(ص) را هنگام ازدواج، 21 سال دانسته است. <ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج‏1، ص35.</ref> مسعودی نیز خدیجه(س) را اولین همسر پیامبر(ص) می‌داند.<ref>مسعودی، مروج‏ الذهب، ج‏2، ص282.</ref> «بسوی» و برخی دیگر ازمنابع نیز براین امرتأکید دارند. <ref>بسوی، المعرفةوالتاریخ، ج‏3، ص267؛ ابن اثیر، الکامل، ج2، ص307.</ref> ابن اثیر ضمن تأکید بر اینکه خدیجه(س) اولین همسر پیامبر(ص) می‌باشد، قائل است که این ازدواج قبل از [[بعثت]] روی داده است. <ref>ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ج‏5 ،ص 293.</ref> ابن اثیر دیدگاه‌های مختلفی را درباره سن پیامبر(ص) هنگام ازدواج که شامل 21، 22، 25، 28، 30 و 37 سال می‌شود، آورده است.<ref>ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ج‏5 ،ص 293.</ref>
===سن خدیجه هنگام ازدواج با پیامبر===
درباره سن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) دیدگاه‌های مختلفی از 25 سال تا 46 سال مطرح شده است. بسیاری سن خدیجه(س) را هنگام ازدواج با پیامبر(ص)، 40 سال دانسته‌اند. <ref>ابن اثیر، الکامل، ج2، ص39؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8 ،ص174؛ ابن اثیرجزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه ، ج1، ص23؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج1،ص98 و ج9 ،ص459 ؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک ، ج2 ،ص280.</ref> مسعودی نیز احتمال سنی غیر از این را، از دیگران مطرح می‌داند. <ref>مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص287 :«و فی سنة ست و عشرین کان تزویجه بخدیجة بنت خویلد، و هی یومئذ بنت أربعین، و قیل فی سنها غیر هذا».</ref>
برخی از منابع تاریخی نیز سن ازدواج خدیجه(س) با پیامبر(ص) را 25سال <ref>بیهقی، دلائل النبوة، ج2، ص71؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص140؛ البدایة و النهایة، ج2، ص294: «‌وکان عمرها إذ ذاک خمسا و ثلاثین و قیل خمسا و عشرین سنه»؛ بلاذری انساب الاشراف، ج1، ص98.</ref> و برخی دیگر،28 <ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج1، ص98: «وتزوّج رسول الله صلی الله علیه و سلم خدیجة و هو ابن خمس و عشرین سنه، وهی ابنة أربعین سنه.»</ref> ،
30 <ref>جعفرمرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، ج2، ص115. به نقل از السیرة الحلبیه، ج1، ص140؛ تهذیب تاریخ دمشق، ج1، ص303؛ تاریخ الخمیس، ج1، ص264.</ref>،
35 <ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص295 ؛ ابن کثیر، السیرة النبویة، ج1، ص265.</ref>،
44 <ref>واقدی، مختصر تاریخ دمشق، ج1، ص303</ref>،
45 <ref>واقدی، مختصر تاریخ دمشق، ج2، ص275؛ تهذیب الاسماء، ج2، ص342.</ref>،
46 سال <ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج1، ص98: «یقال إنه تزوّجها و هی ابنة ست و أربعین سنه».</ref>دانسته‌اند.
بررسی‌ها برای دست یافتن به سن دقیق حضرت خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص)  دشوار است. با این وصف با در نظر گرفتن این  که مدت زندگی مشترک پیامبر(ص) با خدیجه(س) 25 سال بوده است(15 سال، قبل از بعثت <ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص295؛ بیهقی، دلائل النبوة، ج2، ص72.</ref> و 10 سال، بعد از بعثت)، و منابع تاریخی نیز سن خدیجه(س) هنگام وفات را 65 سال یا بنابر ترجیح «بیهقی» 50 سال گفته اند،  به احتمال قوی سن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) مطابق با یکی از دوقولِ 40 یا 25 سال بوده است. اگر خدیجه(س) هنگام [[رحلت]]، 50 ساله بوده،  هنگام ازدواج باید 25 ساله بوده باشد، نظری که برخی محققان آن را ترجیح داده اند.<ref>بیهقی، دلائل النبوة، ج2، ص71 ؛ جعفرمرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، ج2، ص114.</ref> از آنجا که این قول در منابع وفور ندارد، پذیرش آن اندکی دشوار است، اما توجه به این نکته که [[قاسم]] فرزند پیامبر(ص) از خدیجه(س)، بعد از [[بعثت]] از دنیا رفته است، <ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص294: «و قال غیره بلغ القاسم أن یرکب الدابة و النجیبة ثم مات بعد النبوة».</ref> بدان معنی است که قاسم باید حداقل در 55 سالگی خدیجه(س) یا بعد از آن به دنیا آمده باشد که محتمل و پذیرفتنی نیست.
این نظر  به ضمیمه دیدگاه علمای شیعه که خدیجه(س) را هنگام ازدواج با پیامبر(ص) عذراء (دوشیزه )دانسته‌اند <ref>ابن شهرآشوب، المناقب آل ابی طالب ، ج1، ص159: «روی أحمد البلاذری و أبوالقاسم الکوفی فی کتابیهما و المرتضی فی الشافی و أبوجعفر فی التلخیص:أن النبی (ص) تزوج بها و کانت عذراء».</ref> تقویت می‌شود. زیرا بعید به نظر می‌رسد زنی همچون خدیجه(س) با مقام و مکنت خود در قریش تا40 سالگی ازدواج نکرده باشد. با این وصف به نظر می‌رسد سن خدیجه(س) هنگام ازدواج نباید از25 یا28 سال بیشتر بوده باشد.<ref>جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، ج2، ص114.</ref>
== فرزندان خدیجه(س) ==
