عمان سامانى: تفاوت میان نسخه‌ها

نامش میرزا نور اللّه تخلص شعرى‌اش«عمّان»زادگاهش سامان،و ملقب به«تاج الشعراء» از شعراى پرآوازه و عرفانى مشرب نیمه دوم سده چهاردهم و اوایل سده چهاردهم هجرى است.

اهالى لار بدون آن‌که لهجه خاص آذرى داشته باشند به دو زبان ترکى و فارسى صحبت مى‌کنند و شعراى این خطه نیز اغلب ذو اللسانین‌اند.

سامان على‌رغم محدوده کوچکى که از نظر جغرافیایى دارد از دیرزمان تاکنون مرکز علم و ادب و هنر و عرفان بوده و سخنوران بزرگى را در دامن خود پرورش داده است از قبیل:

عمان،دریا،قطره،محیط،قلزم،جیحون،سحاب،نیسان،خورشید،ذرّه،افلاکى،کیهان، دهقان،تبیان،عرفان و حشمت.

عمان سامانى از اعضاى اصلى انجمن ابو الفقراى اصفهان به شمار مى‌رفته که همه هفته در روزهاى جمعه به ریاست ملا محمد باقر فرزند محمد تقى کزى اصفهانى معروف به «ابو الفقراء»تشکیل مى‌شده و تا سنه 1286 ه.ق-که در تاریخ فوت ابو الفقراء است-به حیات ادبى خود زیر نظر این مرد ادیب و عارف ادامه داده است.قصیده انجمنیّه عمان سامانى که حاوى 58 بیت است 34 بیت آن در معرفى و تعریف این انجمن و شعراى عضو آن سروده شده و نمایانگر اهمیتى است که در آن مقطع زمانى از نظر ادبى داشته است.عمان سامانى در این قصیده از:ابو الفقراء،مسکین،پرتو،افسر،عنقا،سرگشته؛آشفته،فرّخ،ساغر،پروین، دهقان،شعرى،و جوزا به نیکى و بزرگى یاد مى‌کند.

پس از درگذشت ابو الفقراء،جلسات انجمن ادبى اصفهان در منزل ملک الشعراء <ref>عنقا.</ref> تشکیل مى‌شده و قصیده انجمنیۀ حاج محمد کاظم قالب‌تراش اصفهانى متخلص به «چاووش»و به روایتى«خاموش»،دلیلى بر اثبات این مدّعا است.این قصیده که به شیوه «براعت استهلال»سروده شده،اسامى شعراى عضو انجمن ادبى عنقا <ref>1308-1260.</ref>را در بر دارد و عمان سامانى یکى از آنهاست:

{{ب| ز هجر یار تو را دیده رود«جیحون»شد | به بحر طبع گهرزا چو بحر«عمّان»باش }}

{{پایان شعر}}

مرحوم استاد فرزانه همائى(سنا)در مقدمه دیوان طرب نگاشته‌اند:

«تاج الشعراء شهاب لویى اصفهانى،عمان سامانى،ساغر،سید محمد بقا و بیضاى جونقانى،هر پنج نفر صاحب دیوان‌اند که نسخ خطى آن را نگارنده دیده‌ام و هیچ کدام تا امروز چاپ نشده است...»

عمان سامانى در آفرینش آثار منظوم خود از سبک عراقى سود جسته و مطالب بلند سلوکى و عرفانى را به مدد طبع توانا و وقّاد خود به زیبایى به تصویر کشیده است.

هر چند پیش از او صفى اصفهانى در مثنوى زبدة الاسرار خود در تبیین عرفانى این حادثه خون‌نگار کوشیده است؛ولى شیوه بیانى عمان جاذبه‌هایى دارد که آن را تحت الشعاع خود قرار داده است و با این که گنجینة الاسرار براى همیشه نام و یاد او را در خاطر شیفتگان ادب شیعى زنده نگاه خواهد داشت.

این اثر ماندگار عاشورایى بیش از یک سده است که الهام‌بخش شاعران آیینى فارسى زبان بوده و هست و آثار فاخرى که پس از او در مقوله‌هاى عرفانى قیام کربلا و قرائت معرفتى و عرفانى از فرهنگ عاشورا آفریده شده شاهد صادقى براى اثبات این مدعاست.

