الملهوف على قتلى الطفوف

الملهوف على قتلى الطفوف کتابی است درباره‌ی قیام وشهادت امام حسین(ع) که توسط رضی‌الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن طاووس نوشته و تصحیح و مقدمهٔ آن را فارس تبریزیان (حسّون) انجام داده‌است.

الملهوف على قتلى الطفوف
نویسنده	رضی‌الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن طاووس
ناشر	دارالاسوة
محل نشر	قم
تاریخ نشر	۱۴۱۴ ه. ق
تعداد صفحات	۲۶۴
موضوع	قیام و شهادت امام حسین(ع)
زبان	عربی

نویسنده

رضی‌الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن طاووس (م ۶۶۴ ه. ق)، از عالمان بزرگ شیعه و صاحب آثار متعددی است.

درباره‌ی کتاب

کتاب حاضر، اثری کوتاه و خوشخوان و از منابع مهم شیعه دربارهٔ امام حسین(ع) است و از آن بدین عنوانها یاد می‌کنند:

1. الملهوف علی قتلی الطفوف،

2. الملهوف علی قتل الطفوف،

3. الملهوف علی اهل الطفوف،

4. اللهوف فی قتلی الطفوف،

5. اللهوف علی قتلی الطفوف.

مشهورترین عنوان، چنانکه شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة (ج ۱۸، ص ۳۸۹ و ۲۲، ص ۲۲۳)، اشاره کرده، اللهوف على قتلى الطفوف است. امّا مصحح کتاب حاضر، عنوان الملهوف على قتلى الطفوف را براى آن برگزیده و در توضیح آن گفته است: «اولاً در نسخهٔ مورد اعتماد ما این عنوان آمده است؛ ثانیاً سید ابن طاووس در کتاب‌های دیگرش از کتاب حاضر با این عنوان یاد کرده‌است.»

ابن طاووس این کتاب را پس از کتاب مصباح‌الزائر و جناح‌المسافر نوشته و به آن ضمیمه کرده‌است. وی از آن رو به تألیف این کتاب پرداخت تا زائران امام حسین از آن استفاده کنند و لذا آن را مناسب با تنگی وقت ایشان ساخت و از اطناب رخ برتافت (ص ۸۷). به نظر وی، «هرکس از ترتیب و نگارش این کتاب آگاه شود، با اختصار و حجم اندکی که دارد، می‌داند که با دیگر کتاب‌ها تفاوت دارد و در حد خود دارای مزیتی است.» همچنین وی در کتاب الاجازات لکشف طرق المفازات در بارهٔ این کتاب می‌گوید: «کسی را نمی‌شناسم که در نگارش کتابی مانند این بر من پیشی گرفته‌باشد.» (ص ۶۵، همین کتاب).

الملهوف اثری تاریخی دربارهٔ قیام امام حسین(ع) و کتاب بالینی روحانیون در ماه محرّم و صفر است. روایات کتاب بدون سند آمده و با وجود این، فی‌الجمله مورد اعتماد شیعه است. نزدیک به همهٔ مطالب آن دربارهٔ قیام و شهادت امام و رخدادهای بعد از آن است و از این رو، کتاب حاضر مقتل قلمداد می‌شود، نه اثری جامع دربارهٔ زندگی آن حضرت. این کتاب با بحث دربارهٔ گریستن بر مصیبت‌های اهل بیت(ع) آغاز می‌شود. آنگاه متن کتاب در سه بخش (مسلک) مرتب شده‌است.

مسلک اول «در امور پیش از جنگ» است و شامل مطالبی تا پیش از ورود امام به کربلا. در این مسلک، نخست از ولادت امام و روایات رسول خدا(ص) دربارهٔ شهادت او باختصار سخن رفته و در ادامه بدین مسائل پرداخته شده‌است:

رفتن امام به مکه برای خودداری از بیعت با یزید، نامه‌های اهل کوفه به امام، رفتن مسلم بن عقیل به کوفه و رخدادهای در آنجا، رفتن امام حسین به سوی کوفه، برخورد امام با حر، رفتن امام به کربلا

یک مطلب توجه برانگیز در این مسلک ملاحظه می‌شود: نویسنده گفته است امام حسین می‌دانست که در این سفر به شهادت می‌رسد و متعبد به آن بود. البته این مطلب نه در نسخه‌ای که کتاب حاضر بر پایهٔ آن چاپ شده، بلکه در نسخه‌های دیگر موجود است. از این رو مصحح، آن را در پاورقی آورده و احتمال داده‌است که حاشیهٔ مؤلف بر کتاب باشد.

مسلک دوم «در وصف جنگ و مقدمات آن» و رخدادهای کربلا و شهادت امام و اصحاب او است.

سرانجام مسلک سوم در امور پس از کشته شدن امام» است و در آن به روانه کردن اسیران به نزد ابن زیاد، دفن پیکر شهیدان، روانه کردن اسیران به شام و از آنجا به مدینه پرداخته شده‌است. در مسلک سوم نیز یک مطلب توجه برانگیز ملاحظه می‌شود. نویسنده گفته است اسیران اهل بیت(ع) پس از برگشت از شام به کربلا رفتند و در آنجا جابر بن عبدالله انصاری و دیگران را دیدند که برای زیارت قبر امام حسین(ع) آمدند. پس همگی چند روز در آنجا به عزاداری پرداختند. البته سید ابن طاووس در اقبال‌الاعمال نیز همین مطلب را می‌گوید، ولی تصریح می‌کند که در اربعین نبوده‌است.