ثمره زندگی مشترک پیامبر(ص) با خدیجه کبری(س) 6 فرزند بوده است. با این حال ابن کثیر به نقل از ابن اسحاق و ابن هشام، نام 7 فرزند پیامبر(ص) از خدیجه(س) را نام می‌برد و بیان می‌کند همه فرزندان پیامبر(ص) به جز [[ابراهیم]] از خدیجه(س) هستند. <ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8 ، ص174؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج2، ص294.</ref> او به نقل از یونس بن بکیر، نام 6 فرزند پیامبر(ص) از خدیجه(س) را بیان می‌کند. <ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8 ، ص174؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج2، ص294.</ref> ابن اثیر به نقل از زُبَیر بن بَکّار، وجه تسمیه یا ملقّب شدن فرزند پیامبر(ص) به [[طیب]] و [[طاهر]] را به دلیل ولادتش بعد از نبوت پیامبر(ص) می‌داند.<ref>ابن اثیر، الکامل، ج2، ص307.</ref> سایر منابع نیز فرزندان پیامبر(ص) را به جز ابراهیم، از خدیجه(س) می‌دانند. <ref>ابن اثیر، الکامل، ج2، ص307؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج5، ص306.</ref>  البته برخی از منابع تعداد فرزندان خدیجه را 7 یا8 فرزند دانسته‌اند؛ برای مثال، ابن اثیرجزری به نقل از زُبَیر بن بَکّار، نام 8 فرزند را برای پیامبر(ص) از خدیجه(س) ذکر می‌کند.<ref>ابن اثیر جزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج6، ص81. </ref>
برخی گفته اند علت اختلاف در تعداد فرزندان پیامبر(ص) از خدیجه(س)، اشتباه بین اسم و لقب فرزندانِ آنها است. بنابراین دیدگاه تعداد فرزندان پیامبر(ص) از خدیجه(س)، 6 نفر و شامل 2 پسر به نام‌های [[قاسم پسر پیامبر (ص)|قاسم]] و [[عبدالله پسر پیامبر (ص)|عبدالله]] و 4 دختر به نام‌های [[زینب دختر پیامبر (ص)|زینب]]، [[رقیه دختر پیامبر (ص)|رقیه]]، [[ام کلثوم دختر پیامبر (ص)|ام کلثوم]] و [[فاطمه (س)]] است.<ref>زرکلی، الاعلام، ج2، ص302: «فولدت له القاسم (وکان یکنی به) و عبدالله (و هو الطاهر و الطیب) و زینب و رقیه و‌ام کلثوم و فاطمه».</ref>
==اسلام آوردن خدیجه==
بسیاری از منابع تاریخی خدیجه(س) را اولین کسی می‌دانند که [[اسلام]] آورد.<ref>ابن خلدون، تاریخ‏ ابن‏ خلدون، ج‏2، ص410؛ ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ج‏3، ص23؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1817.</ref> حتی برخی از منابع در این زمینه ادعای [[اجماع]] نموده‌اند. <ref>ابن اثیر جزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه ، ج6، ص78.</ref> ابن عبدالبر، [[علی]](ع) را اولین ایمان آورنده به پیامبر(ص)، بعد از خدیجه(س) می‌داند. <ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1817.</ref> منابع همچنین در تعیین مصادیق السّابقون در اسلام،  خدیجه(س) و علی(ع) را به عنوان اولین ایمان آورندگان برشمرده اند.<ref>مقریزی، امتاع الاسماء، ج9، ص88 .</ref> این منابع همچنین به پیشگامی خدیجه(س) به همراه علی(ع) در برپایی [[نماز]] به همراه پیامبر(ص) اشاره کرده و آنان را به عنوان اولین نمازگزاران عالم اسلام معرفی نموده‌اند. <ref>ابن اثیر جزری،أسدالغابه فی معرفة الصحابه ،ج‏6، ص78؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج3، ص1089</ref>
== نقش خدیجه(س) در اسلام ==
[[پرونده:تصویر قدیمی و کمیاب از بارگاه خدیجه و فرزندش قاسم.jpg|بندانگشتی|تصویر قدیمی و کمیاب از بارگاه خدیجه و فرزندش قاسم]]
کمک‌های مالی حضرت خدیجه(س) موجب غنای نسبی پیامبر(ص) گردید، به گونه‌ای که پیامبر(ص) را بی‌نیاز ساخت. خداوند در مقام بیان نعمت‌های خود به پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: «خداوند تو را فقیر یافت و بی‌نیاز نمود.» <ref>ضحی/ 8 .</ref> رسول خدا(ص) نیز همواره می‌فرمودند:« که هیچ مالی به من سود نبخشید، آن گونه که ثروت خدیجه(س) به من سود بخشید».<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج19، ص63.</ref> بنا بر رویات اسلامی پیامبر(ص) از اموال خدیجه(س) در راه کمک به آزادی بدهکاران یتیمان، و بینوایان استفاده می‌کرد.
در ماجرای محاصره [[شعب ابی طالب]]، اموال حضرت خدیجه(س) در حمایت از بنی‌هاشم مصرف گردید، تا آن جا که در روایت آمده است: «‌[[ابوطالب]] و خدیجه(س) همه اموال خود را برای حفظ اسلام و محاصره شدگان [[انفاق]] نمودند.» <ref>مجلسی، بحارالانوار، ج19، ص16: «و انفق ابوطالب و خدیجه جمیع مالها».</ref> در جریان محاصره شعب ابی طالب، [[حکیم بن حزام]] برادرزاده خدیجه(س)، شترها را می‌آورد و با آن شترها، گندم و خرما را حمل می‌کرد و با زحمت و خطر زیاد، آن‌ها را به [[بنی‌هاشم]] می‌رساند. <ref>ابن هشام، سیرة النبی، ترجمه: رسولی محلاتی، ج1، ص221.</ref>
این بخشش به گونه‌ای بزرگ و خالصانه بود که خداوند آن را گرامی داشت و این کار بزرگ خدیجه(س) را در ردیف نعمت‌ها و مواهب بزرگ خود، به بنده برگزیده‌اش محمد(ص) برشمرد. <ref>مجلسی، بحارالانوار، ج35، ص425؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج3، ص320.</ref> پیامبر(ص) نیز همواره از بخشندگی و ایثار این بانوی گرامی، به عظمت و بزرگی یاد می‌کرد. <ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج‏4، ص1817.</ref>
==جایگاه خدیجه==