در این که عمان سامانى بر ترکیب نادرست«گنجینة الاسرار»آگاهى داشته و مى‌توانسته گنجینۀ الاسرار را جایگزین آن سازد تردیدى نیست،ولى انگیزه این عدم جایگزینى مشخص نمى‌باشد.شاید مشرب ملامتى عمان این امر را اقتضا کرده باشد تا اگر هر از گاه از سرودن این مثنوى ماندگار عاشورایى در خود احساس غرور کند،این ترکیب نادرست به یارى او بشتابد و سرانگشت عیب‌جویان،حباب غرور او را بشکند و او را از آفات آن در امان دارد!و اللّه اعلم.

این قبیل سنت‌شکنى‌ها در ادب پارسى پیشینه کهنى دارد که پرداختن به آن از موضوع این مقال بیرون است و در حوصله تنگ آن نمى‌گنجد.در شعر سعدى،قاآنى،صائب و دیگران مى‌توان موارد بارزى از این سنت‌شکنى‌ها را نشان داد که بررسى آن را به فرصت دیگرى موکول مى‌کنیم.

عمان سامانى منظومه گنجینه خود را به سال 1305 ه.ق در اصفهان به تشویق و ترغیب آقا سلیمان خان-که از او به عنوان«رییس خواجه‌سرایان»نام مى‌برد-در طول یک سال آفریده است.با در نظر گرفتن سال تولد او <ref>1258 ه.ق. </ref>نتیجه مى‌گیریم که عمان سامانى به هنگام آفرینش این اثر ماندگار  <ref>در سال 1345 ش که در مشهد مقدس به زیارت یکى از مردان خدا نایل آمدم امر فرمودند تا با مقابله نسخه‌هاى چاپى گنجینه و تصحیح و تنفیح آنها نسخه قابل استفاده‌اى از آن در اختیار شیفتگان ادب شیعى قرار دهم و خداى را سپاسگزارم که در همان سال به انجام این خدمت ناچیز توفیق یافتم و گنجینة الاسرار را با غزلیات وحدت کرمانشاهى به دست چاپ سپردم که از همان آغاز با اقبال بى‌سابقه ادب‌دوستان قرار گرفت و چاپهاى متعددى از آن تا به امروز به بازار کتاب عرضه شده است. هجدهمین چاپ آن توسط شرکت چاپ و انتشارات اسوه در پنج هزار نسخه صورت گرفت که هم اکنون نسخه‌اى از آن در بازار موجود نیست و ناشران بسیارى آمادگى خود را براى چاپهاى بعدى آن اعلام داشته‌اند که به یارى خداوند با تجدید نظر کامل و اضافات بار دیگر به دست چاپ سپرده خواهد شد.</ref>47 و 48 ساله بوده و حدود هفده سال پس از آن نیز در قید حیات بوده است.

گنجینۀ عمان،یک اثر برگزیده است و انتخاب قسمت‌هایى از این منظومه ماندگار عاشورایى امرى بس دشوار مى‌نماید با این همه براى رعایت شیوه‌اى که در تنظیم این تذکره به کار رفته به نقل قسمت‌هایى از آن بسنده مى‌کنیم:

{{ب| در من این سان خودنمایى مى‌کند | ادّعاى آشنایى مى‌کند <ref>گنجینة الاسرار عمان سامانى و غزلیات وحدت کرمانشاهى،به اهتمام محمد على مجاهدى(انتشارات اسوه، تهران،1370)،ص 38.</ref> }}  

{{ب| پس ندا داد او-نه پنهان-برملا | کالصّلا اى باده‌خواران الصّلا! <ref>همان،ص 42</ref> ... }}

{{ب| باز بود آن جام عشق ذو الجلال | همچنان در دست ساقى مال مال }}

{{ب| خود به معنى باده بود و جام بود | گر به صورت رند دُردآشام بود <ref>همان،ص 45-50.</ref> ... }}

{{ب| گوشه چشمى مى‌نماید گاه گاه | سوى مستان مى‌کند خوش خوش نگاه <ref>همان،ص 77 و 78</ref> ... }}

{{ب| در فناى من شما هم باقى‌اید | مژده‌اى مستان که مست ساقى‌اید <ref>همان،ص 85 و 86</ref> ... }}

{{ب| قصد جانان کرد و جان بر باد داد | رسم آزادى به مردان یاد داد <ref>همان،ص 88 و 89.</ref> ... }}

