عطار نیشابوری‌

از ویکی حسین
نسخهٔ تاریخ ‏۱۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۷، ساعت ۲۰:۴۸ توسط T.ramezani (بحث | مشارکت‌ها) (صفحه‌ای تازه حاوی «فرید الدّین ابو حامد محمّد بن ابی بکر ابراهیم بن اسحق نیشابوری متخلص به «عطّ...» ایجاد کرد)
(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

فرید الدّین ابو حامد محمّد بن ابی بکر ابراهیم بن اسحق نیشابوری متخلص به «عطّار» یا «فرید» در ششم شعبان سال 513 یا 530 ه ق. در قریه «کدکن» از اعمال نیشابور تولد یافت. پدر و مادرش هر دو زاهد و صوفی و اهل معنی بودند. پدرش ابراهیم مدتی طولانی می‌زیسته و تا هنگامی که عطّار اسرار نامه را به نظم در آورد، در قید حیات بود.

جامی، عطّار را مرید سلطان العاشقین مجد الدّین بغدادی می‌داند، و قاضی نور اللّه شوشتری معتقد است که عطّار، خرقه از دست وی پوشیده است. اهتمام و علاقه‌ی او به گردآوری قصص آموزنده‌ی صوفیه امری آشکار و شایان توجه است. چنانکه از مقدمه‌ی «تذکرة الاولیاء» برمی‌آید و آثار عطّار هم گواهی می‌دهند او به تتبّع احوال و جمع اقوال مشایخ صوفیه و گردآوری حکایات آنان عشقی شگفت داشته است. عطّار در کتاب تذکرة الاولیاء 980 حکایت و 2864 سخن از مشایخ را گرد آورده و ذخیره‌ی عظیم و بسیار گران‌بهایی به زبان فارسی تقدیم نموده است.

آثار منظوم او پر از حکایات و قصص است، و در چهار مثنوی «منطق الطیر»، «اسرار نامه»، «الهی نامه» و «مصیبت نامه» 897 حکایت از صوفیان آورده است. و شاید بتوان گفت در آثار هیچیک از شعرای فارسی زبان، این مایه از قصص نتوان یافت.

در مورد مذهب عطّار بدون شک او پیرو مذهب اهل سنّت بود. اما اخلاص و ارادت و نحوه‌ی ستایش او از حضرت علی (ع) و فرزندان آن بزرگوار به طور صدق‌آمیز و مبتنی بر حسن اعتقاد است، که قاضی نور اللّه شوشتری وی را شیعه‌ی پاک و خالص شمرده، اما سخن راست آن است که بزرگان اهل سنت هرگز منکر فضایل علی (ع) نبوده و نیستند. به همین سبب عطار در مناقب اهل بیت (ع) و تعرّض به اعدای جفا کار ایشان، اشعاری سروده است.

مطالعه در آثار عطّار نشان می‌دهد که بر علوم عقلی و نقلی تسلّط و آشنایی داشته و مطّلع از علوم و فنون ادبی و حکمت و کلام و نجوم و محیط بر علوم دینی بخصوص تفسیر قرآن و حدیث و قصص و روایات و فقه بوده است. و به اقتضای شغل خود بصیر در گیاه‌شناسی و معرفت خواص ادویه و عقاقیر و آگاهی از مبادی طب داشته است.

آثار مسلّم عطّار عبارتند از: چهار مثنوی «منطق الطیر یا مقامات طیور»، «اسرار نامه»، «الهی نامه» و «مصیبت نامه»، همچنین کتاب «خسرو نامه» که در میان مثنویات شیخ عطّار تنها منظومه‌ایست که چون ویس و رامین، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون از ماجرای عشق دو دلداده و داستان زندگانی دو شاهزاده سخن می‌گوید. عطّار که بعد از نوشتن چهار مثنوی، سه سال لب فرو بسته و خاموش بود، این داستان را با دستاویز بیان حقایق معارف و عرفان به نظم کشید. ابیات خسرو نامه به اختلاف از 7600 تا 8364 بیت آمده است. [۱]

از دیگر آثار عطّار: «جواهر نامه»، «شرح القلب»، «دیوان قصاید و عزلیات»، «مختار نامه» می‌باشد. اگر به این 9 کتاب منظوم کتاب «تذکرة الاولیاء» را که به نثر نوشته شده، بیفزاییم آثار او به ده کتاب بالغ می‌شود.

بالاترین خصوصیت آثار منظوم و منثور عطّار آن است که برای هدایت و راهنمایی جامعه گفته شده و در روزگاری که غالب شعرا فکر خود را در مدح و هجو و هزل به کار می‌بردند، او نظر خود را از امرا و حکام به جامعه‌ی انسانی و خدمت به حقیقت معطوف ساخته و بشر را به یگانگی و وحدت و بلند نظری و دوری از تعصّب دعوت کرده است.