خدیجه بانویی شریف، ثروتمند و دارای اعتبار در روزگار خودش بود. <ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص281. </ref> [[جابر بن عبدالله انصاری]] در روایتی از پیامبر(ص)، سرور زنان جهان را خدیجه(س)، فاطمه(س)، [[مریم]] و [[آسیه]] معرفی نموده است. <ref>ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج‏2، ص129. </ref> همچنین پیامبر(ص)، خدیجه(س) را از جمله زنان کامل در جهان <ref>ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج‏2، ص129.</ref> و نیز به عنوان بهترین زنان معرفی کرده است. <ref> مقریزی، إمتاع‏ الأسماع، ج‏15، ص60؛ ذهبی، تاریخ‏ الإسلام، ج‏1، ص239؛ ابن الجوزی، المنتظم، ج‏1، ص346.</ref> در منابع اسلامی از خدیجه با القابی همچون طاهره، زکیه، مرضیه، صدیقه، سیده نساءقریش <ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج3، ص15.( ابن کثیر در نقل جریان آغاز وحی به این لقب حضرت خدیجه(س) اشاره دارد)؛ بیهقی، دلائل النبوة، مقدمه کتاب، ص16.</ref>، خیرالنساء <ref>ابن اثیرجزری،أسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج‏6، ص83. </ref> و بانوی بلند مرتبه  <ref>مجلسی، بحارالانوار، ج100، ص189.</ref> و و نیز با کنیه‌های [[ام الزهرا]] و [[ام المؤمنین]] یاد شده است. <ref>ابوالحسن بکری، الانوارالساطعه من الغرّاء الطاهرة، ص7.</ref>
[[پرونده:قبر خدیجه.jpg|بندانگشتی|قبرستان معلاه قبل از تخریب(آرامگاه حضرت خدیجه)]]
[[پرونده:حجون2.jpg|بندانگشتی|تصویر کنونی قبرستان ابوطالب (حُجون)]]
گزارش‌های متعددی درباره جایگاه خاص خدیجه نزد پیامبر(ص) وجود دارد. در برخی منابع آمده است که حضرت خدیجه(س) بهترین و صادق‌ترین وزیر، مشاور و مایه آرامش پیامبر(ص) بود. <ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص61 ؛ ابن اثیر جزری، أسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج‏1، ص26.</ref> پیامبر(ص) سال‌ها پس از [[رحلت]] خدیجه(س) به یاد او بود و بی‌نظیر بودنش را مطرح می‌نمود. هنگامی که به پیامبر(ص) گفته شد خدیجه(س) بیش از همسری مسن برای شما نبود، پیامبر بسیار ناراحت شد، با رد این سخن چنین گفت: «خداوند هیچ‌گاه برایم همسری بهتراز او جایگزین نکرد،او مرا تصدیق نمود هنگامی که هیچ کس مرا تصدیق نکرد، یاری ام کرد در زمانی که هیچ کس مرا یاری نکرد، از مالش در اختیارم قرار داد، زمانی که همه مالشان را از من دریغ کردند.» <ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1824.</ref>
ابن جوزی درباره او می‌نویسد: «خدیجه(س) این بانوی آگاه و پاک سرشت و این انسان شیفته معنویت که حق گرایی، فضیلت طلبی، نواندیشی، عشق به کمال و رشد و پیشرفت از ویژگی‌هایش بود، از همان روزگار جوانی نیز یکی از دختران نامدار و بافضیلت [[حجاز]] و [[عرب]] به شمار می‌رفت.» <ref>ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج2، ص300.</ref> مهمتر از مکنت مادی وی، ثروت بی‌پایان معنوی او بود. او با رد درخواست بزرگان و اشراف قریش که به خواستگاری او آمده بودند و انتخاب پیامبر(ص) به عنوان همسر خود، نعمت برخورداری از ثروت مادی را با تضمین سعادت مندی [[آخرت]] و بهره‌مندی از نعمت‌های ابدی [[بهشت]]، کامل نمود و خردمندی‌اش را به رخ همگان کشید. او برای دستیابی به این نعمت، اولین [[مسلمان]] و اولین تصدیق کننده پیامبر(ص) شد و به همراه او اولین [[نماز]] را برپا داشت.
== وفات خدیجه(س) ==
بیشتر منابع تاریخی سال وفات خدیجه(س) را دهم [[بعثت]]، یعنی 3سال قبل از [[هجرت به مدینه|هجرت پیامبر(ص)]] از [[مکه]] به [[مدینه]] ذکر کرده اند.<ref>مسعودی، مروج‏ الذهب، ج2، ص282؛ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ج1، ص151؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1817؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج11، ص493؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8 ، ص14.</ref> این منابع، سن خدیجه(س) را به هنگام [[وفات]]، 65 سال دانسته‌اند.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج11، ص493: «و توفیت قبل الهجرة بثلاث سنین، و هی یومئذ ابنة خمس و ستین سنه».</ref> ابن عبدالبر، سن خدیجه(س) را به هنگام وفات، 64 سال و 6 ماه ذکر می‌کند. <ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1818.</ref> برخی دیگر از منابع، سال [[رحلت]] خدیجه(س) را همان سال درگذشت [[ابوطالب]] و اندکی بعد از آن دانسته‌اند.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج11، ص493؛ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ج1، ص151.</ref> ابن سعد، رحلت خدیجه(س) را 35 روز بعد از [[ابوطالب#درگذشت|وفات ابوطالب]] می‌داند. <ref>ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ج‏1، ص96.</ref> وی و برخی دیگر از مورخان، زمان  رحلت خدیجه را،  [[ماه رمضان]] سال دهم بعثت ذکر کرده‌اند.<ref>ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ج 8 ، ص14.</ref>
بنا بر روایات اسلامی پیامبر(ص) ابتدا با ردای خودش و سپس با ردای بهشتی خدیجه(س) را [[کفن]] نمود و او را در [[قبرستان معلاة]] در دامنه «[[کوه حجون]]» که بر فراز شهر [[مکه]] است، به خاک سپرد.<ref>ابوالحسن بکری، الانوار الساطعه من الغرّاء الطاهرة، ص735.</ref> مدفن خدیجه بنای مختصری داشته و زیارتگاه حج‌گزاران و زائران مکه بوده. بسیاری از زائران و حج‌گزاران که پیش از حکومت آل سعود و تخریب بسیاری از اماکن تاریخی و مذهبی(1305ش.) به دست این حکومت، به مکه رفته‌اند، از مقبره او یاد کرده‌ و توصیفاتی از آن را ذکر کرده‌اند.<ref>برای نمونه نک: حسام السلطنه، دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، ص126؛ فیروزعلی حیدرآبادی، روزنامچه سفر حج و عتبات: ص235.</ref>

