تعزیه نیایش و نمایش در ایران

پتر جی. چلکووسکی (گردآورنده). ترجمهٔ داوود حاتمی، چاپ اول: تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367. هشت + 410 ص، وزیری. تصویر.

• عنوان روی جلد: تعزیه، هنر بومی پیشرو ایران.

کتاب فوق، که اصل آن به زبان انگلیسی است، شامل مقالات ارائه شده به مجمع بین‌المللی تعزیه است. این مجمع با حضور دست‌اندرکاران تئاتر و موسیقی‌دانان و تاریخ‌نگاران و جامعه‌شناسان در تابستان 1355 (1396 ق) در شیراز برگزار شد. به نظر مترجم، «کتاب حاضر، دست کم برای آشنایان به هنرنمایش، اثری است تازه و سودمند. تازه از این نظر که، بی‌شک، نخستین اثر آکادمیک در قلمرو خود است؛ و سودمند، زیرا ابعاد مختلف و متنوع موضوع را پیش چشم دارد» (ص 1). گردآورنده نیز در دیباچهٔ کتاب گفته است: «مقالاتی که در این کتاب آمده، پیدایش مراسم سوگواری ماه محرم را تا سطح نمایش و تئاتر کامل ردیابی می‌کند. بخش‌هایی از کتاب، پژوهش‌هایی است برای یافتن ریشه‌های ما قبل اسلامی تعزیه؛ در حالی که سایر بخش‌ها تعزیه را با نمایش‌های قرون وسطایی مصیبت حضرت مسیح مقایسه می‌کنند، یا برگزاری تعزیهٔ امام حسین (ع) در کشورهای هم‌جوار ایران، ترکیه، و شبه قارهٔ هند و پاکستان را شرح می‌دهند» (ص 5).

مقالات کتاب، جنبه‌های تاریخی، مردم‌شناختی، هنری، ادبی و موسیقایی تعزیه و خاستگاه و دگرگونی‌های آن را برمی‌رسند. محدودهٔ این تحقیق فراتر از ایران، اما کانون آن ایران است. از میان جنبه‌های مختلف تعزیه، بیشتر به جنبهٔ هنری و کمتر از همه به ارزیابی تعزیه نامه‌ها و میزان انطباق آن‌ها با تاریخ پرداخته شده است. پاره‌ای از اطلاعات کتاب، نادرست و ناشی از ناآشنایی نویسندگان با تاریخ است که گاه مترجم صورت درست آن را یادآور شده است.

فهرست مقالات و نام نویسندگان آن‌ها عبارتند از: «تعزیه: نمایش بومی پیشرو ایران»، چلکووسکی؛ «تحلیلی از تعزیهٔ عروسی قاسم (ع)»، صادق همایونی؛ «ابعاد فرهنگی قراردادهای نمایشی در تعزیه»، ویلیام ا. بیمن؛ «جنبه‌های نشانه شناختی تعزیه»، آندره زیج ویرث؛ «دگرگونی و تحول در ادبیات و موسیقی تعزیه»، عنایت الله شهیدی؛ «تعزیه و هنرهای مربوط به آن»، ساموئل پیترسون؛ «تعزیه و آیین‌های سوگواری در ایران قبل از اسلام»، احسان یارشاطر؛ «تعزیه و فلسفهٔ آن»، مایل بکتاش؛ «اقامهٔ تعزیه: اطلاعاتی مقدماتی برای پژوهشی جامع»، ژان کالمار؛ «ملاحظاتی چند در مقایسه بین مراسم تعزیهٔ ایرانی و نمایش مصائب و آلام مسیح در سده‌های میانهٔ مسیحی در مغرب زمین»، انریکو فولکین یونی؛ «تأثیر تئاتر اروپایی و نفوذ روش‌های نمایشی آن در تعزیه»، محمّد جعفر محجوب؛ «تعزیه از دیدگاه تئاتر غرب»، پرویز ممنون؛ «منابع ادبی تعزیه»، ال. بی. الول ساتن؛ «صورت خیال قالبی در تعزیه»، ویلیام ال. هنوی؛ «مرثیه‌سرایی در عهد قاجار»، زهرا اقبال (نامدار)؛ «مرثیه در اشعار سندی»، آن مری شیمل؛ «تعزیه‌داری در هند»، حسین علی جعفری؛ «تشییع و مراسم عاشورا در لبنان»، میشل مزاوی؛ «آیین‌های محرم در آناطولی ترکیه»، متین آند؛ «کتاب‌شناسی»، چلکووسکی.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 181-182.