انتقاد از کتاب

به این کتاب دو انتقاد عمده شده است:

انتقاد اول از نوری در کتاب لؤلؤ و مرجان است که می‌گوید: «رسیدن اهل بیت در اربعین به کربلای معلی، به نحوی که سید در لهوف ذکر نموده، منافی است با امور بسیار و جمله‌ای از اخبار و تصریح جمعی از علماء اخیار» (ص 145). آنگاه دلایل متعددی در ردّ این مطلب سید ابن طاووس آورده و افزوده است که وی این کتاب را در اوایل سن تکلیف نوشته است و لذا انتقاد به آن منافات با مقام بلند وی ندارد (ص 144 - 145).

انتقاد دوم از مؤلف کتاب شهید جاوید است که نظر سید ابن طاووس را دربارهٔ علم امام به شهادت خود در این قیام، نادرست و خلاف نظر شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی دانسته‌است.

انتقاد اول مورد قبول برخی عالمان شیعه نیست. از جمله قاضی طباطبائی این انتقاد را نپذیرفته و بدان انتقاد کرده و یک کتاب مستقل در این موضوع با عنوان تحقیق دربارهٔ اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع) پرداخته و با قاطعیت گفته است: «کتاب ابن طاووس، در بست مورد اعتماد است و از همهٔ مقاتل شیعه و سنی صحیحتر و معتبرتر (ص 18).

انتقاد دوم نیز مورد قبول برخی یا بسیاری از عالمان معاصر شیعه نیست و در آثار متعدّدی که در ردّ کتاب شهید جاوید نوشته شده، به ردّ این انتقاد پرداخته شده‌است.

از این انتقادات که بگذریم، تعارضاتی در الملهوف ملاحظه می‌شود. فی‌المثل در جایی از این کتاب آمده‌است هنگامی که امام حسین(ع) می‌خواست رهسپار کوفه شود، به شهادت خود و اصحابش اشاره کرد و فرمود همگان، بجز فرزندم علی، شهید خواهند شد (ص ۱۲۶). اما در جایی دیگر آمده‌است که سه نفر از اصحاب امام، بجز فرزندش، به شهادت نرسیدند (ص ۱۹۱). در جایی از کتاب آمده است که امام حسین(ع) هنگام هجرت از مکه فرمود می‌ترسم که یزید مرا در حرم بکشد و حرمت آنجا به سبب من مباح شود (ص ۱۲۸). ولی پیش از همین مطلب، گذشته از مواضع دیگر، از آن حضرت روایت شده‌است که من در کربلا، و یا میان نواویس و کربلا، کشته خواهم شد و محل کشته شدنم را می‌دانم (ص ۱۲۶). در یک جا از حضرت سیدالشهداء(ص) روایت شده که محل کشته شدنم میان نواویس و کربلاست (ص ۱۲۶)، و در جایی دیگر روایت شده که آن موضع، کربلاست (ص ۱۳۹).

همچنین در جایی از کتاب آمده‌است که اهل کوفه دوازده هزار نامه، که برخی از جانب چندین نفر بود، برای امام حسین فرستادند (ص ۱۰۵). اما اندکی بعد آمده‌است که هجده هزار نفر با مسلم بیعت کردند (ص ۱۰۸). با تأمل در این دو عدد تردیدی باقی نمی‌ماند که در تعداد نامه‌ها مبالغه شده‌است. زیرا اگر واقعاً دوازده هزار نفر به امام نامه نوشته باشند، تعداد بیعت کنندگان باید بسیار بیشتر از این تعداد باشد، نه هجده هزار نفر. منطقی می‌نماید که چون نمایندهٔ امام حسین(ع) به کوفه برود، عده‌ای بسیار، که پیشتر به وی نامه ننوشته بودند، و یا سواد نداشتند، با او بیعت کنند. گذشته از این، اگر کوفیان دوازده هزار نامه به امام فرستاده بودند، اندکی از آن همه (مثلاً صد عدد)، در تاریخ ثبت می‌شد؛ حال اینکه ده نامه هم ثبت نشده‌است. بسیاری از مورخان، تعداد نامه‌ها را پنجاه و حداکثر ۱۵۰ فقره گفته‌اند.

انتشار کتاب

الملهوف بارها در تهران و قم و نجف و دیگر شهرها چاپ شده که این چاپ آن، تصحیح شده و برتر از همهٔ آنهاست. در چاپ حاضر متن کتاب از صفحهٔ ۷۹ آغاز می‌شود و در صفحهٔ ۲۳۴ به پایان می‌رسد و پیش و پس از آن، مقدمهٔ مصحح و فهرستهای کتاب است. همچنین این کتاب ده - پانزده بار به فارسی برگردانده شده که سه ترجمهٔ آن مشهور است:

• ترجمهٔ سید محمد صحافی با عنوان زندگانی اباعبدالله‌الحسین(ع) که در سال ۱۳۳۱ شمسی در قم منتشر شد (مشخصات چاپ جدید آن: قم، انتشارات اهل بیت، ۱۳۷۰)
• ترجمهٔ سید احمد فهری زنجانی با عنوان آهی سوزان بر مزار شهیدان (تهران، انتشارات جهان، تاریخ پایان کتاب ۱۳۴۸)
• ترجمهٔ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی تحت عنوان ترجمه و متن کامل لهوف سید بن طاووس (چاپ شانزدهم: قم، دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳۸۶)

برای آشنایی با این کتاب رجوع شود به:

اتان کلبرگ، کتابخانهٔ ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمهٔ سید علی قَرائی و رسول جعفریان (قم، کتابخانهٔ آیت‌الله العظمی مرعشی، ۱۳۷۱)، ص ۷۶ - ۸۱

سید عبدالله حسینی، معرفی و نقد منابع عاشورا (چاپ اول: قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶)، ص ۲۰۳- ۲۳۶.

جستارهای وابسته

• کتاب شناسی الملهوف على قتلى الطفوف در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

منابع

• کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص ۵۲-۵۵.