نسخهٔ ‏۱۷ آوریل ۲۰۱۶، ساعت ۱۳:۱۴

طاهره صفّارزاده
90.jpg
زادروز 27 آبان 1315
سیرجان
مرگ 4 آبان 1387 (72 سال)
بیمارستان ایرانمهر تهران
ملیت نمایش مبدأ برای الگو:پرچم

← الگو:پرچم شما اجازهٔ ویرایش این صفحه را به این دلیل ندارید:

عملی که درخواست کرده‌اید منحصر به کاربران این گروه است: کاربران.

می‌توانید متن مبدأ این صفحه را مشاهده کنید یا از آن نسخه بردارید:


 ایران

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

الگو:Country data (نمایش مبدأ) الگو:Country flag2 (نمایش مبدأ) الگو:توضیحات (نمایش مبدأ) الگو:داده‌های کشورها (نمایش مبدأ) الگو:پرچم کشور2 (نمایش مبدأ)

علت مرگ ضایعه مغزی
پیشه شاعر، پژوهشگر و مترجم
کتاب‌ها
ترجمه قرآن











پیامبر اسلام(ص)


تاریخ بایگانی

شیخ مفید، الافصاح، ص217.



تاریخ بایگانی

شیخ مفید، الافصاح، ص217.


تاریخ بایگانی

شیخ مفید، الافصاح، ص217.