{{ب| از چه بر دیوانه‌تان آهنگ نیست؟ | او مهیا شد شما را سنگ نیست؟! }}

{{ب| عقل را با عشق تاب جنگ کو؟ | اندرین جا سنگ باید سنگ کو؟ }}

{{ب| باز دل افراشت از مستى علم | شد سپهدار علم جفَّ القلم }}

{{ب| گشته با شور حسینى نغمه‌گر | کسوت عبّاسیان کرده به بر }}

{{ب| جانب اصحاب تازان با خروش | مشکى از آب حقیقت پر به دوش }}

{{ب| کرده از شطّ یقیق آن مشک پر | مست و عطشان همچو آب آور شتر }}

{{ب| تشنۀ آبش حریفان سر به سر | خود ز مجموع حریفان تشنه‌تر }}

{{ب| چرخ ز استسقاى آبش در طپش | برده او بر چرخ بانگ العطش }}

{{ب| اى ز شط سوى محیط آورده آب | آب خود را ریختى وا پس شتاب }}

{{ب| آب آرى سوى بحر موج‌خیز | پیش ازین آبت مریز آبت بریز <ref>همان،ص 94 و 95</ref> ... }}

{{ب| لاجرم آن قدوه اهل نیاز | آن به میدان محبت یکه تاز }}

{{ب| آن قوى پشت خدابینان ازو | و آن مشوش حال بیدینان ازو }}

{{ب| موسى توحید را هارون عهد | از مریدان جمله کامل‌تر به جهد }}

{{ب| طالبان راه حق را بُد دلیل | رهنماى جمله بر شاه جلیل }}

{{ب| بُد به عشّاق حسینى پیشرو | پاک خاطر آى و پاک اندیش‌رو }}

{{ب| مى‌گرفتى از شط توحید آب | تشنگان را مى‌رساندى با شتاب }}

{{ب| عاشقان را بود آب کار ازو | رهروان را رونق بازار ازو }}

 

{{ب| روز عاشورا به چشم پر ز خون | مشک بر دوش آمد از شط چون برون }}

 

 

{{ب| پس فرو بارید بر وى تیر تیز | مشک شد بر حالت او اشک‌ریز }}

 

{{ب| اشک چندان ریخت بروى چشم مشک | تا که چشم مشک خالى شد ز اشک }}

 

===در جانبازى حضرت على اکبر(ع)===

{{ب| دیر شد هنگام رفتن اى پدر | رخصتى گر هست بارى زودتر <ref>همان،ص 110 و 111 و 112</ref> ... }}

{{ب| گه دلم پیش تو گاهى پیش اوست | رو که در یک دل نمى‌گنجد دو دوست <ref>همان،ص 113 و 114</ref> ... }}

{{ب| مژده دارى احتیاج تیر نیست | پیش ابروى کجت شمشیر چیست؟ <ref>همان،ص 116</ref> ... }}

{{ب| شوق این غم از پى آن شادى‌ست | این خرابى بهر آن آبادى‌ست <ref>همان،ص 116 و 117</ref> ... }}

{{ب| بوسه زن بر حنجر خنجرکشان | تیر کآید گیر و در پهلو نشان <ref>همان،ص 118</ref> ... }}

{{ب| «هر کرا اسرار حق آموختند» | «مهر کردند و دهانش دوختند» <ref>همان،ص 124 و 125.</ref> }}

===در عنانگیرى حضرت زینب(س)===

{{ب| خواهرش بر سینه و بر سر زنان | رفت تا گیرد برادر را عنان }}

{{ب| سیل اشکش بست بر شه راه را | دود آهش کرد حیران شاه را }}

{{ب| در قفاى شاه رفتى هر زمان | بانگ مهلا مهلاش بر آسمان }}

{{ب| کاى سوار سرگران کم کن شتاب | جان من لختى سبک‌تر زن رکاب }}

{{ب| تا ببوسم آن رخ دلجوى تو | تا ببویم آن شکنج موى تو }}

{{ب| شه سرا پا گرم و شوق و مست ناز | گوشه چشمى به آن سو کرد باز }}

{{ب| دید مشکین مویى از جنس زنان | بر فلک دستى و دستى بر عنان }}

{{ب| زن مگو مردآفرین روزگار | زن مگو بنت الجلال اخت الوقار }}

{{ب| زن مگو خاک درش نقش جبین | زن مگو دست خدا در آستین <ref>همان،ص 130 و 131</ref> ... }}