عطّار در حادثه‌ی فتح نیشابور و کشتار عام آن شهر به دست مغولان در نیمه‌ی دوم ماه صفر سال 618 هجری در موضعی به نام «شاریاخ» که اکنون قبر او در آنجا می‌باشد، به شهادت رسید. [۲]


امامی کآفتاب خافقین [۳] است‌امام از ماه تا ماهی، حسین است {{{2}}}
چو خورشیدی جهان را خسرو آمدکه نُه معصوم پاکش، پس رو آمد {{{2}}}
چو آن خورشید اصل خاندان است‌به مهرش نُه فَلک از پی روان است {{{2}}}
چراغ آسمان مکرمت بودجهان علم و بحر معرفت بود {{{2}}}
به همّت هر دو عالم کم گرفته‌ولی نورش همه عالم گرفته {{{2}}}
رخ او بود خورشید الهی‌شب تاریک، مویش از سیاهی {{{2}}}
کسی کو آفتاب و شب به هم خواست‌حسن آن از حسین آمد به هم راست {{{2}}}
امام ده و دو حق کرد قسمت‌که هر یک پرده‌یی سازد ز عصمت {{{2}}}
ده و دو پرده زان آمد پدیدارحسینی بود امّا پرده‌یی زار {{{2}}}
ببرد این راه او گر مبتلا بودولی خونریز او در کربلا بود {{{2}}}
اگر هستی تو اهل پرده‌ی رازازین پرده به زاری می‌ده آواز {{{2}}}
بسی خون کرده‌اند اهل ملامت‌ولی این خون نخسبد تا قیامت {{{2}}}
هر آن خونی که بر روی زمانه‌ست‌برفت از چشم و این خون جاودانه‌ست {{{2}}}
چو ذات آفتابش جاودان بودز خون او شفق باقی از آن بود {{{2}}}
چو آن خورشید دین شد ناپدیداردر آن خون چرخ می‌گردد چو پرگار [۴] {{{2}}}

این چند بیت عمق اخلاص و ارادت عطّار را نشان می‌دهد.


«آفتاب آسمان معرفت»:

کیست حق را و پیمبر را ولی‌آن حسن سیرت، حسین بن علی {{{2}}}
آفتاب آسمان معرفت‌آن محمّد صورت و حیدر صفت {{{2}}}
نُه فلک را تا ابد مخدوم بودز آنکه او سلطان ده معصوم بود {{{2}}}
قرّة العین آن امام مجتبی‌شاهد زهرا شهید کربلا {{{2}}}
تشنه او را دشنه آغشته به خون‌نیم کشته گشته، سرگشته به خون {{{2}}}
آن چنان سر را که بُرَّد؟ ای دریغ!کآفتاب از درد آن شد زیر میغ {{{2}}}
گیسوی او تا به خون آلوده شدخون گردون از شفق پالوده شد {{{2}}}
کی کنند این کافران با این همه؟کو محمّد؟ کو علی؟ کو فاطمه؟ {{{2}}}
صد هزاران جان پاک انبیاءصف زده بینم به خاک کربلا {{{2}}}
در تموز کربلا تشنه جگرسر بریدندش چه باشد زین بتر {{{2}}}
با جگر گوشه‌ی پیمبر این کنندو انگهی دعویّ داد و دین کنند {{{2}}}
کفرم آید هر که این را دین شمردقطع باد از بُن ز فانی کین شمرد {{{2}}}
هر که در رویی چنین آورد تیغ‌لعنتم از حق بدو آید دریغ {{{2}}}
کاشکی ای من سگ هندوی [۵] اوکمترین سگ بودمی در کوی او {{{2}}}
یا در آن تشویر [۶] آبی گشتمی‌در جگر او را شرابی گشتمی [۷] {{{2}}}


ای گوهر کان فضل و دریای علوم‌وز رای تو درّ درج گردون منظوم {{{2}}}
بر هفت فلک ندید و بر هشت بهشت‌نُه چرخ چو تو پیش رو ده معصوم [۸] {{{2}}}


ز مشرق تا به مغرب گر امام است‌علی و آل او ما را تمام است {{{2}}}
گرفته این جهان وصف سِنانش‌گذشته ز آن جهان وصف سه نانش [۹] {{{2}}}
چو در سرّ عطا اخلاص او راست‌سه نان را هفده آیه [۱۰] خاص او راست {{{2}}}
سه قرصش چون دو قرص ماه و خورشیددو عالم را به خوان بنشاند جاوید {{{2}}}
پیمبر گفت با آن نور دیده‌ز یک نوریم هر دو آفریده {{{2}}}
علی چون با نبی باشد ز یک نوریکی باشند هر دو از دویی دور {{{2}}}
چنان در شهر دانش باب آمدکه جنّت را به حق بوّاب آمد {{{2}}}
چنان مطلق شد اندر فقر و فاقه‌که زرّ و نقره بودش سه طلاقه [۱۱] {{{2}}}


منابع

دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 755-757.

پی نوشت

  1. خسرو نامه؛ ص 13.
  2. شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ عطّار نیشابوری؛ مقدمه با تلخیص. دیوان عطّار نیشابوری؛ مقدمه با تلخیص.
  3. خافقین: کناره عالم، مشرق و مغرب.
  4. خسرو نامه؛ ص 25.
  5. هندو: پاسبان، نگهبان.
  6. تشویر: آشفتگی و شرم و پریشانی «شور و اضطراب».
  7. مصیبت نامه؛ ص 37.
  8. شرح احوال عطّار؛ ص 61 به نقل از رباعی مختار نامه در مدح امام حسین (ع).
  9. مقصود سه قرص نان است که در سه شب متوالی به فقیر و مسکین و اسیر بخشید.
  10. هفده آیه: منظور هفده آیه از سوره دهر (انسان) است که در شأن خانواده علی (ع) نازل شده است.
  11. مجالس المؤمنین؛ ج 2، ص 100 به نقل از الهی نامه.