ازدواج خدیجه(س) با پیامبر(ص)

ابن کثیر از ابن اسحاق نقل می‌کند: زمانی که خدیجه(س) با درستکاری و درست گفتاری و امانتداری و کرامت اخلاقی محمدامین(ص) آشناشد، او را امین بر مالش قرارداد و پس از برگشت پیامبر(ص) از سفر تجاری شام و بیان ویژگی‌های پیامبر(ص) از سوی میسره(غلام خدیجه) به خدیجه(س)، ایشان پیشنهاد ازدواج با پیامبر(ص) را مطرح ساخت. [۱] ابن سیدالناس نیز آگاهی خدیجه(س) از کرامت اخلاقی و صداقت پیامبر(ص) را موجب پیشنهاد ازدواج از طرف خدیجه(س)دانسته و تصریح می‌کند که خدیجه(س) به دلیل صداقت، امانت و حسن خلق و درستکاری پیامبر(ص) پیشنهاد ازدواج را مطرح می‌سازد.[۲] همین عوامل را ابن اثیر نیز در اسدالغابه بیان می‌کند. [۳]

همه منابع تاریخی خدیجه(س) را اولین همسر پیامبر(ص) معرفی نموه اند. ابن عبدالبر، خدیجه(س) را اولین همسر رسول الله(ص) دانسته که پیامبر(ص) هنگام زندگی با او، همسر دیگری اختیار نکرد. [۴] او سن پیامبر(ص) هنگام ازدواج با خدیجه(س) را 25 سال و در سال بیست و ششم بعد از عام الفیل دانسته است. [۵] او همچنین به نقل از زهری، سن پیامبر(ص) را هنگام ازدواج، 21 سال دانسته است. [۶] مسعودی نیز خدیجه(س) را اولین همسر پیامبر(ص) می‌داند.[۷] «بسوی» و برخی دیگر ازمنابع نیز براین امرتأکید دارند. [۸] ابن اثیر ضمن تأکید بر اینکه خدیجه(س) اولین همسر پیامبر(ص) می‌باشد، قائل است که این ازدواج قبل از بعثت روی داده است. [۹] ابن اثیر دیدگاه‌های مختلفی را درباره سن پیامبر(ص) هنگام ازدواج که شامل 21، 22، 25، 28، 30 و 37 سال می‌شود، آورده است.[۱۰]

سن خدیجه هنگام ازدواج با پیامبر

درباره سن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) دیدگاه‌های مختلفی از 25 سال تا 46 سال مطرح شده است. بسیاری سن خدیجه(س) را هنگام ازدواج با پیامبر(ص)، 40 سال دانسته‌اند. [۱۱] مسعودی نیز احتمال سنی غیر از این را، از دیگران مطرح می‌داند. [۱۲]

برخی از منابع تاریخی نیز سن ازدواج خدیجه(س) با پیامبر(ص) را 25سال [۱۳] و برخی دیگر،28 [۱۴] ، 30 [۱۵]، 35 [۱۶]، 44 [۱۷]، 45 [۱۸]، 46 سال [۱۹]دانسته‌اند.

بررسی‌ها برای دست یافتن به سن دقیق حضرت خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) دشوار است. با این وصف با در نظر گرفتن این که مدت زندگی مشترک پیامبر(ص) با خدیجه(س) 25 سال بوده است(15 سال، قبل از بعثت [۲۰] و 10 سال، بعد از بعثت)، و منابع تاریخی نیز سن خدیجه(س) هنگام وفات را 65 سال یا بنابر ترجیح «بیهقی» 50 سال گفته اند، به احتمال قوی سن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) مطابق با یکی از دوقولِ 40 یا 25 سال بوده است. اگر خدیجه(س) هنگام رحلت، 50 ساله بوده، هنگام ازدواج باید 25 ساله بوده باشد، نظری که برخی محققان آن را ترجیح داده اند.[۲۱] از آنجا که این قول در منابع وفور ندارد، پذیرش آن اندکی دشوار است، اما توجه به این نکته که قاسم فرزند پیامبر(ص) از خدیجه(س)، بعد از بعثت از دنیا رفته است، [۲۲] بدان معنی است که قاسم باید حداقل در 55 سالگی خدیجه(س) یا بعد از آن به دنیا آمده باشد که محتمل و پذیرفتنی نیست.

این نظر به ضمیمه دیدگاه علمای شیعه که خدیجه(س) را هنگام ازدواج با پیامبر(ص) عذراء (دوشیزه )دانسته‌اند [۲۳] تقویت می‌شود. زیرا بعید به نظر می‌رسد زنی همچون خدیجه(س) با مقام و مکنت خود در قریش تا40 سالگی ازدواج نکرده باشد. با این وصف به نظر می‌رسد سن خدیجه(س) هنگام ازدواج نباید از25 یا28 سال بیشتر بوده باشد.[۲۴]

فرزندان خدیجه(س)