{{ب| پس ز جان بر خواهر استقبال کرد | تا رخش بوسد الف را دال کرد }}

{{ب| همچو جان خود در آغوشش کشید | این سخن آهسته در کوشش کشید }}

{{ب| کاى عنانگیر من آیا زینبى؟ | یا که آه دردمندان در شبى؟ }}

{{ب| پیش پاى شوق زنجیرى مکن | راه عشق است این عنانگیرى مکن }}

{{ب| با تو هستم جان خواهر همسفر | تو به پا این راه کوبى من به سر... }}

{{ب| هست بر من ناگوار و ناپسند | از تو زینب گر صدا گردد بلند }}

{{ب| هرچه باشد تو على را دخترى | ماده شیرا کى کم از شیر نرى؟ }}

{{ب| با زبان زینبى شاه آن چه گفت | با حسینى گوش زینب مى‌شنفت }}

{{ب| با حسینى لب هر آنچ او کرد راز | شه به گوش زینبى بشنید باز }}

{{ب| گوش عشق آرى زبان خواهد ز عشق  فهم عشق آرى بیان خواهد ز عشق }}

{{ب| با زبان دیگر این آواز نیست | گوش دیگر محرم این راز نیست }}

{{ب| اى سخنگو لحظه‌اى خاموش باش | اى زبان از پاى تا سر گوش باش }}

{{ب| نت ببینم از سر صدق و صواب | شاه را زینب چه مى‌گوید جواب؟ }}

{{ب| گفت زینب در جواب آن شاه را | کاى فروزان کرده مهر و ماه را }}

{{ب| عشق را از یک مشیمه زاده‌ایم | لب به یک مشیمه زاده‌ایم }}

{{ب| تربیت بوده‌ست بر یک دوش‌مان | پرورش در جیب یک آغوشِ‌مان }}

{{ب| تا کنیم این راه را مستانه طى | هردو از یک جام خوردستیم مى }}

{{ب| هردو در انجام طاعت کاملیم | هر کى امر دگر را حاملیم }}

{{ب| تو شهادت جستى‌اى سبط رسول | من اسیرى را به جان کردم قبول <ref>همان،ص 132 تا 134</ref> ... }}

{{ب| قابل اسرار دید آن سینه را | مستعدِّ جلوه آن آیینه را }}

{{ب| خیمه زد در ملک جانش شاه غیب | شسته شد ز آب یقینش زنگ ریب }}

{{ب| معنى خود را به چشم خویش دید | صورت آینده را از پیش دید }}

{{ب| آفتابى کرد در زینب ظهور | ذّره‌اى ز آن آتش وادىِّ }}

{{ب| شد عیان در جانش رایتى | «خَرَّ موسى صعقا» <ref>آیه 143 از سوره اعراف.</ref> ز آن آیتى }}

{{ب| عین زینب دید زینب را به عین | بلکه با عین حسین عین حسین }}

{{ب| طلعت جان را به چشم جسم دید | در سراپاى مسمىّ اسم دید... <ref>همان،ص 136.</ref> }}

{{ب| دید تابى در خود و بیتاب شد | دیده خورشید بین پر آب شد }}

{{ب| صورت حالش پریشانى گرفت | دست بیتابى به پیشانى گرفت }}

{{ب| خواست تا بر خرمن جنس زنان | آتش اندازد آنا الاعلى زنان }}

{{ب| دید شه لب را به دندان مى‌گزد | کز تو اینجا پرده‌دارى مى‌سزد... }}

{{ب| از تجلى‌هاى آن سرو سهى | خواست تا زینب کند قالب تهى }}

{{ب| سایه‌سان بر پاى آن پاک اوفتاد | صیحه‌زن غش کرد و بر خاک اوفتاد }}

{{ب| از رکاب اى شهسوار حق‌پرست | پاى خالى کن که زینب شد ز دست }}

{{ب| شد پیاده بر زمین زانو نهاد | بر سر زانو سر بانو نهاد }}

{{ب| پس در آغوشش نشانید و نشست | دست بر دل زد آوردش به دست }}

{{ب| گفتگو کردند با هم متصل | این به آن و آن به این از راه حل }}

{{ب| دیگر اینجا گفتگو را راه نیست | پرده افکندند و کس آگاه نیست <ref>همان،ص 136 و 137.</ref> }}

{{پایان شعر}}

محمد علی مجاهدی، کاروان شعر عاشورا،زمزم هدایت، ج1، ص 434-446.