ثمره زندگی مشترک پیامبر(ص) با خدیجه کبری(س) 6 فرزند بوده است. با این حال ابن کثیر به نقل از ابن اسحاق و ابن هشام، نام 7 فرزند پیامبر(ص) از خدیجه(س) را نام می‌برد و بیان می‌کند همه فرزندان پیامبر(ص) به جز ابراهیم از خدیجه(س) هستند. [۲۵] او به نقل از یونس بن بکیر، نام 6 فرزند پیامبر(ص) از خدیجه(س) را بیان می‌کند. [۲۶] ابن اثیر به نقل از زُبَیر بن بَکّار، وجه تسمیه یا ملقّب شدن فرزند پیامبر(ص) به طیب و طاهر را به دلیل ولادتش بعد از نبوت پیامبر(ص) می‌داند.[۲۷] سایر منابع نیز فرزندان پیامبر(ص) را به جز ابراهیم، از خدیجه(س) می‌دانند. [۲۸] البته برخی از منابع تعداد فرزندان خدیجه را 7 یا8 فرزند دانسته‌اند؛ برای مثال، ابن اثیرجزری به نقل از زُبَیر بن بَکّار، نام 8 فرزند را برای پیامبر(ص) از خدیجه(س) ذکر می‌کند.[۲۹]

برخی گفته اند علت اختلاف در تعداد فرزندان پیامبر(ص) از خدیجه(س)، اشتباه بین اسم و لقب فرزندانِ آنها است. بنابراین دیدگاه تعداد فرزندان پیامبر(ص) از خدیجه(س)، 6 نفر و شامل 2 پسر به نام‌های قاسم و عبدالله و 4 دختر به نام‌های زینب، رقیه، ام کلثوم و فاطمه (س) است.[۳۰]

اسلام آوردن خدیجه

بسیاری از منابع تاریخی خدیجه(س) را اولین کسی می‌دانند که اسلام آورد.[۳۱] حتی برخی از منابع در این زمینه ادعای اجماع نموده‌اند. [۳۲] ابن عبدالبر، علی(ع) را اولین ایمان آورنده به پیامبر(ص)، بعد از خدیجه(س) می‌داند. [۳۳] منابع همچنین در تعیین مصادیق السّابقون در اسلام، خدیجه(س) و علی(ع) را به عنوان اولین ایمان آورندگان برشمرده اند.[۳۴] این منابع همچنین به پیشگامی خدیجه(س) به همراه علی(ع) در برپایی نماز به همراه پیامبر(ص) اشاره کرده و آنان را به عنوان اولین نمازگزاران عالم اسلام معرفی نموده‌اند. [۳۵]

نقش خدیجه(س) در اسلام

پرونده:تصویر قدیمی و کمیاب از بارگاه خدیجه و فرزندش قاسم.jpg
تصویر قدیمی و کمیاب از بارگاه خدیجه و فرزندش قاسم

کمک‌های مالی حضرت خدیجه(س) موجب غنای نسبی پیامبر(ص) گردید، به گونه‌ای که پیامبر(ص) را بی‌نیاز ساخت. خداوند در مقام بیان نعمت‌های خود به پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: «خداوند تو را فقیر یافت و بی‌نیاز نمود.» [۳۶] رسول خدا(ص) نیز همواره می‌فرمودند:« که هیچ مالی به من سود نبخشید، آن گونه که ثروت خدیجه(س) به من سود بخشید».[۳۷] بنا بر رویات اسلامی پیامبر(ص) از اموال خدیجه(س) در راه کمک به آزادی بدهکاران یتیمان، و بینوایان استفاده می‌کرد.

در ماجرای محاصره شعب ابی طالب، اموال حضرت خدیجه(س) در حمایت از بنی‌هاشم مصرف گردید، تا آن جا که در روایت آمده است: «‌ابوطالب و خدیجه(س) همه اموال خود را برای حفظ اسلام و محاصره شدگان انفاق نمودند.» [۳۸] در جریان محاصره شعب ابی طالب، حکیم بن حزام برادرزاده خدیجه(س)، شترها را می‌آورد و با آن شترها، گندم و خرما را حمل می‌کرد و با زحمت و خطر زیاد، آن‌ها را به بنی‌هاشم می‌رساند. [۳۹] این بخشش به گونه‌ای بزرگ و خالصانه بود که خداوند آن را گرامی داشت و این کار بزرگ خدیجه(س) را در ردیف نعمت‌ها و مواهب بزرگ خود، به بنده برگزیده‌اش محمد(ص) برشمرد. [۴۰] پیامبر(ص) نیز همواره از بخشندگی و ایثار این بانوی گرامی، به عظمت و بزرگی یاد می‌کرد. [۴۱]

جایگاه خدیجه

خدیجه بانویی شریف، ثروتمند و دارای اعتبار در روزگار خودش بود. [۴۲] جابر بن عبدالله انصاری در روایتی از پیامبر(ص)، سرور زنان جهان را خدیجه(س)، فاطمه(س)، مریم و آسیه معرفی نموده است. [۴۳] همچنین پیامبر(ص)، خدیجه(س) را از جمله زنان کامل در جهان [۴۴] و نیز به عنوان بهترین زنان معرفی کرده است. [۴۵] در منابع اسلامی از خدیجه با القابی همچون طاهره، زکیه، مرضیه، صدیقه، سیده نساءقریش [۴۶]، خیرالنساء [۴۷] و بانوی بلند مرتبه [۴۸] و و نیز با کنیه‌های ام الزهرا و ام المؤمنین یاد شده است. [۴۹]

پرونده:قبر خدیجه.jpg
قبرستان معلاه قبل از تخریب(آرامگاه حضرت خدیجه)
پرونده:حجون2.jpg
تصویر کنونی قبرستان ابوطالب (حُجون)

گزارش‌های متعددی درباره جایگاه خاص خدیجه نزد پیامبر(ص) وجود دارد. در برخی منابع آمده است که حضرت خدیجه(س) بهترین و صادق‌ترین وزیر، مشاور و مایه آرامش پیامبر(ص) بود. [۵۰] پیامبر(ص) سال‌ها پس از رحلت خدیجه(س) به یاد او بود و بی‌نظیر بودنش را مطرح می‌نمود. هنگامی که به پیامبر(ص) گفته شد خدیجه(س) بیش از همسری مسن برای شما نبود، پیامبر بسیار ناراحت شد، با رد این سخن چنین گفت: «خداوند هیچ‌گاه برایم همسری بهتراز او جایگزین نکرد،او مرا تصدیق نمود هنگامی که هیچ کس مرا تصدیق نکرد، یاری ام کرد در زمانی که هیچ کس مرا یاری نکرد، از مالش در اختیارم قرار داد، زمانی که همه مالشان را از من دریغ کردند.» [۵۱]

ابن جوزی درباره او می‌نویسد: «خدیجه(س) این بانوی آگاه و پاک سرشت و این انسان شیفته معنویت که حق گرایی، فضیلت طلبی، نواندیشی، عشق به کمال و رشد و پیشرفت از ویژگی‌هایش بود، از همان روزگار جوانی نیز یکی از دختران نامدار و بافضیلت حجاز و عرب به شمار می‌رفت.» [۵۲] مهمتر از مکنت مادی وی، ثروت بی‌پایان معنوی او بود. او با رد درخواست بزرگان و اشراف قریش که به خواستگاری او آمده بودند و انتخاب پیامبر(ص) به عنوان همسر خود، نعمت برخورداری از ثروت مادی را با تضمین سعادت مندی آخرت و بهره‌مندی از نعمت‌های ابدی بهشت، کامل نمود و خردمندی‌اش را به رخ همگان کشید. او برای دستیابی به این نعمت، اولین مسلمان و اولین تصدیق کننده پیامبر(ص) شد و به همراه او اولین نماز را برپا داشت.

وفات خدیجه(س)

بیشتر منابع تاریخی سال وفات خدیجه(س) را دهم بعثت، یعنی 3سال قبل از هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه ذکر کرده اند.[۵۳] این منابع، سن خدیجه(س) را به هنگام وفات، 65 سال دانسته‌اند.[۵۴] ابن عبدالبر، سن خدیجه(س) را به هنگام وفات، 64 سال و 6 ماه ذکر می‌کند. [۵۵] برخی دیگر از منابع، سال رحلت خدیجه(س) را همان سال درگذشت ابوطالب و اندکی بعد از آن دانسته‌اند.[۵۶] ابن سعد، رحلت خدیجه(س) را 35 روز بعد از وفات ابوطالب می‌داند. [۵۷] وی و برخی دیگر از مورخان، زمان رحلت خدیجه را، ماه رمضان سال دهم بعثت ذکر کرده‌اند.[۵۸]

بنا بر روایات اسلامی پیامبر(ص) ابتدا با ردای خودش و سپس با ردای بهشتی خدیجه(س) را کفن نمود و او را در قبرستان معلاة در دامنه «کوه حجون» که بر فراز شهر مکه است، به خاک سپرد.[۵۹] مدفن خدیجه بنای مختصری داشته و زیارتگاه حج‌گزاران و زائران مکه بوده. بسیاری از زائران و حج‌گزاران که پیش از حکومت آل سعود و تخریب بسیاری از اماکن تاریخی و مذهبی(1305ش.) به دست این حکومت، به مکه رفته‌اند، از مقبره او یاد کرده‌ و توصیفاتی از آن را ذکر کرده‌اند.[۶۰]

  1. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص293.
  2. ↑ ابن سیدالناس، عیون الاثرفی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ج1، ص63.
  3. ↑ ابن اثیر جزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج1، ص23.
  4. ↑ ابن عبدالبر ، الاستیعاب، ج‏1، ص25.
  5. ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج‏1، ص35.
  6. ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج‏1، ص35.
  7. ↑ مسعودی، مروج‏ الذهب، ج‏2، ص282.
  8. ↑ بسوی، المعرفةوالتاریخ، ج‏3، ص267؛ ابن اثیر، الکامل، ج2، ص307.
  9. ↑ ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ج‏5 ،ص 293.
  10. ↑ ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ج‏5 ،ص 293.
  11. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج2، ص39؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8 ،ص174؛ ابن اثیرجزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه ، ج1، ص23؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج1،ص98 و ج9 ،ص459 ؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک ، ج2 ،ص280.
  12. ↑ مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص287 :«و فی سنة ست و عشرین کان تزویجه بخدیجة بنت خویلد، و هی یومئذ بنت أربعین، و قیل فی سنها غیر هذا».
  13. ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ج2، ص71؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص140؛ البدایة و النهایة، ج2، ص294: «‌وکان عمرها إذ ذاک خمسا و ثلاثین و قیل خمسا و عشرین سنه»؛ بلاذری انساب الاشراف، ج1، ص98.
  14. ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج1، ص98: «وتزوّج رسول الله صلی الله علیه و سلم خدیجة و هو ابن خمس و عشرین سنه، وهی ابنة أربعین سنه.»
  15. ↑ جعفرمرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، ج2، ص115. به نقل از السیرة الحلبیه، ج1، ص140؛ تهذیب تاریخ دمشق، ج1، ص303؛ تاریخ الخمیس، ج1، ص264.
  16. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص295 ؛ ابن کثیر، السیرة النبویة، ج1، ص265.
  17. ↑ واقدی، مختصر تاریخ دمشق، ج1، ص303
  18. ↑ واقدی، مختصر تاریخ دمشق، ج2، ص275؛ تهذیب الاسماء، ج2، ص342.
  19. ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج1، ص98: «یقال إنه تزوّجها و هی ابنة ست و أربعین سنه».
  20. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص295؛ بیهقی، دلائل النبوة، ج2، ص72.
  21. ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ج2، ص71 ؛ جعفرمرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، ج2، ص114.
  22. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص294: «و قال غیره بلغ القاسم أن یرکب الدابة و النجیبة ثم مات بعد النبوة».
  23. ↑ ابن شهرآشوب، المناقب آل ابی طالب ، ج1، ص159: «روی أحمد البلاذری و أبوالقاسم الکوفی فی کتابیهما و المرتضی فی الشافی و أبوجعفر فی التلخیص:أن النبی (ص) تزوج بها و کانت عذراء».
  24. ↑ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، ج2، ص114.
  25. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8 ، ص174؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج2، ص294.
  26. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8 ، ص174؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج2، ص294.
  27. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج2، ص307.
  28. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج2، ص307؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج5، ص306.
  29. ↑ ابن اثیر جزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج6، ص81.
  30. ↑ زرکلی، الاعلام، ج2، ص302: «فولدت له القاسم (وکان یکنی به) و عبدالله (و هو الطاهر و الطیب) و زینب و رقیه و‌ام کلثوم و فاطمه».
  31. ↑ ابن خلدون، تاریخ‏ ابن‏ خلدون، ج‏2، ص410؛ ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ج‏3، ص23؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1817.
  32. ↑ ابن اثیر جزری، اسدالغابه فی معرفة الصحابه ، ج6، ص78.
  33. ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1817.
  34. ↑ مقریزی، امتاع الاسماء، ج9، ص88 .
  35. ↑ ابن اثیر جزری،أسدالغابه فی معرفة الصحابه ،ج‏6، ص78؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج3، ص1089
  36. ↑ ضحی/ 8 .
  37. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج19، ص63.
  38. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج19، ص16: «و انفق ابوطالب و خدیجه جمیع مالها».
  39. ↑ ابن هشام، سیرة النبی، ترجمه: رسولی محلاتی، ج1، ص221.
  40. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج35، ص425؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج3، ص320.
  41. ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج‏4، ص1817.
  42. ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص281.
  43. ↑ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج‏2، ص129.
  44. ↑ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج‏2، ص129.
  45. ↑ مقریزی، إمتاع‏ الأسماع، ج‏15، ص60؛ ذهبی، تاریخ‏ الإسلام، ج‏1، ص239؛ ابن الجوزی، المنتظم، ج‏1، ص346.
  46. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج3، ص15.( ابن کثیر در نقل جریان آغاز وحی به این لقب حضرت خدیجه(س) اشاره دارد)؛ بیهقی، دلائل النبوة، مقدمه کتاب، ص16.
  47. ↑ ابن اثیرجزری،أسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج‏6، ص83.
  48. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج100، ص189.
  49. ↑ ابوالحسن بکری، الانوارالساطعه من الغرّاء الطاهرة، ص7.
  50. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج2، ص61 ؛ ابن اثیر جزری، أسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج‏1، ص26.
  51. ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1824.
  52. ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج2، ص300.
  53. ↑ مسعودی، مروج‏ الذهب، ج2، ص282؛ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ج1، ص151؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1817؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج11، ص493؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8 ، ص14.
  54. ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج11، ص493: «و توفیت قبل الهجرة بثلاث سنین، و هی یومئذ ابنة خمس و ستین سنه».
  55. ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج4، ص1818.
  56. ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج11، ص493؛ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ج1، ص151.
  57. ↑ ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ج‏1، ص96.
  58. ↑ ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ج 8 ، ص14.
  59. ↑ ابوالحسن بکری، الانوار الساطعه من الغرّاء الطاهرة، ص735.
  60. ↑ برای نمونه نک: حسام السلطنه، دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، ص126؛ فیروزعلی حیدرآبادی، روزنامچه سفر حج و عتبات: ص235.
برگرفته از «https://fa.wikihussain.com/index.php?title=خدیجه&oldid=171»